Literatura Unibertsala»Literatura aroak

Literaturaren etorkizunaz

Gaurko literatura eta literaturaren teoria(k)

Lehen Mundu Gerraz geroztik idazten ari garen unea arte doazen urteetan -XX.. endean esan daiteke-, lastertasun handiz aldatu da, guztion bizimoduan eta bereziki kulturazko bizitzan, literaturak betetzen duen eginkizuna, eta, horren ondorioz, baita literaturaren beraren egoera ere, seguraski historiako gainerako uneetan baino askoz ere lasterrago. Inprentaren sorrerak herak ere ez zuen hain aldaketa handirik ekarri, letra inprimatua zabaldu ondoren dezente geroago "literatura" deitu zitzaien hizkuntzaren puska arreta-erakarle eta gogoangarri horiek gure bizitzan dauden moduari dagokionean behintzat. Atal honen amaieran aipatuko da letraren beharrik ez duten hedabide herrien inbasioak -irratiarenak adibidez-, berekin dakarren iraultzaren izugarria ; are izugarriagoa irudiak dituzten haiena : zinema eta telebista.

Aurrena, ordea, gutxieneko garrantzia duen alderdia aipatuko da : literaturarekin herarekin lehiatzeraino ugaldu diren literatura teoriei dagokiena. Liburudenda batean sartu orduko konturatuko gara poesiak baino merkatu zabalagoa dutela literatura teoriak eta kritikak : poeta batek poetikari buruzko lan bat argitaratzen badu, poesiazko lan bat argitaratuta baino liburu gehiago salduko du seguraski. Baina literaturaren teorialariak ez dira hain ageriko auzietara jaisten, eta "literaturaren soziologo" deritzanen eskuetan uzten dituzte halakoak. Teorialari haien asmoa, gainera, ez omen da arauemailea, "artearen erregela" zahar haietako arautegiaren modukoa ; aldiz, neutrala izan nahi du eta espekulaziozkoa huts-hutsik, gertaerak gertatu bezalaxe aztertu nahi ditu, nahiz eta, derrigorrez, aztergaien hautapenetik hasita, deskribapena beti den balio-emailea, areago, sektarioa ere izaten da, obra eta egileei dagokienez ez ezik, baita generoei dagokienez ere : New Criticism eskolarentzat, adibidez, literatura, funtsean, poesia da ; teoria marxistetan berriz, eleberria.

Beste zentzu batean, gaur egungo literaturaren teoria ugarien oparotasunean, bada joera nagusi bat usadiozko hipotesi erromantikoa -positibismoak sendotuabaztertzen duena, alegia, egilea hobeto ezagutzen laguntzea dela kritikariaren azken helburua, hau da, haren auto-adierazpenaren lagun moduko bat izatea. Baina orain egilea bere tronutik eraitsi da obra bera aztertzeko, "testua", esan izan den bezala, mundu txiki beregain bat delakoan. Valeryk esan zuen aurrenekoz, eta hasieran oso gauza harrigarria zirudien, egileak ez duela aginpiderik bere obren esanahia zein den erabakitzeko : "Nire poemek, esan zuen poetak, ematen zaien esanahia dute". Hau da, beti izan direla idazle handiak, aspaldi esan zutenak, eta, nolanahi ere, askoz ere modu erakargarriagoan, literaturaren teorialariek grazia gutxiagorekin eta dogmatismo handiagoarekin orain diotena.

Aldaketa: literaturaren nazionalizazioa

Literaturaren teorialariek literaturak gizartean duen eginkizuna alde batera uzten duten arren, hemen ezin da aipatu gabe utzi nola literatura, eguneroko bizimoduan betetzen zuen lekuari dagokionez, askoaldatu zen XIX. mendean. Mende horren aurretik, sailkapen bikoitza zegoen : "klasikoak" eta "entretenimendua" ; eta horixe zen, ofizialki, "literatura" (nahiz eta inoiz mugak lauso samarrak izan, eta antzerkiaren kasuan, adibidez, erabat desagertzen ziren).

