Atlas Historikoa»Atlas Historikoa
Baserria Errejimen Zaharrean
L. Febvre frantziar historialariak zioen, herriek iragana moldatu, goretsi edo beldurraren
begiekin ikusteko izan ohi dutela joera. Agian, gizakiak berak edo gizarteak,
oro har, bere izana osatzeko erabiltzen duen mekanismo bakar eta bereko
hiru osagaiak dira, gaur garena iraganean izan ginena garela sinestaraztera
garamatzan ustea baino ez. Eta Euskal Herriaren historia ere ez dago mota horretako
“usteez” libre, azkeneko berrehun urte hauetan zehar baserriari eta nekazari
inguruari eman zaion tratamenduak zerikusi estua baitu aurrez esan dugun horrekin.
Euskal baserriaz leku jakin eta denboran kokatu gabe edo bere izaera alde
batera utzirik hitz egiteak, gorago salatu ditugun mota horietako nahasmenduak
eragingo dizkigu. Beraz, lehenik esan behar dugu, Euskal Herriko zati handi
batean dugun baserria izango dugula aztergai, ez Euskal Herri osoko baserria.
Inguru hezean, elkarrengandik aldendurik eta oso barreiaturik ageri ohi zaigun
baserriaz (erromatarren saltus izenekoa) hitz egingo dugu, gure Mediterraneorako
isurialdeko baserri eta landa inguruarekin (ager) zerikusi gutxi edo batere
ez duen horrez, alegia. Hemen lurra eta giza harremanak antolatzeko eta ulertzeko
moduaz hitz egingo dugu, jatorri eta historia jakin eta zehatzak dituen honetaz. Baserri barreiatuaren, bere kokagune fisiko eta giza harreman zein izaera
juridikoaren sustraia haranetako okupazio bilduan dago, denbora igaro ahala basetxe
gutxi batzuetako “auzoak” sortzen joan baitziren bizigune haietatik aparte.
Eta auzo hauetan hasten da nabarmentzen oinetxea zati juridiko banatu gisa XIII
eta XIV. mendeetan zehar; ondoren, gerora, XV. mendearen inguruan, izaera fisiko
propio eta desberdineko errealitate gisa azalduko den multzoa. Hau da, aztertuko
dugun gaiaren protagonista.
EGILEA:
Jose Urrutikoetxea Lizarraga
Salamancako Unibertsitatean lizentziatua
Filosofia eta Letretan (Historia adarra).
Historiako Doktoretza Madrilgo
Unibertsitate Autonomoan. EHUko irakasle
titularra. Nekazari inguruari buruzko
ikerketa lanak egin ditu, batez ere, gizarte
horren demografia, familia eta
sozioekonomia alorrak jorratuz. XVIII. eta
XIX. mendeetako euskal demografiari eta
garai bereko gizarte gatazkari eta, bereziki,
baserria eta baserritar familiari buruzko
azterketa zenbait ere egin ditu.
Historiaren eta idealizazioaren artean
Euskal gaiei buruzko literaturan aipamen asko da nekazari inguruari eta beronen
bi euskarri nagusiei buruz: baserria eta baserritar familia. Aipamen horietako
asko deskribapen soiletik areago doaz eta balorazioen esparru labainkorretan
murgildurik mito eta kontramitoen jokoan erortzen dira askotan eta, azkenean,
zalantzak izan daitezke zein zer den benetan jakiteko garaian. Nolanahi ere, oso
interesgarria da konstataraztea nola balorazio hauek aldatzen doazen guk jorratuko
dugun denboran zehar.
Bizkaiko Foru Zaharrak, 1452. urtean, islatzen duen gure landa inguruaren
irudia, A. Picaudek (1143) edo Fernán Gonzalezen Poeman (XIII. m.) ageri denaren
oso antzekoa da. Foru Zaharrean ageri den honako irudi hau “Bizkaiko
lurra eta Enkarterrietakoa eta Durangokoa oso menditsua izanik bertakoek ez
dutela sailik ereiten, ez bihirik jasotzen ez eta bestelako uztarik ere izaten berentzat”,
badirudi oso ondo egokitzen zaiola Picaudek dioen honako honi “sail eta
baso ugariko eta oso menditsua, ogi eta ardo eta gainerako mantenugai urriko”
edota aipatutako poemako “On Lope bizkaitarra, aberatsa sagarretan, urri ogi eta
ardotan” pasarteari. A. Navagerok, XVI. mendean, edo Martinez de Isastik (1625),
geroago ere, azaltzen dituzte muga horiek. Alabaina, eta Foru Zaharretik abiatuz,
bakoitzak bere garaian, aurreko biziraupeneko defizita, arrakasta handiagoz zein
txikiagoz, estaltzen lagunduko duten irtenbideak aurkitu eta aipatzen ditu: itsasoa
eta basoa, alegia. Navagerok dio: “Asko irteten dira itsasora, kai eta ontzi asko
dago, eskueran duten haritz eta burdin ugariari esker merke egiten baitituzte”.
