Bizitzan eskolatua
Alexis Maximovitx Petxkov Nijni-Novgoroden
jaio zen 1868an, eta, haren omenez,
hiri horri Gorki deitu zitzaion 1932tik
1990era. Ume zela hil zitzaizkion gurasoak.
Jatorriz burgesia txikikoa zen arren, umetako
urte garratz haiek harrarazi zioten Alexis
Maximovitx-i gorki (garratza) ezizena.
Gertutik ezagutzen zuen Errusiako proletarioen
bizimodua, aitonak hilabete batzuetarako
baizik ez baitzuen bidali eskolara, eta
zortzi urterekin hasi behar izan baitzuen bizimodua
ateratzen. 1875etik 1893ra Gorkik
hainbat lanbidetan jardun behar izan zuen :
zapatagile baten mutil, ikonoen pintore baten
mandatari, sukaldari-mutil lurrun ontzi
batean ; hango sukaldariak piztu zion irakurtzeko
gogoa, eta geroztik irakurketa izan zuen
Gorkik bizitza osoan bere grinarik handiena
. Nagusiek maiz jipoitu izan zuten, eta
gose handiak igaro behar izan zituen ; hala,
gutxi dira errusiar behartsuen miseria hark
bezain ondo ezagutu zuten idazleak. Egonaldi
luze bat egin zuen Kazanen, eta okin,
zamaketari eta gauzain lan eginez atera
zuen bizimodua ; garai hartantxe ezagutu
zituen bai ideia iraultzaileak eta bai higikunde
populista, baina berehala gaitzetsi zituen
higikunde horren joera idealistak.
Aldi hartan, inguruan zeukan miseriak
abaildua, bere burua hiltzen saiatu zen.
Hogeita bat urterekin Kazanetik alde egin
zuen, eta harrezkero alderrai bizi izan zen,
han-hemen lantxoak eginez, Errusiako hegoalde
osoa zeharkatu zuela.
Tiflisen hartu zuen gero aldi baterako
bizilekua, eta han kontakizunak idazten hasi
zen hango egunkarietarako. Makar Txudra
(1892) izan zen haren lehen kontakizuna,
eta haren ondoren elezaharrak eta alegoria
erromantikoak idatzi zituen, literaturaren
aldetik gaur egun interes handirik ez dutenak,
ezpada dokumentu gisa. Portuetako
lapur baten historia kontatzen duen Txelkache
(1895) kontakizun aldi berean erromantikoeta errealistak sekulako arrakasta
izan zuen. Alderrai bizi izan zen garaiko bizipenak
kontatzen zituen Gorkik, gaizkile
jendearen giroa eta bizimodua oso ondo
ezagutzen zuen eta zehatz deskribatu zuen
lan honetan ez ezik, baita geroztikakoetan
ere, zeren eta Gorkik oso begiko baitzuen
alderrai jendea eta baita hiltzaileak ere,
haien indarra eta haien borondatea miresten
baitzituen, eta haiekin identifikatu ere
egiten baitzen, eta hartara joera guztiz berri
bat abiarazi zuen errusiar literaturan.
Garai eta joera horretakoak dira Malva
(1897), Byvsie lyudi (1897, Behinolako jendea,)
eta Dvadcat' Sest' i odna (1899, Hogeita
sei gizon eta neska bat). Idazlan horiekin
Gorkik berehala arrakasta handia izan
zuen, Txekhov beraren itzala lausotzeraino,
eta Tolstoirekin ere konparatu zuten.
Militante baten obra
XX. mendearen hasieran, Gorkik nobela
eta antzerki lan sail bat idatzi zuen, marxismoarekin
bat eginez. Harrezkero, errusiar
kapitalismoa izan zuen Gorkik bere
idazlanetako gai kutunetako bat. Foma Gordeiev
(1899), Troie (1900, Hirurak), Gorod
Okurov (1909, Okurov hiria), eta Zizn'
Matveja Kozemjakina (1910, Matvey Kozemjakin-en
bizitza) nobelei ordea kritikari
batzuek akats handiak ikusi izan dizkiote ;
horien ustean, Gorki bikain moldatzen
omen zen ipuinaren neurrian, baina kontakizun
luzeetan arnasa estutzen omen zitzaion,
korapilatu egiten omen zen, digresio
asko sartzen omen zituen testuan, eta era
horretara kontakizunaren ekintza astuntzen
zuen eta estiloaren bizitasuna moteltzen. Ez
bide zegoen batasunik olerkariaren, dotrinatzailearen
eta propagandagilearen artean.
Mat' (1907, Ama), Gorkiren nobela ezagunetako
batek nabarmena du desoreka hori ;
semea iraultzailea izateagatik deserriratu dutelako,
iraultzaren alde dena ematen duenama baten historia hori urrun dago betegina
izatetik, hanpaduraz idatzia baitago eta
pertsonaiak oso konbentzionalak eta idealizatuak
baitira.