Goiko mailan, Antzinaroko klasikoen erreferentzia urrunekoa nahiz agerikoa eginez, zentzu erretorikoa eta aldi berean etikoa zuen literaturak, apaingarrizkoa, klasikoen aipamenak aginpidea eta jakintza morala islatzen baitzituen, eta aldi berean klase bereizgarri ziren. Ingalaterra zegoen kultura egoera horren abangoardian, latina eta grekoa goi mailakoen bereizgarri baitziren ; herri katolikoetan, latina apaiz guztiek erabiltzen zutelarik, nahasia gertatzen zen interpretazio soziala. Antzerkia burgesiaren esparrua zen, baina beherantz (klase apaletara) irekia (fisikoki, goitik), eta eleberriak, poesiari lekua kenduz, aurrera egiten zuen masen hedabide gisa. Eta orduan, XIX. mendean, masa eskolatuak gero eta zabalagoak zirelarik, iragan literarioaren nazionalizazio bat gertatu zen. Ingalaterra izan zen, jakina -lehen mailan baitzegoen garapen sozial eta ekonomikoan-, herriaren kohesio eragile gisa eta nazio harrotasunerako bere literatura eta monumentuak erabiltzen aurrena, nahiz eta goi mailako klaseek ondo gorde zituzten college-ko latina eta grekoa izan zituen beren nagusitasunaren ikur. Ingalaterran sortu ziren literatura aski modernoko lehen unibertsitate katedrak. Eta han, britainiar Bardo Handia bihurtu zen Shakespeare ; aldi berean ordea, batasunera eta bigarren Reich-era iristear zen Alemaniak ondo prestatuak zituen bereGoethe eta bere Fausto; Espainiak heroi nazionala bihurtu zuen "Lepantoko besobakarra", eta herriaren gainbeheraren kontsolamendu Kixotea sartu zuen eskoletan.

Frantziak ez zituen hain argi aurkitzen bere egilea eta bere obra, eta literaturaren Grand Siecle izendatu zuen hegemonia politikoaren gailurra izan zena. Italiak, bateratu berritan, berehala hartu zituen klasikotzat Manzoni eta bere Ezkongaiak, eta, urruneko klasikotzat, Dante teologikoa. Estatu Batuak atzera zebiltzan lehia honetan, baina 1930 inguru horretan, horra hor balea zuria santutua, beste zenbait obra handi, deserosoak zirelako-edo, ahaztuta-edo.

Nazionalizazio horren ildotik, aginpideak eta administrazioak nahitaezko ikasgai gisa sartu zuten literatura eskoletan ; horrez gainera, irizpide berri bat sortu zen : haren arabera "kultura orokor" baten parte gisa homogeneizatu eta homolagatu behar zen literatura. Esplikatu egin behar zen literaturazko gertaera ; obra baten eta egilearen balioa ez zegoen jada bere berezitasunean, aitzitik, orokortasunean zetzan, hain zuzen ere talde, herri eta une historiko baten sentipen orokorraren adierazpenean.

Belaunaldiaren ideia, Espainian batez ere, oso baliabide garrantzitsua izan zen, eta halaxe da gaur ere. Azkenean, derrigorrezko gaia bihurtu da literaturazko azterketa pedagogikoa, gizartearen eta historiaren osotasunaren beste osagai baten modura, interpreta eta sistematiza daitekeen formalizazio den neurrian baliagarria. Horrek dakartzan arriskuei -literaturak bizitasuna galtzeko duen arriskuari- segidan aipatuko diren heste arrisku batzuk, are larriagoak, erantsi behar zaizkio.

Literaturaren arerioak

Literaturaren bizitzarako, kaltegarria izan daiteke gaur egungo diagnostiko eta interpretazio akademikoaren beharra, baina ez du hori arerio bakarra. Aipa ditzagun, labur bada ere, beste bi : ikus-entzunezkoen nagusitasuna eta idazleen autokontzientzia linguistikoa. Aurrenekoari dagokionez, hasteko, ezin onartuzkoa da Macluhanen dilema hura, "irudia versus hizkuntza" ; zeren irudiak, irudi izateko, hizkuntzazkoa behar baitu izan ; irudia mintzatu egiten da, zentzu bat komunikatzen du ; eta zentzu hori aldez aurretik hizkuntzak eman duena da.