Aldiz, Martinez de Isastik dio: “orain gutxitik aurrera” (XVII. mendearen hasiera)
“artoarekin, Ameriketako artatxiki deitzen dutenarekin” estaltzen dute, neurri
batean bada ere, hutsune nabari hori. Errealitatea aldatzen da eta balorazioak ere
aldatuz eta zabalduz doaz.
Hala, XVIII. mendearen erdialdetik aurrera, sarritan aurkituko ditugu gure
baserri ingurua ikuspegi guztiz positiboaz aztertuko duten bertako zein kanpoko
autoreak. “Mendeak dira lurrak atsedenik ez duela” edo “ez dirudi Gipuzkoa baino
lurrik sendoago eta aberatsagorik izan daitekeenik” zioen Larramendik eta bat
dator Von Humboldt-ek Euskal Herria deskribatzerakoan, “Euskal ongizatea”
azaltzeko erabili zituen irudi bizi eta koloretsuekin. Bowles-ek (1775) Arkadia
berri zoriontsu gisa deskribatu zuen herri hau, “inguru haietan barrena Homerok
deskribatu zituen mende eta ohituretara itzuli nintzela iruditzen zitzaidan”. XVIII.. endeko irudi hau aldaketarik gabe, garbi, jasoko dute hurrengo gizaldietan.
Baina, Jovellanos, Torres y Villarroel edo Cabanillesek esaterako, erakutsi zuten,
inguruko lurraldeen egoera latza gogoan izanik, euskal landak zuen indarra ez
zela, agian, hainbestekoa izango; XVIII. mendeko gure autore kritikoek ere, gure
artean ere izan baitziren halakoak, horrela erakusten dute. Euskalerriaren Adiskideen
Elkartea bera ere jabetzen da, 1766an, gure nekazaritzaren ereduaren muga
larriez. Bat datoz azterketa eta diagnosi horretan, garai hartako Vargas Ponce edo
Gipuzkoako Korrejidore zen Cano Mucientes. Dirudienez, hemen ere, ez dira
oso ondo egokitzen ikuspegi sinplistegiak.
Alabaina, eta seguraski Mogelek idatziriko Peru Abarkan oinarriturik, XIX.. endean ere iraganeko nekazari mundu idealizatu bat ageri zaigu. Foruen krisialdiak eta industrializazioaren indartzeak, hurrenez hurren, desagertzeko bidean
jarri zuen identitatea (errealitatea ulertzeko eta antolatzeko modua) berreskuratzeko
dinamikaren elementu katalizatzaile bilakatzen du nekazari inguru hau.
Hori horrela ageri eta islatzen da bai literaturan, “euskal erromantizismo amarrugabean”,
bai, ondoren, politikan (nazionalismoan). Saiakeragile, poeta, legegile
eta beste hamaika idazle dira “nazio izaera” horren berreskurapena hartzen dutenak
beren lanaren ardatz. 1890 ondoko hamarraldian gogapen eraberritzaile
honek kultura eta politikaren arteko marra igarotzen du. Une horretatik aurrera
“irudimenezko euskal baserria” euskarri eta alternatiba bilakatzen da. Eta Sabino
Aranak, industrializazioak berarekin zekarren galerari, kanpotik zetorren izpiritu
merkantilistari eta kanpoko “mundu galduaren birus” kutsatzaile horri, nazionalismoa
kontrajarriko dio. Arana Goiri hasieran eta “Kizkitza”, XX. mendean aurrera,
izango dira irudimeneko baserri inguru horren izaera biribiltasun eta indar
handienaz defendituko dutenak. Bataren eta bestearen artean igarotako denbora
luzean, “euskaltasunaren” inguruko gogoeta aberasten joango da iturri desberdinetako
ekarpenekin.
“Hiriaren” (Bilbo) paradigma negatiboaren aurrean, kutsatu gabeko gordeleku
bakarrera itzultzea gailentzen da, “ordena morala” biziarau duen txokora, gure
baserri ingurura, alegia. Eta, ondorioz, bere benetako izaera galdu eta tresna ideologiko
bilakatzen da, ikur moldakor batean. “Ordena moral” horren jatorri eta
azken babeslekua izanik, baserrian, “euskal identitatearekin” loturik, gizarte antolamendu
egoki eta hoberena biltzen da (ordena, kaparetasuna, fedea…). Baserria,
denboraz kanpokoa, “arrazaren garapenerako prozesuaren gune nahitaezko”
(Kizkitza) bilakatzen da, aberriaren euskarri, nobleziaren eta
askatasunaren berme. Bere zutabeak: etxea, lurra, leinua, aitaren agintaritza eta
erlijioa. Baina, horretara mugatzen al da gure baserri inguruaren aniztasun
konplexua? Ideologia tratamendu horrek erantzuten al dio bere iraganaren errealitateari?
Irakurketa idealizatu eta murriztaile honen aurrean, beharrezkoa da, edo horrela
dirudi behinik behin, kontestualizazio lan handi bat egitea, R. Madariagak
zioen bezala, “zientzia ororen aurkako maitemin eta ditiramboen araua baztertuz”
egitea. Nekazaritzaren historiak, gure kasuan, bidea erakutsi eta lana bere
testuinguruan kokatzen lagun diezaguke.
