Literatura Unibertsala»Idazle hautatuak
Luis de Gongora (1561-1627) Francisco de Quevedo (1580-1645)
Luis de Gongora
XVII. mendeko espainiar poesiaren berritzaile
jenialenetako bat eta "culteranismo"
edo "gongorismo" deituriko poesia estiloaren
sortzaile eta defendatzaile suharra
izan zen Luis de Gongora. Poeta handi
honen obra barrokoaren garaiko espainiar
lirikaren gailurtzat jotzen dute literatur kritikariek
.
Kordoban jaio zen Luis de Gongora y
Argote, 156leko uztailaren lln, familia aristokratiko
baten barnean. Aita, Francisco de
Argote, epailea zuen, Salamancako unibertsitatean
graduatua, Madrilen eta Jaenen
epaile egona, harik eta bere jaioterrian,
Kordoban, Inkisizioak bahitutako ondasunen
epaile izendatu zuten arte. Zalduna
eta aitoren semea zen, Andaluziako hiri hura
berkonkistatu zutenen ondorengoa, eta
liburuzale, humanista eta jakintsu handia.
Ama ere, Leonor de Gongora, Kordobako
familia leinargi eta ezagun batekoa zuen.
Luisek, geroago, gortean zuen babesleak
tituluak eskatzen zizkiolako, eta komenientzi
ekonomikoak zirela-eta, trukatu
egin zuen abizenen ordena eta amaren
leinuko abizenarekin egin zen ospetsu letren
munduan.
Esan bezala, familia ahaldunean hazi
zen Gongora, eta heziketa intelektual jasoa
eman zioten txiki-txikitatik (Kordobako jesuiten
ikastetxean, beharbada). Nolanahi
ere, gauza segurua da hizkuntza eta humanitate
klasikoak sakon ezagutu zituela,
idatzi zituen olerkietan argi eta garbi antzematen
den bezala. Unibertsitateko ikasketak
duintasunez egiteko behar zituen
errentak izan zitzan, ama aldeko osabak,
Francisco de Gongorak, gizon dirudun eta
eskudunak, orduan Kordobako katedraleko "racionero" zenak, hiru eliz errenta eman
zizkion, baina horretarako ordena txikiak
hartu behar izan zituen. Orduan hartutako
bide hark eramango zuen aurrerago (55
urterekin apaiztu zen, segur aski, batere
bokaziorik gabe) elizgizon egitera. Errenta
haiek ematen zioten segurtasunarekin,
Salamancako unibertsitatera joan zen,
hamabost urterekin, eta zuzenbidean matrikulatu
zen, 1576an. Bost urtez ikasi zuen
Salamancan, eta 1581ean, amaitutzat eman
zituen ikasketak. Unibertsitatean zegoela,
zuzenbidea ikasteko interes berezirik erakutsi
ez bazuen ere, humanitateen eta literaturaren
arloko kultura hobetzen saiatu
zen. Berak aitortu zuenez, grekera, latina,
italiera, portugesa, kosmografia eta astrologia
ikasi zituen Salamancan, fakultatean
zituen irakasgaiez gainera, eta aisialdietan,
musikan eta esgriman aritzen zen. Berehalaxe
ikusi zen, ordea, Gongoraren benetako
bokazioa poesia zen bezala, bizio menderagaitz
batek jaten ziola barrena, jokoak,
alegia. Bizitza osoa emango zuen grina
horren mendean, eta hala, zituen ondasun
gehienak xahuturik, estutasun eta egoera
premiatsu franko pasa behar izan zuen zahartzaroan
.
1585ean, osabak Kordobako katedralean
utzitako "racionero" kargua eskuratzeko
-ekonomia egoera segurtatu nahian,
batez ere- diakono ordenatzea erabaki
zuen, eta hala, urte hartako otsailaren 21ean
jabetu zen karguaz, katedraleko kapituluaren
aurrean.
Gongoraren idazlanak
Luis de Gongoraren literaturgintza 1580
aldera hasi zen. Garaitsu hartan, artean ikasle
zela, erromantze, soneto, eta abesti-letra
arin asko idatzi zituen, orduko gusto poetikoen
arabera. Eta hasierako lanak zirenarren, heldutasun handia eta forma-birtuosismo
aparta erakutsi zituen egileak. Haren
burlazko erromantzeek eta letra satirikoek
fama eta ospea eman zioten berehala poeta
gazteari. Lehen lan haien artean aipatzekoak
dira, besteak beste, La mas bella niña
(Neskato ederrena); Hermana Marica (Marica
ahizpa); Mozuelas las de mi barrio
(Neskatxak nire auzokoak); Hanme dicho,
hermanas (Esan didate, arrebak) ; Lloraba
la niña (Negar egiten zuen neskatoak) ;
Amarrado al duro banco (Banku gogorrari
loturik); Seruia en Orkn al Rey (Granen
Erregeren zerbitzari); etab...