Irudiak ordea irudimena hiltzen du, eta areago gaur egun, erabat hartzen baitu pertzeptzioa, kasu askotan egunean zenbait orduz gainera : beste garai batean ekintza adimenean osatzea -irudikatzea- zen kontakizun bat jasotzea. Orain pantailak, handia nahiz txikia izan, dena egina ematen du, ahotsak eta irudiak, pertsonaiak beren ahotsarekin, beren ahoskera eta doinu bereziarekin ; lehen, geuk asmatu, osatu behar genituen horiek ; geure izakeraren eta hezkuntzaren arabera asmatzen genituen -ezin bestela-, eta, horrexegatik, errazago adosten ginen liburuko hitzekin, hein batean geureak zirelako jada. Oso handia zen letraren eta gure irudimenak osatutakoaren arteko aldea, eta halakoxea behar zuen irakurlearen esku hartzea ere, sarritan erabakigarria izateraino.

Irudien kontaketa modu pasiboan bizi dugu orain. Eta inbasioa erabatekoa da, ezbaita hutsunerik geratzen geure pertzeptzioan, ezta arduratuko gaituen lausotasunik ere. Denboraren gutxia eta prezio merkea erantsi behar zaio pasibotasunaren erraztasunari : liburu batek ematen diguna baino askoz ere gehiago eskaintzen du pare bat ordutan film batek, dohainik telebistan edo oso merke bideodendan ; liburua garestiagoa da, eta ahalegin handiagoa eskatzen du.

Liburuko kontakizuna, heraz, erdi mailako irakurleari zuzentzen zaiona behintzat, bazterturik geratu da, guztiz zaharkiturik ez bada : zinemak taxutu du dagoeneko gure adimena, eta eleberrigile askok ahal balute filmatuko luketena idatziz ipini baino ez dute sarritan egiten. Justifikazio osoa gordetzen duten obra bakarrak ikus-entzunezkoez ezin eman daitezkeenak dira : Joyce baten narratiba adibidez, eta poesia guztia oro har.

Baina -eta horra beste arrisku bat-, poesian ere galtzen ari da hitzezko memoria, eta orobat ari da galtzen hitz mintzatuaren zaletasuna. Hezkuntzak eta kulturak lasterregi irakurtzera bultzatzen gaituzte, irakurritakoa barnetik entzun gabe. Zaharkitutzat jo ere egin izan da memoriaren hezkuntza, garai batean bertsoak eta orriak irakurrarazten gintuen hura. Horren ondorioz, belarria galtzen ari gara, eta belarriarekin batera, memoria.

Baina arazo hori ez da gaurko literaturarena bakarrik, guztion adimen bizitzarena ere bada ; eta bada beste arazo bat idazleari zuzenago dagokiona, Mallarmerengandik aurrera oso maiz gertatu dena, eta batzuetan isiltasuna edo bukaera trajikoagoa ere ekarri izan duena. Adimeneko bizitza hizkuntzarena besterik ez dela, eta hizkuntza egitura eta hots sare bat dela, zenbait mailatakoa -fonema multzo labur batetik hasita, esaldiaren doinuraino, eta esaldi horri une jakin batean zein zentzu ematen zaion erabakitzen duen giza kontesturaino-, hori jakiteak sarritan ernatu du idazlearengan gaiztoa ere izan daitekeen plazer bat, eta mugatu du haren idazkera, Barthesek esan zuen bezala, "aditz iragangaitz" batera : hau da, idazteaz idaztea, idazleak bere burua idazten ikusiz, pentsatzen entzunez, kontzientzia osoz eta obsesiboki, harik eta idazten diren bizikizunen giza konpromisoak interes guztia galtzen duen arte -gogora ditzagun, adibidez, Beckett baten eleberriak, eta gure euskal Beckett Saizarbitoriaren zenbait liburu-. Arrisku hori gainditzeko, eta literaturak bizirik iraungo badu, ironia unibertsal baten aplikazioa besterik ez da geratzen, idazle arduratsuen kasuan, gauzak kontatzeko eta iritziak emateko desiraren eraginpean gertatuko dena, beren mundua eta bizitza gainerakoekin banatuz. Horregatik, seguraski, ez da bukatuko literatura ; baina uneotan "literaturatzat" hartzen ez ditugun alorretan gauzatuko dira agian literatura berriaren gertaera eta forma hoberenak.