Aldi berean, Gorkik antzerki lan asko idatzi
zuen. Lehenengo biak 1902koak dira eta
Moskuko Arte Antzerkian antzeztu ziren :
Mescane (Burges txikiak), burgesiaren kritika,
eta Na dne (Gaizkile jendea), bere lehen
ipuinetako giroaz berriz baliatzen zena. Beste
antzerki lanetan ere gizarte gaiak landu zituen,
eta, batez ere, herriaren eta intelektualen
artean zegoen alde handia, bai 1905eko
iraultzaren garaikoetan -Dacniki (1905, Udatiarrak),
Deti solnca (1905, Eguzkiaren umeak),
Vragi (1906, Etsaiak)-, eta bai 1917ko i-
raultzaz geroztikakoetan -EgorBulycov i drugie
(1931-1932, Egor Bulitxov eta besteak)-.
1899tik 1906ra Gorki San Petersburgon
bizi izan zen, eta Errusiako alderdi sozialdemokratako
kide egin zen. Dirutza irabazten
zuen orduan, eta diru gehiena alderdiari
ematen zion, hainbesteraino non Gorki
izan zen garai batean alderdiaren diru iturri
nagusia. 1901ean Zizn' (Bizitza) aldizkari
marxista debekatu zuten Gorkiren olerki
iraultzaile bat argitaratzeagatik -Pesnya o burevestnike
(Ekaitzetako txoriaren kantua)eta
Gorki bera ere atxilotu egin zuten.
Berehala askatu zuten ordea, eta Krimeara
joan zen tuberkulosiak jota, hango giroa
egokia baitzen gaisotasun hori sendatzeko.
1902an Zientzien Akademiarako hautagai
izendatu zuten, baina arrazoi politikoengatik
ez zuten onartu, eta hori zela eta Txekhovek
eta Korolenkok dimisioa eman zuten
. Garai hartantxe, Gorkik Znanie (Jakin)
argitaletxea sortu zuen, eta haren gerizan
gorpuztu zen ~~Znanie nobela» esan izan
zaion literaturazko higikundea. Ideia iraultzaileak
zituzten idazle gazteen lanak argitaratzeko asmoz sortua zen argitaletxe hura,
zentsurak hartarako bide ematen zuenean ;
idazle haien obrei alderdi batera zeharo
makurtuak edo tendentziosoak iritzi zieten
kritikari batzuek, baina «tendentzioso» hitz
hura, pixkanaka-pixkanaka laudorio bihurtu
zen irakurle eta kritikari askorentzat.
Gorkik gogotik hartu zuen parte 1905eko
Iraultzan. Hurrengo urtean espetxean sartu
zuten, baina berehala askatu zuten, aldez
bederen atzerrian izan ziren protestengatik.
Estatu Batuetara deserriratu zen bere maitalearekin,
baina bidaia horrek halako baztertze
bat ekarri zion, zeren eta tsarraren poliziak
emaztearekin ez baina maitalearekin
zihoala salatu baitzuen eta, hortaz, isilpera
kondenatu zuten Gorki, eta, horren ondorioz,
Gorkik begitan hartu zituen Estatu Batuak,
eta bai higuin hura New Yorki buruzko
kontakizun batzuetan adierazi ere : Gorok
Zholtogo D yavola (1906, Deabru horiaren
hiria).
Deserria eta sorkuntza
Gorkik 1906an alde egin zuen Errusiatik
eta zazpi urte egin zituen erbestean,
gehienbat Capri-n zuen etxean. Aldi hartan,
errusiar irakurleek haren liburuak gogotik
irakurtzen bazituzten ere, Gorkik ez zuen
harrera onik intelektual jendearen artean.
Funtsean Gorki boltxebikeekin ados bazegoen
ere, haiek, berriz, ez ziren gehiegi
fidatzen Gorkiz, batez ere bogostroilestvo
(Jainkoaren sortzaileak) zeritzan joera filosofiko-erlijiosoari
atxiki zitzaionez geroztik,
Ispoved' (1908, Aitormena) liburuan
adierazi baitzituen marxista ortodoxoek
heresiatzat gaitzesitako sineste horiek.
Politikaren ikuspegitik, Gorkiren independentziak
traba egiten zien bere adiskide
marxistei, baina haren eraginak eta itzalak
hain abantaila handia zekarkien, non
haren bestelako akatsak aintzat ez hartzea
erabakia baitzuten. I. Mundu Gerra bitartean,
Gorkik bat egin zuen Errusiak gerran
parte ez hartzeko boltxebikeen iritziarekin,
eta, Urriko Iraultzaren ondoren, bere indar
guztiekin egin zuen boltxebikeen alde.
1917tik 1921era gogotik ahalegindu zen
gerrako komunismoaren garaian idazleek
herri osoak bezalaxe nozitu behar izan zuten
miseria handia goxatzen.
