Literatura Unibertsala»Literatura aroak
Literaturaren etorkizunaz
Gaurko literatura eta literaturaren teoria(k)
Lehen Mundu Gerraz geroztik idazten
ari garen unea arte doazen urteetan -XX.. endean esan daiteke-, lastertasun handiz
aldatu da, guztion bizimoduan eta bereziki
kulturazko bizitzan, literaturak betetzen duen
eginkizuna, eta, horren ondorioz, baita
literaturaren beraren egoera ere, seguraski
historiako gainerako uneetan baino askoz
ere lasterrago. Inprentaren sorrerak herak
ere ez zuen hain aldaketa handirik ekarri,
letra inprimatua zabaldu ondoren dezente
geroago "literatura" deitu zitzaien hizkuntzaren
puska arreta-erakarle eta gogoangarri
horiek gure bizitzan dauden moduari
dagokionean behintzat. Atal honen amaieran
aipatuko da letraren beharrik ez duten
hedabide herrien inbasioak -irratiarenak
adibidez-, berekin dakarren iraultzaren izugarria
; are izugarriagoa irudiak dituzten
haiena : zinema eta telebista.
Aurrena, ordea, gutxieneko garrantzia
duen alderdia aipatuko da : literaturarekin
herarekin lehiatzeraino ugaldu diren literatura
teoriei dagokiena. Liburudenda batean
sartu orduko konturatuko gara poesiak baino
merkatu zabalagoa dutela literatura teoriak
eta kritikak : poeta batek poetikari buruzko
lan bat argitaratzen badu, poesiazko
lan bat argitaratuta baino liburu gehiago
salduko du seguraski. Baina literaturaren
teorialariak ez dira hain ageriko auzietara
jaisten, eta "literaturaren soziologo" deritzanen
eskuetan uzten dituzte halakoak. Teorialari
haien asmoa, gainera, ez omen da
arauemailea, "artearen erregela" zahar haietako
arautegiaren modukoa ; aldiz, neutrala
izan nahi du eta espekulaziozkoa huts-hutsik, gertaerak gertatu bezalaxe aztertu nahi
ditu, nahiz eta, derrigorrez, aztergaien
hautapenetik hasita, deskribapena beti den
balio-emailea, areago, sektarioa ere izaten
da, obra eta egileei dagokienez ez ezik,
baita generoei dagokienez ere : New Criticism
eskolarentzat, adibidez, literatura, funtsean,
poesia da ; teoria marxistetan berriz,
eleberria.
Beste zentzu batean, gaur egungo literaturaren
teoria ugarien oparotasunean,
bada joera nagusi bat usadiozko hipotesi
erromantikoa -positibismoak sendotuabaztertzen
duena, alegia, egilea hobeto ezagutzen
laguntzea dela kritikariaren azken
helburua, hau da, haren auto-adierazpenaren
lagun moduko bat izatea. Baina orain
egilea bere tronutik eraitsi da obra bera aztertzeko,
"testua", esan izan den bezala,
mundu txiki beregain bat delakoan. Valeryk
esan zuen aurrenekoz, eta hasieran oso
gauza harrigarria zirudien, egileak ez duela
aginpiderik bere obren esanahia zein den
erabakitzeko : "Nire poemek, esan zuen poetak,
ematen zaien esanahia dute". Hau da,
beti izan direla idazle handiak, aspaldi esan
zutenak, eta, nolanahi ere, askoz ere modu
erakargarriagoan, literaturaren teorialariek
grazia gutxiagorekin eta dogmatismo handiagoarekin
orain diotena.
Aldaketa: literaturaren nazionalizazioa
Literaturaren teorialariek literaturak
gizartean duen eginkizuna alde batera uzten
duten arren, hemen ezin da aipatu gabe
utzi nola literatura, eguneroko bizimoduan
betetzen zuen lekuari dagokionez, askoaldatu zen XIX. mendean. Mende horren
aurretik, sailkapen bikoitza zegoen : "klasikoak"
eta "entretenimendua" ; eta horixe
zen, ofizialki, "literatura" (nahiz eta inoiz
mugak lauso samarrak izan, eta antzerkiaren
kasuan, adibidez, erabat desagertzen
ziren).