Landa ingurua eta baserria: egitura eta funtzioa
Landa inguruaren iragana ulertzeko, lehenik, Errejimen Zaharreko euskal gizartean
baserriak jokatu zuen rola eta izan zituen funtzioak ezagutu behar dira. Garai
desberdina da, ondo ezagutu beharrekoa eta gaurkoaren proiekzio anakronikoan
erortzeko tentalditik apartatuz aztertzekoa. Egin dezagun, bada, gauzak bere lekuan
kokatzeko ahalegina.
Sintesi lanik eginez gero esan daiteke, agian gehiegi esatea litzateke baina,
Errejimen Zaharraren oinarrizko bi zutabeak gizartearen ordezkaritza korporatiboa
eta aginpidearen biltzea direla. Lehenengoa gizartearen funtzionamendua
zenbait estatus sozialen protagonismoaren eta burujabetzaren inguruan artikulatzen
da, gerora, gizabanakoaren eta beronen eskubide ukaezinetan oinarrituko
den eredu liberal eta burgesaren printzipioa eta praktika nagusituko bazaio ere.
Eta, familia eta familia barneko loturen hegemonian oinarrituriko gizarte antolamendu
honetatik areago, kapare eredua nagusitu eta zabalduko da herrialdeko
parte honetan, eta hala, “oinetxea”/“lurra” eta “leinua” (baserria eta familia) korporatibismo
haren leku zein giza agerpenaren erakusgarri bihurtuko dira. Hala,
baserria (oinetxea) eta nekazari familia (leinutik eratorria) engranaia osoaren oinarrizko
osagai bilakatuko dira, hala ekonomian nola gizartean eta politikan, bai
eta giza sistemaren arauketa eta aurrerapenerako bide nagusi izan ere. Lurraren
defentsa eta banaezintasuna (oinetxearen iraupena) oinarrizko helburu eta sistemaren
jarraipenerako ezinbesteko baldintza dira. Baina, hori guztia horrela izateko
famili buruaren eskutan dagoen “bakea” egitea beharrezkoa izango da. Hari
dagokio baserriaren ekonomia antolatzea, batasun horretako kide bakoitzari dagokion
rola eta lana arautzea eta “guztien arteko batasuna” lortzea kanpora begira,
eta horretarako ahaidetasunaz baliatuko da. Baina, baita eta batez ere, ondoretza
gaietako desberdintasuna kide guztiek onartaraztea ere: herentziaren
banaketan asimetriak egitea; zorroztasunez jokatzea bakoitzak gizartean duen
rola erabakitzerakoan, bereziki, “bigarrengoen” ezkontzarako trabak, hala behar
direnean, jartzerakoan eta famili barneko liskarrak ezkutatzea (…).
Lurra-baserria, jurisdikzioa-aginpidea dira. Leinua-familiak eta “etxeko jaunak”
aginpide hori erabiltzen duen protagonista aktibo eta pasiboen arteko lotura
adierazten dute. Eta giza funtzionamendurako sistema zehatz honi eutsi eta ondorengoei
pasatzeko helburu nagusiari eusteko ondorio desberdineko bideak
(“estrategia”) erabiliko beharko dira, batzuk bederen, ondorengo hauek: ondasunen
eskualdaketarako oinorde sistema, oinordekoari eta bigarrengoei behartutako
ezkontzak, familia barneko liskarrak eta sistemaren kostua (ezkontzarik
eza, herentzia kentzea, jaiotetxetik atera beharra, oinordekoaren mende egon
beharra, e.a.). Baina, behin baino gehiagotan, landa ingurune hori bera izango
da eta, batez ere, basoaren ingurua (burdinolak, errementaldegi, ikazkintza, garraio
mota desberdinak…), nekazari ekonomia ahula hobetzeko edota bigarrengo
seme-alaben marjinazioari eta baserriaren beraren estatusa indartzeko irtenbide
ezinhobeak emango dizkiena.
Betiko baserria produkzio eta demografia unitate izanik ere, bere garrantzia
areago doa. Giza zein politika antolamendurako lehen mailako elementu eta
bermatzaile nagusietakoa baita. Gure Errejimen Zaharreko elementu biltzaile eta
nortasuna eta izaera propiokoa izanik (bere egitura fisikoan islatzen da) ordena
jakin bati erantzuten dio, kaparetzari, aterpean hartzen duenari izena, giza rola
eta eskubide politikoa ematen diolarik. “Foruen” krisialdia berea ere bada eta
errejimen liberalarekiko gatazka ere bere haragitan bizi beharko du. Baserriaz,
nekazaritzako errealitate eta landa inguruaz hitz egiteak, noski, esangura propio
eta oso zehatzekoa izanik, tentuinguru jakin batean murgiltzera eramango gaitu.
