Gizarte jakintza»Gizarte gaiak
Ideologia pentsamendu politikoaren historian: ideologien azkena?
«Ideologia» hitza, modu esanguratsuan, ez
da agertzen Frantziako Iraultzaren lehen urteak
arte, baina kontzeptu horren historiaurrea,
Mendebaldeko pentsamenduan, giza
gogoari errealitatea zuzen ezagutzea eta, beraz,
egiara iristea galarazten dioten oztopoei
buruz egin ziren gogoetekin lotu behar da;
gogoeta horiek, XVI. mendearen amaieran
eta XVII.aren hasieran, garai hartako izadi
zientziak bultzatzen zuen izpiritua filosofiaren
esparruan zenbateraino sartu zen adierazten
dute.
Descartes-en aitzindari, Bacon-ek arrazoia
iluntzen duten «idoloen» teorian gauzatu
zuen zalantza metodikoa. «Antzerkiko idoloek»
(beste hiru idoloak tribukoak, leizekoak
eta forokoak dira) honegatik itsutzen dute
arrazoia: gure aurrekoengandik jasotzen ditugun
errepresentazio eta iritziek berez halako
autoritate bat dutelako. Giza pentsamenduak,
autoritate hori saihestekotan, bere kritika
gaitasunaz baliatzea beste biderik ez du
(Lenk).
«Kontzientzia faltsuaren» lehen nozio hori
(eta, beraz, ideologiarena, maila psikologikoan)
Ilustrazioko filosofiaren lehen kate
begia da (XVIII. mendean iritsiko da goren
gradura). Filosofia horrentzat aurrekoengandikIdeologiari buruzko teoria marxista klasikoa
«Ideologia Alemana» testuari lotuta geratu
da. Bertan, gizakien produkzio harremanetatik
sortutako errealitate materialaren
gainegitura izpiritual gisa ageri da ideologia,
zeinen bidez klase nagusiak izadiaz, munduaz
eta gizakiez duen ikusmolde globala
inposatzen baitu gizartean. Horrek, bada,
ideologien laugarren planoa irekitzen du,
plano soziologikoa.
Ideologiak zenbait maila ditu kontzepzio
marxistan: kontzientzia faltsua da, «herriaren
opioa»; ohartuki esandako gezurrari hurbiltzen
zaio, kapitalismoaren zerbitzupeko
apaiz eta intelektualen betekizuna deskribatzean;
errealitate mota baten gainegitura
mentala da, zeinean burgesek askatasunaren
erresuma bailitzan aurkezten baitute laneko
harremanen mundua; eta gizarteko klase
batek, are zibilizazio mota batek, truke desorekatuan
oinarrituta biak ere, munduaz eta
gizakiez duten kontzepzio global baten baliokide
da, eta kontzepzio hori merkantziaren
fetitxismoan oinarritzen da. Beraz, Mannheim-en
hitzetan, Marx-ek batu egiten ditu
ideologiaren ikusmolde partikularra (burgesen
interes berekoiak) eta garai historiko
baten ikusmolde globala.
Ikusmolde aldakor hori –ideologia praktikari
kontrajarritako ilusio gisa lehen idatzietan;
geroago, ideologia benetako ezagutzari
kontrajarritako distortsio gisa–, izoztu egingo
da II. Internazionalean Engels-ek kontrajarri
zituen bi ideietan, hots, ideologia
burgesa «kontzientzia faltsu» gisa batetik, eta
langileriaren teoria zientifikoa, hots, marxismoa,
bestetik.
XX. mendearen lehen herenean, hainbat
pentsalari elitistak Mosca, Pareto, eta Sorel-ek
ideologien esanahi soziologikoaz egindako
gogoeten parez pare zenbait filosofia
joeraren bateratzeak alor berri eta emankorra
ireki zion ideologien azterketari: ezagutzaren
soziologiarena. Mannheim-ek garai
baten historia sozial eta intelektualaren ikerketa
metodo bihurtu zuen ezagutzaren soziologia;
ezagutza eta epistemologia ez dira
beren inguramen historiko eta sozialetik
bereizita geratzen. Mannheim-en arabera,
gai horri intelektual autokontziente eta klase
loturetatik libre direnek bakarrik ekin ahal
diote, eta horrek erabat aldentzen du gaiaren
garapena intelektualaren ikusmolde
marxistatik, hots, intelektuala langileriaren
zerbitzupeko teoriko zientifikoa dela dioen
hartatik.
Egungo eztabaida ideologien azkenaz
Mannheim-en teoriak –intelektualak ez
du gizarte loturarik izan behar, hots, behatzaileak
ideologia zamarik ez izatea nahitaezko
baldintza da ezagutzaren soziologialantzeko– bidea prestatzen dio «ideologien
azkenaren» teoriari. 50eko eta 60ko hamarraldietan
nagusitu zen alor intelektualean
teoria hau; batetik, gerra hotzak sortutako
giroaren fruitu, eta bestetik zientzia politiko
enpirikoaren postulatu baten fruitu zen: teoria
politikoa hila zela (Vincent). Korronte horrek,
oso indartsua herrialde anglosaxoniarretan,
gizarte errealitatearen sinplifikazio
distortsionatu gisa hartzen du ideologia, gogo
totalitarioen auzi gisa. Alderdi deologikoa
alderdi politikoari kontrajartzen zaio, eta hau
gizarte pluralista, arrazional eta toleranteetan
bakarrik loratzen da: hortaz, oposizioa
dago gizarte itxien –ideologia orohartzaileen–
eta gizarte irekien –ez-ideologikoen– artean.
