Literatura Unibertsala»Idazle hautatuak
Mark Twain (1835-1910)
Mark Twain 1835eko azaroaren 30ean
jaio zen, Floridan, Missouri. Haurra zela, familia
herri txiki batera joan zen bizitzera,
Mississippi ibaiaren ertzean, eta han igaro
zuen Clemensek bere haurtzaroa, ibai inguruko
bizitzak liluratuta eta gogorkeriak
asaldatuta : lurrunontziak eta almadia handiak
ibaian zehar igarotzen ikusten, eta baita
ontziotako jendakia ere : jokalari profesionalak,
zamaketariak eta almadiari txiroak, trebeak
ukabila, edo labana, edo pistola erabiltzen
. Mississippik arrasto nabarmena utzi
zuen Twainen bizitzan, eta haren bitartez,
baita amerikarren irudimenean ere, inguru
hartan kokatu baitzituen Twainek bere eleberri
entzutetsuenak.
1847an, hamaika urte zituela, aita hil zitzaion,
eta lanean hasi zen. Era askotako
ogibidetan aritu zen harrezkero : mandatuak
egiten, dendari, errementariko laguntzaile,
inprimategian aprendiz, eta ofizial gero,
umorezko lantxo laburrak idazten anaia
Orionen egunkarirako, tipografo gisa egunkariz
egunkari, Saint Louisen, New Yorken
eta Philadelphian (1853), eta Keoku-n (Iowa)
(1854-1856), Mississippin ontzi pilotu ikasten,
eta ikasi ondoren bere kabuz, zenbait
urtez, harik eta 1861ean gerra zibilak ibaiko
trafikoa eten zuen arte.
186leko udaberrian konfenderatuen
milizian zenbait aste igaro ondoren, Nevadara
joan zen anaia Orionekin, eta mearen
eta zuraren espekulazioan lehenbizi, eta
urre eta zilar bilatzaile gero, arrakasta handirik
gabe aritu ondoren, Virginiako egunkari
baterako idazten hasi zen. Han hartu zuen
Mark Twain izena (ibaiko marinelen hizkeran
urak bi besabeteko sakonera zuela adierazteko
erabiltzen zen «mark twairn» hitza),
eta izengoiti horren azpian argitaratu zuen,
New Yorken, 1865ean, bere lehenengo
kontakizun liburua, arrakasta handiarekin,
bai erabiltzen zuen hizkuntza arruntarengatik
bai herri kontakizun batean oinarrituta
egoteagatik : The celebrated jumping frog
of Calaveras County (1865, Calaveras konterriko
igel saltokari ospetsua).
Bidaiak eta literaturako lehen urratsak
1866an, Pacific Steamboat Company-k
San Francisco eta Honoluluren arteko bidaiari
zerbitzua inauguratu zuenean, Twain
The Sacramento Union egunkariko berriemaile
gisa ontziratu zen. Bidaiari buruz idatzi
zituen artikuluak eta eman zituen hitzaldiak
berehalako eta berealdiko arrakasta
izan zutenez, Californiako Alta California
egunkariko berriemaile gisa bidali zuten
hurrena, "munduari bira emanez gutunak
idazteko", egunkariak iragartzen zuen bezala,
New Yorkera Panamako kanalean zehar,
eta Europara eta Lurralde Santura gero.
Eta hala, Alta California eta New York Tribua
egunkarietara bidalitako gutun haiek
berehala irakurleen arreta bereganatu zuten,
eta, Twain egunkari irakurleen idazle
gogokoena bihurtu zenez gero, liburuan argitaratu
ziren, ThelnnocentsAbroad (1869,
Inozoak atzerrian) titulupean. Umore handiz
eta behatzaile finaren zorroztasunez,
ikusi eta sentitu behar duten guztia gida
liburuetan ikasten duten turistak satirizatzen
zituen liburu horretan, eta karikaturagile onen
trebetasunez, agerian utzi zituen, marra azkar
gutxi batzuekin, bere garaiko amerikartasunaren
ezaugarriak : uste osoa etorkizunean,
baikortasun adoretsua, aberastasuna
bizitzaren oinarri gisa, eta tolesgabetasun
guztiz puritanoa.