Uste daitekeenaren aurka, ordea, funtzionamendu sistema hau ez da gurean
soilik gertatzen dena. Antzeko jokamoldeak oso ohikoak baitira, han eta hemen,Errejimen Zaharraren garaian Europako inguru menditsuenetan batik bat. Oinordekotza
banaezinaren ereduak Euskal Herrian duen portaera molde parekoak
ditu Kantauri aldeko landa inguruan, Pirinio edo Alpeetan, Asturias eta Kantabriako
zati handi batean, Aragoin, Andorra, Katalunia, Rosellon, Aude, Ariege,
Biarno eta beste hamaika lekutan. Hauetan guztietan jokabide beretsuak edo
antzekoak ageri ohi dira. Eta beste hainbeste esan daiteke Alpeetako eta inguruko
herrietako hainbat lekuz, Frantzian (Provenza), Alemanian (Leibzuchtt),
Austrian (Ausnahm) edo Italian gertatzen baita, batzuk baino ez aipatzekotan.
Zenbait autorek “mendiko kultura ekotipoa” deitu duen inguru zabala hartzen
du.
Baina, garai hartako baserriaz hitz egiteko, aurrez, landa ingurune osoa definitzen
duten ezaugarri estrukturalak eta testuinguru ekonomiko eta soziopolitikoa
ere kontuan hartu beharrekoak dira. XIX. mendearen erdialdera, artean,
Euskal Herri hezeko biztanleriaren %80-85 inguru landan bizi da, nahiz eta denak
ez izan, derrigorrez, nekazariak. Beraz, gaia gehiago zehaztu behar da. Egia
da gehienak nekazariak direla, baina “landa” inguruan bizi diren guztiak ez. Nekazaritzak,
hemen bezala beste hainbat lekutan ere, basoaren pentzutan egin du
aurrera. Eta berau da, hain zuzen ere, landa inguruko jarduera guztiak biltzen
dituen espazioa: ehiza eta uzta, abeltzaintza eta nekazaritza, zura, ikatza eta burdinaren
industria. Nekazaritza eta burdingintza basoan elkartzen dira. Baserria,
beraz, neurri handi batean, bi elementu horien arteko sinbiosi egoki baten mendean
izango da. Eta bere jarraipena, euskal gizartearen elementu arautzaile gisa,
bere egitura mugak gainditzen lagunduko dioten elementuen baldintzapean izango
da. Eta ezin genezake ahaztu, era berean, ustiapen elementua ere badela, jabetzaren
neurri txikiaren, aurreramendu gutxiko teknikaren eta produktibitate
urriaren eta jasotzen duen giza talde handiegiaren arteko barne oreka zaila bilatu
behar duena. Herri belaze eta basoen probetxamendua, aduana eta zerga marko
berezia, datorren kontsumitzailearen aldeko estatusak, marko geopolitiko handi
baten (Gaztela eta Frantzia) barne egotea eta beroriekiko harreman eredu bereziaren
iraupena dira, bere izaeraren eta funtzionamendurako euskarri eta eboluziorako
bideak. Hala, bada, baserriaz hitz egiterakoan mugikortasunaz ere hitz
egin behar da, mende askotako prozesu luze baten historia egin, alegia.
Lau mendeko historia luzea (1450-1876)
Euskal Herri hezeko gizarteak, 1450. urte inguruan, harreman marko berri baten
ezarpena ezagutuko du, ahaidetasuna eta leinu loturak araupetzen zuten hari
gailenduko zaiona. Ondoren, zenbait urtetan zehar eta oinordekotzari eutsi ahal
izan bazitzaion ere, ez dago inolako zalantzarik mundu berri baten aurrean gaudela,
hirietako Ordenantzak, Hermandadeak edo Foruak zuzenduko duen gizarte
baten aurrean. Ordutik aurrera, 1789tik 1876. urtera bitarte, euskal gizartea
parametro desberdinak erabiliz aztertu beharko da. Eta burgesiaren eredu iraultzaileak,
XVIII. mendean sortua, esperientzia horren amaiera ekarriko du. Gure
azterketa, bada, bi muga horien barne kokatu behar da.• Euskal Baserri ingurua eta “hiri” ereduaren zabalkundea (1450-1575/
1620)
XV. mendearen bigarren erdialdean, “hiri” funtzionamenduaren eredu zabala
indartuko da. Zabalpena eta bitartekotza jarduerak nabarmentzen hasten dira
herrialde osoan zehar: “Asko irtetzen dira itsasora…” adieraziko du A. Navagerok
1528an. Herri pobrearen topikoa aberastasun erlatibo bilakatuko da norabide
aldaketa honen eraginez. Merkataritza/garraioa, burdingintza eta burdinkiak
eta itsasketak garapen maila handia izan zuten. Guztiak dira ezagunak. Jarduera
honen antzinakotasunaz hitz egin zuten, besteak beste, Viguerako Foru Nafarrak
(1130), Jerezko Korteak (1258), Irun-Urantzu eta Oiartzungo Burdinolen Foruak
(1328), e.a. Hala, 1450 eta 1575. urte bitartean euskal burdina ezaguna izango da
inperio osoan gure garraiari eta merkatarien eskutik, Ingalaterra, Flandria, Frantzia
eta Inperioko beste hamaika itsas portuetara iritsiko baita. Kalkulu bat eginez,
XVI. mendearen hasieran 350 siderurgia instalazio izango ziren gure inguruan,
Europa osoan kontsumitzen zen burdinaren %10a ekoiztu eta biztanle
guztietatik laurden bat, egun osoz zein zati batean, ari zen langintza honetan.