1612-13 inguruan idatzi zituen Fabula
de Polifemo y Galatea (Polifemo eta Galatearen
alegia) eta Soledades (Bakarraldiak)
izeneko olerkiak, gerora, haren lan
ospetsuenak bilakatuko zirenak. Bi lan
horietan, bere obra guztian zehar sortzen
eta garatzen joan zen poesia estilo berri
baten gailurra harrapatu zuen Gongorak.
"Culteranismo" edo "gongorismo" deitu zitzaion
estilo hartako olerkigintzak, klasikoei
buruzko jakintza ikaragarri sakona
eskatzen zuen : antzinako mitologiako eta
klasiko greko-latinoei buruzko aipamenez
josia zegoen, literaturan eta liburuetan inspiratzen
zen, eta aurreko eredu batzuek
kondentsatuz eta birlanduz sortua zen, irudi
eta metafora zoragarri eta harrigarriak
sarturik.
Gongoraren ordu arteko olerkigintzak
ia aho bateko onarpena eta txaloa izan
zuten bezala, Polifemo eta Bakarraldiak
argitaratu zirenean, poema horien kontzeptu
iluntasunak eta estilo/sintaxiaren ikuspegitik zuten zailtasunak aurkakotasun eta zentsura
zorrotzak sorrarazi zituzten irakurle eta
kritikari askorengan.
Une horretatik aurrera literatur polemika
guztiz gordina piztu zen estilo haren aldekoen
eta aurkakoen artean, Espainiako barrokoan
izan zen gogorrena, seguru asko.
Aurkakoen artean -"Conceptismoaren" aldekoak,
alegia- Lope de Vega, Jauregi eta
Quevedo izan ziren garrantzizkoenak, eta
apologisten artean -"Culteranismoaren" aldezleak-,
Gongora bera alde bat utzita,
Villamedianako Kondea, Gracian eta Calderon
dira aipagarrienak.
Gongoraren gaztetako olerki "herrikoien"
eta azken aldera idatzitakoen arteko
desberdintasunak zirela-eta, kritikari askok
uste izan dute hi aldi desberdin izan zirela
poetaren produkzioan : bakuna eta gardena,
bata ; iluna eta korapilatsua, hestea.
Baina, 1927tik aurrera, batez ere, Damaso
Alonsok egindako lanek eta azterketek
erakutsi dute hasierako konposizioetan ere
bazirela gerora hainbeste nabarmenduko ziren
estilo elementuak, eta beraz, bi aldi desberdin
ez baino, estilo bakarraren bilakaeran
kokatu beharreko aldiak izan zirela.
Gongoraren literatur ekarpena, azkenik,
zori eskaseko bi komediarekin eta Panegfrico
al duque de Lerma (1617an hasi eta
amaitu gabe geratua ; Lermako dukeari gorazarrea)
izeneko poema luzearekin osatzen
da. Nahiz eta, 1617an, Felipe III.aren
kapilau izendatu zuten Madrilen, diru premia
larriak izan zituen azken urteetan. Luis
de Gongora Kordoban hil zen 1627ko maiatzaren
23an.
Francisco de Quevedo
"Conceptismo" deituriko Espainiako barroko
aroko literatur mugimenduaren maisu
eta gidaritzat hartu izan da Francisco de
Quevedo. Nolanahi ere, Quevedoren obraren
handitasuna eta aberastasuna -nola hizkuntzaren,
hala ideien arloan- sailkatze
ahalegin orotik kanpo geratzen da, eta berorretan
laburbildurik azaltzen dira XVII.. endeko Espainia dekadente hartako kontraesan
ideologiko guztiak.
Francisco Gomez de Quevedo y Villegas
Madrilen jaio zen 1580ko irailaren 17an.