Goiko mailan, Antzinaroko klasikoen
erreferentzia urrunekoa nahiz agerikoa eginez,
zentzu erretorikoa eta aldi berean
etikoa zuen literaturak, apaingarrizkoa, klasikoen
aipamenak aginpidea eta jakintza
morala islatzen baitzituen, eta aldi berean
klase bereizgarri ziren. Ingalaterra zegoen
kultura egoera horren abangoardian, latina
eta grekoa goi mailakoen bereizgarri baitziren
; herri katolikoetan, latina apaiz guztiek
erabiltzen zutelarik, nahasia gertatzen
zen interpretazio soziala. Antzerkia burgesiaren
esparrua zen, baina beherantz (klase
apaletara) irekia (fisikoki, goitik), eta eleberriak,
poesiari lekua kenduz, aurrera
egiten zuen masen hedabide gisa. Eta orduan,
XIX. mendean, masa eskolatuak gero
eta zabalagoak zirelarik, iragan literarioaren
nazionalizazio bat gertatu zen. Ingalaterra
izan zen, jakina -lehen mailan baitzegoen
garapen sozial eta ekonomikoan-, herriaren
kohesio eragile gisa eta nazio harrotasunerako
bere literatura eta monumentuak
erabiltzen aurrena, nahiz eta goi mailako
klaseek ondo gorde zituzten college-ko latina
eta grekoa izan zituen beren nagusitasunaren
ikur. Ingalaterran sortu ziren literatura
aski modernoko lehen unibertsitate
katedrak. Eta han, britainiar Bardo Handia
bihurtu zen Shakespeare ; aldi berean ordea,
batasunera eta bigarren Reich-era iristear
zen Alemaniak ondo prestatuak zituen bereGoethe eta bere Fausto; Espainiak heroi
nazionala bihurtu zuen "Lepantoko besobakarra",
eta herriaren gainbeheraren kontsolamendu
Kixotea sartu zuen eskoletan.
Frantziak ez zituen hain argi aurkitzen bere
egilea eta bere obra, eta literaturaren Grand
Siecle izendatu zuen hegemonia politikoaren
gailurra izan zena. Italiak, bateratu berritan,
berehala hartu zituen klasikotzat Manzoni
eta bere Ezkongaiak, eta, urruneko
klasikotzat, Dante teologikoa. Estatu Batuak
atzera zebiltzan lehia honetan, baina 1930
inguru horretan, horra hor balea zuria santutua,
beste zenbait obra handi, deserosoak
zirelako-edo, ahaztuta-edo.
Nazionalizazio horren ildotik, aginpideak
eta administrazioak nahitaezko ikasgai
gisa sartu zuten literatura eskoletan ;
horrez gainera, irizpide berri bat sortu zen :
haren arabera "kultura orokor" baten parte
gisa homogeneizatu eta homolagatu behar
zen literatura. Esplikatu egin behar zen literaturazko
gertaera ; obra baten eta egilearen
balioa ez zegoen jada bere berezitasunean,
aitzitik, orokortasunean zetzan, hain
zuzen ere talde, herri eta une historiko baten
sentipen orokorraren adierazpenean.
Belaunaldiaren ideia, Espainian batez ere,
oso baliabide garrantzitsua izan zen, eta
halaxe da gaur ere. Azkenean, derrigorrezko
gaia bihurtu da literaturazko azterketa pedagogikoa,
gizartearen eta historiaren osotasunaren
beste osagai baten modura,
interpreta eta sistematiza daitekeen formalizazio
den neurrian baliagarria. Horrek dakartzan
arriskuei -literaturak bizitasuna galtzeko
duen arriskuari- segidan aipatuko
diren heste arrisku batzuk, are larriagoak,
erantsi behar zaizkio.
Literaturaren arerioak
Literaturaren bizitzarako, kaltegarria izan
daiteke gaur egungo diagnostiko eta interpretazio
akademikoaren beharra, baina ez
du hori arerio bakarra. Aipa ditzagun, labur
bada ere, beste bi : ikus-entzunezkoen
nagusitasuna eta idazleen autokontzientzia
linguistikoa. Aurrenekoari dagokionez, hasteko,
ezin onartuzkoa da Macluhanen dilema
hura, "irudia versus hizkuntza" ; zeren
irudiak, irudi izateko, hizkuntzazkoa behar
baitu izan ; irudia mintzatu egiten da, zentzu
bat komunikatzen du ; eta zentzu hori
aldez aurretik hizkuntzak eman duena da.