Nekazariek osagarri ezinhobea dute jarduera honetan eta baserriak eta bere funtzio
arautzailea sendotu egingo dira. Sektore honek aukera eta irtenbide ederraematen die bigarrengoei, baina baita nekazariari berari ere, nekazaritza lana
hainbestekoa ez den urte sasoian, diru iturri osagarriak izan baititzake: eta, bide
batez, nekazaritza sektorearen hazkuntza bultzatzen du kontsumoko produktoren
eskaera ere gehitu egiten delako. Erreaktibazio honen indarrez eta banderizoen
marginazioak sortzen zuen segurtasun klima alde zuelarik, gure baserri
kopurua gehitu egingo da garai honetan.• Erruralizazioa eta artoaren eredua (1575/1620-1766)Urte hauetan, eta Baiona eta Bilboko portu inguru hauek alde batera utzirik,
Euskal Herri hezeko inguru gehienak atzerapen prozesu batean murgildurik egon
ziren. Gaztelak denbora luzea darama bere inperio praktikaren eta atzerabide
geraezinean dauden oinarri ekonomiko, finantzazko eta sozialen gaineko erabaki
zalantzan. Gaztelako produkzio ekonomia atzeranzko prozesuan da, sekulako
inflazio baten eraginez. Bestalde, Gaztelako produktuek ezin dute konkurrentziarik
egin eta euskal burdina ere ez da salbuespen izango. Britainia Handiko,
Flandriako edo Suediako burdinari aurre nekez egin diezaiokeenez euskal burdina
Gaztela eta kolonietara begira jarriko da geroz eta gehiago, nahiz eta ez
huts hutsik. Austriarren nagusitasun militarraren beherakada eta nazioarteko harremanetan
diren liskarrek, berretsi baino ez dute egiten ekonomiaren alorrean
aspalditik begibistakoa zen fenomenoa.
Testuinguru honetan Euskal Herria bere ekonomiaren oinarriak berriro egokitu
beharrean da. Domingo Ochoa de Irazagorriak, Bizkaiko jaurerriko Armadako
jagoleak, zehaztasun osoz deskribatzen du egoera hori, 1632an, honako
hau dioenean: “Itsasoari ateratzen dioten etekin urria eta arriskua ikusirik (…),lurraren laborantza eta lantzeari gehiago ekiten diote itsasoko lanari baino”. 1550
eta 1752 artean burdinolen kopurua herenera jaisten da, eta neurri beretsuan
burdin ekoizpena ere; aldi berean, landuriko siderurgia produktoen esportazioa
urritu eta barretako burdinarena gehitzen da. Bizkaia, nolanahi ere, hobeto aterako
da, baina Gipuzkoa eta Arabarekiko merkataritza harremanak nabarmenki
gaiztotuz. Krisialdiak bereizketa inposatzen du eta Jaurerriak bere aberastasuna
erabiltzen du (meatzeak).
Euskal siderurgia, XVIII. mendeko lehenengo herenean izan zuen garai oparoaren
ondoren, aurreko egoera zailera itzuliko da, eta oraingo honetan Borbondarren
ekonomia, zerga eta aduana politikak gehiago okertuko du. “Salbuetsirik
zeuden herrialdeak” aduana marko orokor batean sartzeko ezetzaren ondorioz,
koloniekiko “merkataritza libretik” kanpo geratuko dira eta, horrenbestez, haien
produktuak atzerritarrak bailiran hartzen dira Erresuma barnean.
Egoera larri horretan, baina bere produkzio egitura konplexuaren zati garrantzitsu
bat gordez, herria erruralizazio prozesua indartu beharrean dago. Hala,
begiak baserrira itzultzen dira, eta tresna eta oinarri berrituen begiekin begiratzen
diote. Ostera, ezinezkoa da nekazaritza defizitario batek XV eta XVI. mende
bitartean hazten joan den biztanleria baten eskariari aurre egitea, hura orain egoera
zailean dauden sektore moderno alternatiboekin batera joan baita hazten. Baina,
bada horretarako biderik. Herritarrek, nekazaritzarako erabiltzen diren sailen
eremua zabaltzea erabakitzen dute. Basoak goldatu eta padurak lehortzeko prestatzen
dira. Alabaina, hedapen hori ez da nahikoa. Benetako bultzada, laborantza
sistema berri batek ekarriko du: artoan oinarria duen bi urteko errotazio sistemak.