1913tik 1923ra idatzi zuen trilogia autobiografikoa
da Gorkiren maisu lana :
- Enfance Detstvo (1913-1914, Haurtzaroa),
- V ljudjakh (1915-1916, Jendartean) eta
-Moi Universitety (Nire unibertsitateak),
azken izenburu hori ironia hutsa zen, bizitza
izan baitzen Gorkiren unibertsitate bakarra,
eta ezin izan baitzuen Kazango unibertsitatean
ikasketarik egin. Obra luze hartanbere haurtzaroaz eta bere gaztaroaz mintzatu
zen, eta, benetako autobiografia ez
izanagatik, idazle gisa han jo zuen goia, alde
batera utzia baitzuen ordurako bere lehen
urtetako «filosofiarako» joera ; zehatz eta zorrotz
erreparatzen zien xehetasun guztiei, bikain
egin zituen bere inguruko guztien erretratuak
eta deskribapenak, batez ere bere
familiarena eta bere ugazabenak, eta bigarren
mailako pertsonaia indar handikoak
tartekatu zituen narrazio osoan zehar.
Italiara erbesteratu zen, eta han bukatu
zuen Nire unibertsitateak, Sorrenton, han
bizi izan baitzen, S.E.S.B.era joan gabe,
nahiz bidaia asko egin zituen Alemaniara
eta beste herrialde batzuetara. Bere osasun
txarra zen, itxuraz, Gorkiren erbeste haren
arrazoia, baina uste izatekoa da iraultzaren
ondoko urteetako Sobiet Batasunaren egoerak
sortu zion etsipenak bazuela zerikusirik
urruntze hartan.
Idazleen Batasuneko lehendakaria
1928an Gorki S.E.S.B.era itzuli zen, horretarako
egin zitzaizkion eskariei men eginik,
eta han harrera ezin hobea izan zuen.
Hura itzuli zenean hartu zuen Stalinek aginpidea
. Gorki Stalinen jarraitzaile sutsua izan
zen, idazleen artean sekulako ospea zuen,
eta, hala, 1932an Sobietar Idazleen Batasuna
sortu zenean, Gorki hautatu zuten lehendakari
. Aldi berean, «errealismo sozialistaren»
teoriaren eratzaileetako bat izan zen.
Izendapenak izendapen, Gorkik idazten
jarraitu zuen. Eta estalinismoaren literaturazko
dotrina ofizialaren aldekoa bazen ere,
garai hartan idatzi zituen nobela guztiak
iraultza baino lehen zeuden girotuak. Garai
hartakoak ditu Delo Artamonovykh (1925,
Artamonov auzia), bere eleberririk onenetako
bat ; Zizn'Klima Samgina (1927-1936,Klim Samginen bizitza) tetralogia, azken
berrogei urtetan Errusian gertatu den guztiaren
kontakizuna», egilearen beraren hitzetan
; bere autobiografiaren azken liburukia,
errusiar idazle handiak -Tolstoi, Txekhov,
Andreiev- aipatzen dituena ; eta Zametki
iz dnevnika (1924, Egunkariko oharrak) ;
garai hartan idatzi zuen estalinismoaren
ohorezko liburuska bat ere, Belomorkanal
(1934, Itsas Zuriko ubidea), indarrez lanera
behartutako presoek eraiki zuten ubide
baten laudorioak egiten zituena.
Gorki 1936an hil zen. Haren heriotza
misterioz inguratua dago, bat-batean hil baitzen,
medikuen zainpean zegoela. Geroztik
gobernuak eskuindarren eta trotskistei
egotzi zien Gorkiren heriotza, eta polizia
buru ohiak hura hiltzeko agindua eman
izana aitortu zuen. Mendebaldeko aditu
batzuen ustez, berriz, Gorkik Stalinen gehiegikeriak
salatu omen zituen azkenik, eta
Stalinen aginduz hil omen zuten, baina ezin
izan zuten ezer frogatu.
Hil ondoren Gorki neurriz gain goraipatu
zuten Sobiet Batasunean eta sobietar
letren jainko egin zuten. Atzerrian ere ospe
handia zuen. Baina urteak joan ahala koska
eta akats handiak aurkitu izan zaizkio :
politikari zor omen ziola bere arrakasta
handi hura ; gero eta estilo hobean idatzi
bazuen ere, hasierako estilo akats nagusiak
gorde omen zituela : efektua nagusitzea,
adjektibo hunkigarriak pilatzea, eta gehiegikeriarako
joera, digresio gehiegi egitera
makurtu izana, umorerik ez izatea. Hala eta
guztiz ere trebetasun handiz antzematen
zituen gauzen xehetasunak, pertsonaia bizibiziak
asmatu zituen, eta beste inork baino
hobeto deskribatu eta adierazi zuen berak
hain ondo ezagutzen zuen gaizkileen giroa.
Hura da iraultza aurretiko garaia eta iraultza
ondokoa landu zituen errusiar idazle
bakarra. Eta Txekhoven eta Tolstoiren mailara
iristen ez bada ere, bere garaiko idazlerik
handienetako bat izan zen.