Irudiak ordea irudimena hiltzen du, eta areago
gaur egun, erabat hartzen baitu pertzeptzioa,
kasu askotan egunean zenbait
orduz gainera : beste garai batean ekintza
adimenean osatzea -irudikatzea- zen kontakizun
bat jasotzea. Orain pantailak, handia
nahiz txikia izan, dena egina ematen
du, ahotsak eta irudiak, pertsonaiak beren
ahotsarekin, beren ahoskera eta doinu bereziarekin
; lehen, geuk asmatu, osatu behar
genituen horiek ; geure izakeraren eta
hezkuntzaren arabera asmatzen genituen
-ezin bestela-, eta, horrexegatik, errazago
adosten ginen liburuko hitzekin, hein batean
geureak zirelako jada. Oso handia zen
letraren eta gure irudimenak osatutakoaren
arteko aldea, eta halakoxea behar zuen
irakurlearen esku hartzea ere, sarritan erabakigarria
izateraino.
Irudien kontaketa modu pasiboan bizi
dugu orain. Eta inbasioa erabatekoa da, ezbaita hutsunerik geratzen geure pertzeptzioan,
ezta arduratuko gaituen lausotasunik
ere. Denboraren gutxia eta prezio merkea
erantsi behar zaio pasibotasunaren erraztasunari
: liburu batek ematen diguna baino
askoz ere gehiago eskaintzen du pare bat
ordutan film batek, dohainik telebistan edo
oso merke bideodendan ; liburua garestiagoa
da, eta ahalegin handiagoa eskatzen du.
Liburuko kontakizuna, heraz, erdi mailako
irakurleari zuzentzen zaiona behintzat, bazterturik
geratu da, guztiz zaharkiturik ez
bada : zinemak taxutu du dagoeneko gure
adimena, eta eleberrigile askok ahal balute
filmatuko luketena idatziz ipini baino ez
dute sarritan egiten. Justifikazio osoa gordetzen
duten obra bakarrak ikus-entzunezkoez
ezin eman daitezkeenak dira : Joyce baten
narratiba adibidez, eta poesia guztia oro har.
Baina -eta horra beste arrisku bat-,
poesian ere galtzen ari da hitzezko memoria,
eta orobat ari da galtzen hitz mintzatuaren
zaletasuna. Hezkuntzak eta kulturak
lasterregi irakurtzera bultzatzen gaituzte,
irakurritakoa barnetik entzun gabe. Zaharkitutzat
jo ere egin izan da memoriaren
hezkuntza, garai batean bertsoak eta orriak
irakurrarazten gintuen hura. Horren ondorioz,
belarria galtzen ari gara, eta belarriarekin
batera, memoria.
Baina arazo hori ez da gaurko literaturarena
bakarrik, guztion adimen bizitzarena
ere bada ; eta bada beste arazo bat idazleari
zuzenago dagokiona, Mallarmerengandik
aurrera oso maiz gertatu dena, eta batzuetan
isiltasuna edo bukaera trajikoagoa ere
ekarri izan duena. Adimeneko bizitza hizkuntzarena
besterik ez dela, eta hizkuntza
egitura eta hots sare bat dela, zenbait mailatakoa
-fonema multzo labur batetik hasita,
esaldiaren doinuraino, eta esaldi horri
une jakin batean zein zentzu ematen zaion
erabakitzen duen giza kontesturaino-, hori
jakiteak sarritan ernatu du idazlearengan
gaiztoa ere izan daitekeen plazer bat, eta mugatu
du haren idazkera, Barthesek esan zuen
bezala, "aditz iragangaitz" batera : hau da,
idazteaz idaztea, idazleak bere burua idazten
ikusiz, pentsatzen entzunez, kontzientzia
osoz eta obsesiboki, harik eta idazten
diren bizikizunen giza konpromisoak interes
guztia galtzen duen arte -gogora ditzagun,
adibidez, Beckett baten eleberriak, eta
gure euskal Beckett Saizarbitoriaren zenbait
liburu-. Arrisku hori gainditzeko, eta literaturak
bizirik iraungo badu, ironia unibertsal
baten aplikazioa besterik ez da geratzen,
idazle arduratsuen kasuan, gauzak kontatzeko
eta iritziak emateko desiraren eraginpean
gertatuko dena, beren mundua eta bizitza
gainerakoekin banatuz. Horregatik, seguraski,
ez da bukatuko literatura ; baina uneotan
"literaturatzat" hartzen ez ditugun alorretan
gauzatuko dira agian literatura berriaren
gertaera eta forma hoberenak.