1620tik aurrera, gutxi gora behera, Euskal Herria, Europako gainerako
Atlantiko alderako lurraldeak bezala, “Indietako artatxikia” ereiten hasiko da. Ziklo
laburreko laborea da, eta udako berotasuna eta lurralde honetako berezko hezetasuna
ditu ernetzeko lagunik hoberenak. Hala, laboragai honekin garia eta arbiaren
katea osatzen da. “Mendeak dira lurrak atsedenik ez duela” errealitate bilakatzen
hasten da. Lurraren produkzioa intentsiboa da, eta honela dio
Larramendik: “Gaztelan eta beste lekuetan alerik nahi badute atseden ematen
diote lurrari. Gipuzkoan (…) ez da sailik izango, urtean, segidan, bi uzta baino
gutxiago emango duenik: garia eta lihoa, artoa eta arbia, garia eta artoa, eta bikaineman ere”. Aztergai dugun 150 urteko epe honetan, sistema berriak, ongarri eta
bestelako lagungarriekin (simaurra, karea, ondarra, lurrustela…), produkzioa hirukoiztu
egingo du, baita laboragai kopurua zabaldu ere: garia eta baba, artoa
eta babarruna, arbia eta lihoa. Prozesu honek, zalantzarik gabe, krisialdiaren
mamua gailentzea ekarriko du, neurri batean bada ere. Herrialde honetako Atlantikorako
isurialdean baserriak ugaltzen dira, eta orobat bertako bizilagunak. Sistema
intentsibo honek lanerako esku gehiago behar du baina mantentzeko gauza
da.
Hori guztia, ordea, txanponaren alde bat baino ez da. Izan ere, aldi berean,
baserriak indartu egiten du bere protagonismoa euskal gizartean, giza estratifikazio
eta hautaketa politikoaren rola egokitzen zaiolarik. Interes ekonomikoen geroz
eta handiago zati batek itzultzen dizkio begiak. Eta, ondorioz, jabetzaren batze
prozesu geldi baina etengabea hasten da. Garai honetan, nekazari lurjabeen ehunekoa
75etik 30era jaisten da, gutxi gora behera; eta, noski, garrantzi handiko
ondorioak izango ditu gizarte bizitzan eta politikan. Baserria, orain inoiz baino
gehiago, elementu erregulatzaile bilakatzen da, baina jabeen eta maizterren arteko
diferentzia nabarmenduz, eskubide politikoak, hala Udal antolamenduaren
nola Batzar Nagusien mailan, jabeei bakarrik baitagozkie. Espainiako eta Frantziako
koroek ezarririko politika fiskalak sortuko dituen zailtasunak estratifikazio
eta marginazio prozesu hura areagotuko dute. Matxinadak eta dirudun eta
pobreen arteko borrokak ere gehitzen eta ugaritzen dira; esandako hau argi
erakusten dute, esaterako, 1632-34, 1718-21, 1755 edo 1766ko gizarte gatazkek.
Ordea, bereziki garrantzitsua da 1766ko data. Vargas Poncek garai horretan
finkatzen du artoan oinarrituriko nekazaritza sistemaren ahitzearen hasiera. Urte
horretan bertan eta ekonomia berriro indartzeko proiektu baten barne, Euskalerriaren
Adiskideen Elkarteak nekazaritza sakonetik birmoldatu beharra planteatzen
du. “Batez ere kezkagarria da, karean eta artoan oinarritu eta hain emaitza
ona izan duen nekazaritzaren etapa hori gainditzeko modua aurkitzea, ez baitaiteke
espero betirako izatea”. Eta azkenik, komenigarri da ez ahaztea aginpideak
marginaturik zituen giza taldeek jokatu zuten rol garrantzitsua. “1766an –esaten
du azkenik Fernandez Albadalejok– behetik eta goitik, Gipuzkoako gizarteak
aldaketak eskatzen ditu”. Neronek, euskal gizarte osoak eskatzen dituela esango
nuke.
Ereduaren ahitzea eta foruen krisialdia (1766-1876)
Vargas Poncek Gipuzkoako nekazaritzak bere gorena 1805ean izan zuela baieztatzen
duenean, probintziako nekazari herrietako kurba demografikoek bete
betean berresten duten gauza kontrastatzen du. Baina ez da gogoeta horretan
geratzen. Industriaren eta merkataritzaren garapen urriaz da kexu eta “garai batean
bezala, bere oparotasunaren iturriak bestelakoak izan daitezen” planteatzen
du. “Zeren eta biztanleria handia badu ere, ez da behar hainbestekoa, eta ez da
horrela, nekazari mundutik industriara eta merkataritza jarduerara ez delako behar
bezala eta behar lukeen moduan igaro”. Eta jarraitzen du bere argudioekin,
egoera honentzako irtenbide bakarra indarrean dagoen marko sozioekonomiko,
fiskal eta politikoaren berrikuntza sakon batetik bakarrik etorriko dela, Foruen
berrikuntza sakonetik, alegia. “Foruak indarrean dirauten bitartean Gipuzkoa ez
da beharko lukeen bezain zoriontsu izango”. Baina, zenbaterainoko arrazoia du,
adierazitako guzti horretan?
Egia da artoan oinarrituriko nekazaritzak gorena jo duela. Egia da, baita ere,
Errejimen Zaharrak –eta Foruen oinarri da– trabak jartzen dizkiola merkatuko
nekazaritzari eta oztopatu egiten duela benetako garapena eta industriaren eta
merkataritzaren eguneratzea. Baina egia da, era berean, indarrean direla eta artean
pisu espefiziko aski handia dutela gizartean. Horrela bakarrik azal baitaiteke
Gipuzkoako biztanle dentsitate handia –erresuma osoko altuena– eta aipatutako
jarduera horietan murgildurik diren herrietako biztanle igoera txikia baina
etengabea eta horrela egiaztatzen du, gainera, garai hartako dokumentazioak.