1870ean berriz hasi zen hitzaldiak ematen
eta gertaera irrigarri sinesgaitzen kontakizunarekin
entzuleak liluratzen. 1871ko
irailean, Olivia Langdon-ekin ezkondu berritan,
Hartfordera (Connecticut) joan zen
bizitzera, etxe bat eginarazi zuen han, eta
hantxe hasi zuen, hitzaldiz hitzaldi ibiltzetik
geratzen zitzaizkion tarteetan, bere
bizitzako aldi zoriontsuena eta emankorrena,
hogei urtean zehar.
Mark Twainen bi maisulanak: Tom Sawyer eta Huckleberry Finnen abenturak
Garai hartan Twainek Bret Harte (1836-
1902) eta William Howells (1837-1920) bezalako
idazleak eta intelektualak ezagutu
zituen, bere bokazioa sendotzen eta garbitzen
lagundu ziotenak. Bien bitartean, bere
bizilagun Charles Dudley Warner-ekin batera,
finantzako eta politikako azpijokoari
eta ustelkeriari buruzko satira bat idatzi
zuen, Tbe gilded age (1873, Urrezko aroa).
Twainek, arrakasta handiz, hitzaldiak ematen
jarraitu zuen Estatu Batuetan eta, 1872
eta 1873 urteetan, Ingalaterran, entzuleak liluratuz
bere satira komikoekin eta gehiegikeria
bitxiekin. Handik gutxira haurtzaroko
lagunei idatzi zien Hannibalen bizitako garaiko
oroitzapenak bidal ziezaizkioten, eta
bere eleberri famatuenak eta hoberenak
idatzi zituen : TheAdventures of Tom Sauyer
(1876, Tom Sauyer-en balentriak, G. Etxeberriak
euskaratua) eta The Adventures of
HuckleberryFinn (1884, HuckleberryFinnen
abenturak, Aintzane Ibarzabalek euskaratua)
. Tituluek adierazten duten bezala,
hainbat arazori -dramatikoak batzuk, dibertigarriak beste batzuk- aurre egin behar
dioten bi mutilen abenturak kontatzen dira
liburuotan ; aldi berean garai hartako arazoak
agertzen dira atze oihal gisa : arrazakeria,
gerra zibila, klase gatazkak.
Tom Sawyer liburuak Mississippi ibaiaren
ertzeko herri bateko eta herriko biztanleen
gerra zibilaren aurreko bizimodua
gogorarazten eta berregiten du oroiminez,
protagonista nagusi Tom Sawyerren umore
biziaz gozatuz min hori. Tom ez zen garai
hartako igandetako katekesiko kontakizunetan
azaltzen ziren moral eredugarriko
mutil horietako bat, mutil "normalago" bat
baizik, bihurria eta arduragabea, haina bihotz
onekoa. Mutil bihurriaren eta haren
lagunen irudi egiantzeko horrexek liluratu
eta erakarri zituen garai hartako irakurleak,
hala gazteak nola helduak.
Baina Huckleberry Finn da, gehienen
arabera, Twainen libururik hoberena, eta
Estatu Batuetako literaturaren historiako
eleberri aipagarrienetako bat ere. Liburuko
narratzailea Huck izeneko gazte bat da,
herriko mozkorraren semea, hezigabea, sineskeriatsua
eta sinesbera, baina berezko
argitasuna duena, alaitasun kutsakorra eta
gogo zabaltasuna, eta garrantziko kontuetan
erabaki zuzenak hartzeko sen berezia.
Bere etxeko hitz egiteko modu axolakabe
eta zaharra ezin hobeto egokitua dago liburuko
gertaldietako deskripzio zehatzetara
eta poetikoetara, pertsonaien irudikatze
bizietara, eta azalpen narratiboetara, umore
handiz eta ironia sotilez, gainera.
Aita mozkorrarengandik eta bera "zibilizatu"
nahian dabilen Douglas alargunarengandik
ihesi, Huckek, lagun batekin batera,
ihes egindako esklabo Jimekin batera, Mississippi
ibaian behera abiatzen da baltsa
batean. Bidaian zehar Huckek era askotako
taldetako kideak topatzen ditu, halako
moduan non liburua ibaian edo ibai ertzean
bizi diren klase guztien ispilu garbia baita.