De Tracy-k eta Marx-ek irekitako bi
zikloak itxi egin dira, eta haien ikusmoldeak
alderantzizko bihurtu: ideologia, ideien zientzia
De Tracy-rentzat, bere kontrako bihurtu
da; marxismoa, ilusio ideologikoak ezabatuko
dituen teoria zientifikoa izatetik urrun,
beste ideologia bat gehiago bihurtu da, denetan
kaltegarriena.
Ideologien azkenaren teoriak bateratu
egiten ditu Mendebaldeko liberalismoa eta
dotrina kontserbadore berria, eta bere garaiko
ume da. EEBBetan hiru iturritatik edaten
du. Vincent-en arabera, 30 eta 40ko hamarraldian
bizi izan zen belaunaldi baten
sineste batetik edaten du, alegia, politika
ideologikoa (nazismoarekin eta estalinismoarekin
identifikatzen da) oso lilura arriskutsua
da. Beste eragin bat ere jaso du, adostasunean
eta gizarte desberdintasunak gutxitzean
oinarritutako industria gizarteetan ideologiek
apaingarri hutsa direlako ustearena:
ezkerrak eta eskuinak onartu egin dute Ongizate
Estatuaren logika (Lipset). Azkenik,
soziologiaren (soziologia funtzionalistaren)
«urrezko aroaren» emaitza intelektual bat da,
gizartearen «zientzia» bat eskaintzen baitu
sineskeriaren ordez (horra berriro De Tracy);
gizarte zientzia enpiriko bat garatzeak
zorroztasuna, eszeptizismoa, egiaztapena edo
gezurtamena eskatzen ditu, eta horiek eragin
emotibo ideologikoetatik at egon behar
dute –eta are teoria politiko arauemailetik at–.
Britainia Handian, kontserbadoreek eta
laboristek gerraondoan iritsitako adostasun
ideologikoaren fruitu da: batzuk eta besteak
Estatu guztiahaldun eta ongilea aldezten dute,
«laissez faire» motako kapitalismo autorregulatzailea
eragin gabetzat jo eta baztertuz. Sineste
bat zabaldu da, herrialdeak konpondu
egin dituela gizarte eta moral aldeko arazo
gehienak: beraz, eztabaida ideologikoak
lekuz kanpo daude.
Kritika erradikalek diagnostiko berbera
egiten dute urte horietan gizarte egoeraz
(horien balorazioak, bistan denez, kontrakoak
badira ere). Marcuse-k, Gizaki dimentsio
bakarra obran, gatazka desagertu
deneko gizarte bat deskribatzen du; ideologia,
ordea, ez da desagertu, nonahi ageri da,
eta sinestarazi die gizakiei zientziak eta teknologiakberen behar guztiak aseko dituztela;
horrez gainera, sormena galtzea ekarri die
gizakiei, eta kontsumismoaren onuradun den
gizarte klasearen mendeko robot ase bihurtu
ditu.
Ideologien azkenaren teoriak gainditu
egin zuen esparru anglosaxoniarra; Frantzian
Aron-ek jorratu zuen; eta Espainian ere,
Fernández de la Mora frankistak, 1965ean
argitaratutako El crepúsculo de las ideologías
liburuan, sintesi bat egin zuen autoritarismo
politikoaren eta pentsamendu liberal eta
neokontserbadorearen ongizatearen oinarrizko
ideien artean (Pastor).
Alabaina, ideologiak baldin badira aldaketaren
eragile den kultura faktorea, litekeena
al da aldaketarik gabeko gizartea? Ez
ote dira haren azkena aldarrikatzen duten
berberak pragmatismo liberalari lotutako
ideologoak eta beren gizartea aldatzearen
kontra daudenak? Dowse-k tesi hori du; ezagutzaren
ideologia aldarrikatzen du, zeinaren
arabera giza pentsaeraren osagai ideologikoa
pentsatzailearen bizi egoerarekin lotuta
baitago beti. Ansart-ek dio, ildo beretik,
ideologiarik gabeko gizarte baten itxaropena,
zeinaren helburuak ezagutza zientifiko
bete baten arabera ezarriko bailiratekeen,
gizarte bizitzaren berezitasuna ez ezagutzeari
zor zaiola: gizatalde batek bere helburuak
asmatzeari uzten dionean, edo desagertu egin
da edo beste talde baten mende jarri da.
Baina, batetik, zientziaren filosofiaz izan
ziren eztabaidek aldatu egin zuten teoria
horren euskarri zen paradigma; bestetik, urtehorietatik aurrera Mendebaldean gertatu ziren
pentsaera aldaketek filosofia horren antzutasun
soziologikoa frogatu zuten.