Baina, industria tradizionalaren hedatzea Vargas Poncek ulertarazi nahi duena
baino handiagoa izan zen. Burdinolak, XVI. mendean izan zuten garapen mailara
iristen ez badira ere, bizirik dirauen errealitate dira; batez ere Bizkaian ageri
arren, beste lurraldeetan ere, maila apalagoan, garrantzizko elementuak dira oraindik
ere. Honekin batera, iltze, erreminta eta nekazaritzako lanabesak egiten dituzten
olak; aingura eta arma fabrikak, e.a. ugariak dira Euskal Herri hezean, tokian
tokiko biztanleria oso osorik edo zati handi bat langintza honetara erakartzen
duelarik. Ezin daiteke, ordea, ahaztu, mihise eta kardagintza, alpargata edo larrugintza
etxeetan edo lantegi txikietan burutzen dena; eltzegintza, harrobi lana
edo meatzaritza, eta beste hainbat jarduera. Nahikoa da hau guztia egiaztatzeko,
Errejimen Zaharreko azkeneko urtetako mapak begiratzea, haietan jarduera ugari
horien kokapen sakabanatua nabarmentzen baita. Landa inguruak aurreko garai
oparo hura bizi ez badu ere, oraino, nekazaritzatik areago doan multzoa osatzen
du. Industria aurreko osagai hori begi bistakoa da bere muga guztiekin, baina
prozesu industrializatzaile orok behar duen giza eta finantza baldintzak finkatzen
ditu, unea datorrenean, garapen modernorako prozesuan aurre egiteko. Eta,
hain zuzen ere, arrazoi horiek ematen ditu Vargasek foru marko ahitu batek benetako
industrializazio bati jartzen dizkion oztopoak azaltzeko unean.
Horixe zen, hain zuzen ere, mugaz bestalde eta are alde honetan ere, iraultzaren
aldekoek pentsatu eta praktikara eraman nahi zutena. Ordea, denek ez
zuten gauza bera pentsatuko. Izango ziren, noski, gauzak zeudenean uztea nahiago
zutenak eta egokitzapen puntual zenbaiten aldekoak. Dena den, alternatibarik
globalizatzaileenak ekonomiaren arazo orokorrari heltzen dio: “Itsasportuek
protagonismoa irabaz dezaten soroen aldean”. Cabo Mucientesen alternatiba
da…; Bilbo eta Donostiako merkatarien aukera. Baina, denbora luzean zutabe
eta oinarrizko izan diren egiak zalantzan jartzen dituen alternatibarik ere bada:
ekonomiaren eta politikaren liberalizazioa eta, azken batean, gizarte ereduaren
eraberritzea planteatzen duenik.
Sakoneko erreformaren lehenengo ahalegin honek porrot egin ondoren, euskal
nekazaritzak bi aukera baino ez ditu: berritzailea, “nekazaritza mota berri bat”
bultzatzea, edota aurrekoari, betikoari, eustea, goldaketaren sistemara itzultzea.Lehenengoak, goldaketa berritan oinarrituriko nekazaritza zabaleko ustiapen mota
utzi, eta nekazaritza mugatu baten alde egitea, nekazaritza kapitalistagoa dakar
(zuhain, belaze artifizialak, makineria berria…). Herriak, ordea, nekazaritza tradizionalaren
bidea hautatzen du, nahiz eta aldaketa handiak egin. Baso eta herri
lursail goldagarriak pribatizatu egiten dira, eta hala sistema tradizionalaren euskarrietako
bat ahultzen; errentak liberalizatu eta jabe eta mailegu emaileen aldeko
kreditu sistema ezartzen da. Baserriaren eta norbanakoaren espezializazio
xume bat aldarrikatzen da, lehena produkzio unitate huts batetara mugatuz eta
bigarrena, berriz, eskubide politikoen bermatzaile izatera. Aduana markoaren
erreforma dator (1841) eta foru markoa ere desagertzen da (1876). XVIII. mendearen
bukaera eta XIX.aren hasiera aldera sumatzen zen erreforma garaile izan
da bere abantaila eta mugekin, bere lorkizun eta kostuarekin. 1841etik aurrera
industria modernoa hasten da pizten (ehuna, papera, siderurgia…), industrializazioaren
abiapuntu izanik. Horren guztiaren ondorioz, euskal ekonomia aurreko
mugak hautsi eta zabaltzen hasten da. Merkataritza harremanak arindu eta
nekazaritza bera ere indartu egiten da. Baserri berriak jasotzen dira, zeudenetako
zenbait egokitu, bi familia edo gehiagorentzako bizileku bilakatuz. Hala,
1761 eta 1840. urte bitartean produkzioa ia bikoiztu egingo da; eta honetan garrantzia
handia du, zalantzarik gabe, patataren ereinketarekin zabaldu zen nekazaritza
mugatuak. Azken batean, foruak bultzaturiko nekazaritza ereduko mugak
gainditu ondoren bai foruak kendu zirelako, bai borrokarik izan zelako, bide
berriak irekiko zaizkio ekonomiari, orohar, eta nekazaritzako ekonomiari, bereziki.