Kontakizuna ibaiaren eta ibai inguruen deskripzio
idilikoez hornitua dago eta Hucken
poz kutsakorrak eta umore bizi zorrotzak
gozatua etengabe. Nolanahi ere, baltsan eta
ibaian bizi den idilio natural moduko hori
gorabehera, Huck eta bere laguna gizartearen
bortxakeriari aurre egin beharrean dira
etengabe, ibaian behera doazela topatzen
dituzten hiri txikietan girotuta dauden pasarteetan
. Izan ere, Mark Twainen azkeneko
urteetako beste lan askotan bezala, gizakiaren
gizakiarenganako ankerkeria da
eleberriaren hari nagusia. Huckleberryren
hizkera, eta gainerako pertsonaiek erabiltzen
duten dialektu sorta liluragarria (hasi
Jimengandik eta baltsara igotzen diren bi
iruzurtienganaino) hizkuntza literario amerikar
herri bat bezala itxuratu ziren, artean
idatzita jaso gabe zegoen Amerika horren
sentiberatasun, adin eta egoera sozial desberdinen
ispilu gisa.
Azkeneko urteak : finantza arazoak eta gizatasunari buruzko ezkortasuna
Bi maisulan handi horien bitarteko aldian
beste hiru liburu moldatu zituen, A
Tramp Abroad (1880, Arlote bat atzerrian),
1878 urtean familiarekin Europara egin zuen
bidaiari buruzkoa, The Prince and the Pauper
eleberria (1881, Printzea eta eskalea, J.
Zabaletak euskaratua), eta Life on the Mississippi
(1883, Bizitza Mississippin), Mississippin
ontzi pilotu ibilitako garaia gogoraraziz
ostera. Gero, generoz erabat aldatuz,
historia fikziozko eleberri bat idatzi zuen,
Erdi Arora itzuli bat eginez : A Connecticut
yanquee in King Arthur's court (1889, Yanki
bat Arturo erregearen gortean) ; abenturaz
abentura dabilen estatu batuar baten bidez,
Twainek amerikarren tolesgabetasuna monarkia
sineskeriatsu eta ezgauza baten aurrez
aurre jarri zuen. Ordurako Twain oso
pertsona ezaguna zen, munduan leku askotan
izanak eta bere hitzaldietan eta liburuetan
jende arruntaren hizkera xarma handiz
eta gizatasunez erabiltzeak eman zioten ospeagatik
. Hala ere, bera gero eta ezkorrago
agertzen zen gizatasunaren aurrean, eta erdeinuz
hitz egiten zuen gizakiaz : eboluzioak
porrot egin zuen, esaten zuen, gizakia
agertu zenean, hura zelako deabru bihotza
zuen bakarra animalien erreinu osoan.
1890 aldera espekulaziozko merkataritza
eragiketetan jardun zuen berriro,
arrakastarik gabe, eta Hartfordeko etxea itxita,
Europara aldegin zuen familiarekin. Berenegozioen ardura lagun baten eskuetan
utzita, idazteari ekin zion ostera, bizibidea
ateratzeko, eta besteak beste, gizarte kritika
zorrotz bat, The Tragedy of Pudd'nhead
Wilson (1894, Wilson astakirtenaren tragedia),
eta munduan zehar egindako hitzaldien
kontakizun liburu bat, Following the
equator (1897, Ekuatoreari jarraituz), argitaratu
zituen. 1900ean The man that corrupted
Hadleyburg (Hadleyburg usteldu
zuen gizona) atera zuen eta urtearen amaieran
Estatu Batuetara itzuli zen, alabetako bat
galduta ordurako, eta emaztea gaixorik.
Estatu Batuetan oso harrera beroa egin
zioten, porrota ekonomikoari aurre egin eta
zor guztiak ordaintzeko gauza izan zen gizon
baten gisa. New Yorken bizi izan zen,
ohore handitan eta handikien itzalpean,
baina hala ere zintzotasunez eta garraztasunez
hitz egiten jarraitu zuen, inperialismoaren
eta giza zuriaren gehiegikeriak salatuz.
1903an Florentziara (Italia) joan zen bizitzera
. Emaztea handik sei hilabetera hil
zitzaion eta Twainek are gordinago azaldu
zituen bere oinazea, bakardadea eta gizatasunari
buruzko ezkortasuna hurrengo eta
azken lanetan : What is Mana (1906, Zer da
gizona?), The Mysterious Stranger (1916,
Arrotz misteriotsua). 1906an bere autobiografia
idazten hasi zen, baina bukatu baino
lehen hil zen, 1910eko azaroaren 2lean,
Redding-en, Connecticut.