Alderdi epistemologikoan, Khun-ek dio
zientziak ez duela aurrera egiten errealitate
enpirikoak metatuz; paradigma nagusiak
abenikoen fruitu dira, eta abeniko horiek
erabakitzen dute zientzialarien erkidegoak,
une jakinetan zientziaz ematen duen definizioa.
Feyerabend-entzat, erradikalagoa baita
bere jarreran, zientziaren inpartzialtasuna eta
independentzia ipuin hutsa dira, eta zientzialariek
hedatu dute beren mesedetan; arrazionaltasunean,
egiaztapenean eta gezurtamenean
oinarritutako metodo zientifikoak,
dio hark, bortxatu egin dira aurkikuntza
bakoitzean. Hortaz, bi zientzialari horiek
hankaz gora bota dute positibismo logikoaren
eraikina, hau da, ideologien azkenaren
teoriari eusten ziona.
60ko hamarraldian, batez ere, Mendebalde
aurreratuan ekonomi eta hezkuntza garapenaren
onuradun nagusi zirenek –gazte
burgesek– eraso zioten gerraondoko gizarte
adostasunari. Protestak izan ziren Vietnamgo
gerraren kontra, unibertsitate demokrazia
eskatu zen, kontrakulturak agertu ziren, «hippieak»
kasu, zeinen marihuanaren kontsumoa
ideologia libertario eta antiteknokratikoekin
batera baitzihoan. Makroideologia berri bat
sortu zen, Arbuio Handiarena, eta asmo hau
hartu zuen ipartzat: kapitalismo kontsumistak
erreprimitutako giza beharrizan guztiak
indartzea. Frantzian, 68ko Maiatzeko ikasleek
aginte krisi larria eragin zuten.
Gerora, arbuiatua zuten gizarte horrek
beretu egin zituen gazte errebeldeak. Baina
Arbuio Handiak emaitza iraunkorra utzi zuen:
gizarte teknokratikoaren hondamendia salatzen
duten ekologia mugimenduak, eta
sexuagatik zapalduta dauden pertsonen askatasun
mugimenduak: emakumeenak eta
homosexualenak (Eccleshalt).
Disidentzia kontrakulturalak, bestalde,
erreakzio autoritarioa ekarri zuen «permitibitatearen»
kontra, hau jo baitzen Mendebaldeko
zibilizazioaren gainbehera moralaren
kausatzat. Eskuin berriak, batez ere herrialde
protestanteetan, batu egin ditu familia
zelularen osotasunaren defentsa eta hainbat
bertuterena, hala nola autokontrola, jabegoa
eta errespetagarritasuna; legeari men egiteak
eta gizarte ordenak norbanakoaren ekimenaren
eta merkatu legeen errespetu estu eta,
ustez, bizigarriarekin batera joan behar omen
dute.
Ansart-ek dioenez, horrek bistan uzten
du ezen gizarte modernoetan, ez baitute inoiz
erabateko segurantza eta adostasunik lortzen,
eta beren kontraesan eta gatazken mehatxupean
baitaude beti, ideologia politikoek hitzaren
bidez beste ezein bitartekok egin ez
dezakeena egiten dutela, eta sozialtasunaren
existentziaren baldintzetako bat direla, sozialtasunaren
beraren aldaketen eragile ordezkaezina.«Ideologien amaieraren» tesia estatu kudeatzaileetan
bakarrik da eztabaidagarria. Oro har, estutu
soziologikoa ematen zaien zenbait ebidentzietan
dago oinarritua: mendebaldeko kapitalismoaren
bilakaera, «sozializazioaren» aldera, langile
klaseen integrazio erlatiboa sozialdemokrazia
kudeatzaileen aldetik, eragile horien guztien «adostasuna»
edo, beste era batera esanda, apatia politikoa,
eta beraz, hiritarren apatia ideologia indartuz.
Tesi hori erabilgarria da oparotasun aldietan
zein krisialdietan. Lipset, Bell edo Raymond Aaronek,
esaterako, bere erara antolatu dute tesi hori,
eta tesi horren amaieran, demokrazia pluralistari
eta ekonomia misto erreformistari buruz ados daudelarik
indar politiko guztiak, «XIX. mendeko
gatazka ideologikoen balio galera» gertatzen da, eta
hortik aurrera, barealdi ideologiko moduko bat
hasten da: «Jabegoaren estatutua dela, planifikazioa
dela, edo errenten berdinketa dela, hemendik
aurrera ez da hainbeste izango alternatiba baten
bi terminoren artean hautatzea, baizik eta konbinatzea,
proportzio jakin batean, modalitate elkarren
osagarriak…». Zalantzarik gabe, sozialismo
demokratikoaren bilakaera da, neurrizkotasunaren
eta konpromezuaren zentzuan, arrazoiketa horren
ardatza, hala Welfare State delakoa kudeatzeko
orduan nola «krisi» bati konponbidea bilatzeko
orduan.
François Chatelet, «XX. mendeko politikako ikusmoldeak»,
Espasa Universidad, 1986.