Aitzitik, baserria bere ekonomia alorrera mugatuko da gero eta gehiago,
eta lehenago aipatu dugun protagonismo korporatibista galduko du. Liberalismoak,
norbanakoaren protagonismoak, hiri eta burgesiaren nagusigoak, industria
eta merkataritza jardueraren indartzeak… gizarte berri batetarako bidea irekiko
dute, baina aldaketaren kostua ere ez da txikia izango. Aldaketa horrek
iraganaren etsipena irtenaraztea bultzatuko du sarritan, askotan interesatua bada
ere; eta, azkenerako, bere nagusitasun eta protagonismoa liskar horren paradigma
eta trauma bilakatuko da landa inguruan.
Industriaurreko eta baserri inguruko data esanguratsuak
1130 Viguerako foru nafarra: Euskal Herriko burdinolen lehen aipamena.
1258 Jerezko Gorteak: Euskal burdingintzaren lehenengo arautzea.
1328 Irun-Urantzu eta Oiartzungo Burdinolen forua.
1556 Felipe II.aren errege aldia: Espainiaren lehenengo hondamen
ekonomikoa eta merkataritzaren beherakadaren hasiera.
1575 Bigarren hondamen ekonomikoa.
1568-1581 Herbehereetako independentzia borroka Espainiako inperioaren aurka
eta Bilbo Flandria merkataritza harremanen etetea.
1588 “Armada Garaitezinaren” porrota: Gaztelaren aginpidearen amaiera eta
Ingalaterrako merkataritzaren nagusitasuna.
1612 Pierre de Lancre-ren Tableau de l’inconstance des mauvais anges et
demons argitaratu zen. Bertan, gogor kritikatzen da, eta are
kriminalizatu ere, Euskal Herri hezeak etxeaz eta baserri familiaz duen
ikuspegia.
1618-1648 Hogeita Hamar Urteko Gerra eta Westfaliako Bakea: Itsas zein
merkataritza nagusitasunean izan den aldaketa berresten da.
1620 Data honetan sartu zen, gutxi gorabehera, artoa Euskal Herriaren
Atlantikorako isuraldean.
1625 Martinez Isastik idatzitako Compendio historial de Guipúzcoa.
1632 Domingo Ochoa de Irazagorriaren memoriala, Bizkaiko ekonomiaren
krisia eta erruralizazioari buruz; Gipuzkoara ere zabal daitekeena.
1659 Pirinioetako Bakea: Gaztelak izandako nagusitasunaren galera berresten
da.
1728 Caracasko Gipuzkoar Errege Konpainiaren sorrera.
1754 Larramendik Corografía de Guipúzcoa idatzi zuen.
1756-1757 Exposiciones dirigidas a la Provincia por el Correguidor Dn. Pedro
Cano y Mucientes sobre la escasez de frutos, industria y comercio del
país y la necesidad de fomentar estos ramos lana aurkeztu zen.
1757 Ustaritzen Theórica y Práctica de Comercio y de la Marina en
diferentes discursos y calificados exemplares… obra argitaratu zen.
1763 Plan de una Sociedad Económica o Académica de Agricultura,
Ciencias y Artes útiles; y comercio adaptado a las Circunstancias y
Economía particular de la M.N. y M.L. Provincia de Guipúzcoa
argitaratu zen.
1764-1771 Arriquíbar-ek Recreación Política idatzi zuen.
1765 Euskalerriaren Adiskideen Elkartearen Estatutuak idatzi eta onartu, eta
Elkarteko lehenengo Batzar Nagusia.
1774 Euskalerriaren Adiskideen Elkarteko aktetan jasotzen da lehenengoz
patata ereiten dela Euskal Herrian.
1793-1799 Konbentzioko Gerra eta garapen ekonomiko eta antolaketa politikorako
eredu baten inguruan Gipuzkoako gizartean sorturiko gatazka.
1802 Madrileko Historiako Erret Akademiak Diccionario Geográfico de
España argitaratzen du. Lehenengo bi aleetan, Hego Euskal Herriko
herrialde historikoak osatzen dituzten biztanleria unitate bakoitzari
buruzko berri zehatza jasotzen da.
1805 Estados de Vitalidad y Mortalidad en Guipúzcoa en el siglo XVIII idatzi
zuen Vargas Ponzek. Foru markorik gabeko garapen eredu bat
aldarrikatzen du.
1831 Esposición del Ayuntamiento y Junta de Comercio de San Sebastián a
la Provincia en las generales que celebró en la misma Ciudad por el
mes de Julio de 1831.
1832 Memoria justificativa de lo que tiene espuesto y pedido la Ciudad de
San Sebastián para el fomento de la Industria y comercio de
Guipúzcoa.
1833-1839 Lehenengo Gerra Karlista.
1841 Aduanak muga eta kostaldera atzeratzen dira eta industrializazio
prozesu xume bat hasten da.
1876 Bigarren Gerra Karlista amaitzen da, foruak galdu eta Bizkaiko
industrializazioa abiatzen da.