Aita erregeren jauregiko enplegatua zuen,
eta Francisco txikiak sei urte zituela hil zitzaion
. Hezkuntza zaindua eman zioten gaztetxotan
Madrilgo Ikastetxe Inperialean, eta
1596tik 1606ra bitartean, teologia, filosofia
eta hizkuntza klasikoak ikasi zituen Alcala
de Henareseko eta Valladolideko unibertsitateetan
. Azkeneko data horren inguruan
idatzi zuen haren idazlan ospetsuenetako
bat izango zena : La vida del buscon llamado
don Pahlos (1626, Don Pablos izeneko
litxarraren bizitza) eleberri pikareskoa. Garai
hartako gizartearen ikuspegi zorrotz eta
gupidagabea islatzen da lan horretan, eta
eleberriko iseka eta trufa gehienak giro
marjinaletan kokatzen badira ere, oso ongi
adierazi zuen aro hartako balio sistemaren
krisi orokorra. Lorpen horretarako funtsezko
elementua izan zen Quevedoren miragarrizko
estiloa, eta Gongoraren "culteranismoari"
aurka gogor egin zion arren, artifiziotsua
eta edukirik gabea jotzen zuelako, haren
antzeko birtuosismo-mailaraino jaso zuen
bere idazkera.
Ikasketak amaitu eta Madrilera itzuli
zenerako Quevedo nahiko ospetsua zen
idatzirik zituen burlazko olerkiak zirela bide,
satira gozakaitzak idatzen baitzizkien bere
literatur arerioei, baina hauek ere ez zioten
barkatzen, eta hamaika trufa idatzi zuten
Quevedo jaiotzatik herrena zela-eta. Horrela
bada, Quevedo, hildua zuen famaz baliaturik,
politika karrera egiten ahalegindu zen
Felipe III.aren gorteko zirkuluetan. 1613an,
Italiara joan zen itzal handiko Osunako dukearen
idazkari gisa, haina honek erregearen
begikotasuna galdu zuenean, Quevedok
ere behera egin zuen eta, hala, 1618an,
Ciudad Realgo Torre de Juan Abad-en zuen
etxaldera desterratu zuten idazlea. Han idatzi
zuen Politica de Dios, gobierno de Cristo
y tirania de Satanas (1626, Jainkoaren
politika, Kristoren gobernua eta Satanen
tirania) tratatua, non bere ideal politikoaren
herri ematen baitzuen : moraltasun zorrotz
batean oinarritutako monarkia katolikoa.
1624an, Epistola satirica y censoria sohre las
costumbres presentes de los castellanos(Gaztelauen egungo ohiturei buruzko satirazko
eta zentsurazko epistola) ospetsua
idatzi zion Olivares-eko konde-dukeari,
Felipe IV.a errege berriaren balidoari, eta
idatzi horri esker, erregearen idazkari izendatu
zuten.
1627an iritsi zen Quevedo bere famaren
gailurrera, Sueños (Ametsak) argitaratu zuenean
. Idazlan hori elkarrizketa bilduma bat
da, non, Luziano greziar klasikoarenetan
bezala, hildakoak diren hitz egiten dutenak,
espainiar gizartearen ustelkeria eta gainbehera
gai hartuta, intentzio etiko nabarmeneko
satirazko elkarrizketa zorrotzetan. Artean
kritika gogorragoak idatzi zituen madrildar
poetak isilpean argitaratu eta banatu ziren
poema batzuetan, eta hori zela-eta, 1628an,
galdu egin zuen gortean zuen postua, baina
ez zioten eragozpenik jarri bere literatur
jardueretan ari zedin Madrilen.
Handik aurrerako urteetan idatzi zituen
Quevedok bere olerki lan gehienak, nahiz
eta autorea hil ostean argitaratuko ziren, bi
libunikitan, El Parnaso español (1649, 1670,
FspainiarParnasoa) izenburupean. Liburu
horietan islatu zen, gardentasun osoz, Quevedoren
jeinu forma-anitza. Izan ere, haren
pieza satiriko paregabeen alboan, amodiozko
olerki apartak -Amor constante mas
allk de la muerte (Maitasun atergabea heriotzaz
haraindi)-, politikazkoak eta erlijiosoak
utzi baitzituen espainiar literaturaren
aintzarako. Horien arteko soneto
batzuk denboraren iragan geldiezinari buruz
egindako gogoeta metafisiko eta existentzial
sakonen fruitu dira.
1634an ezkondu zen, baina hiru hilabete
inguru baizik ez zuen iraun haren ezkon bizitzak
. 1639an, bat-batean eta zakarki amaitu
zen Quevedoren politika karrera. Urte
hartan, A si-r catolica, sacra y real majestad
izenburuko idazki izenpetu gabea zuzendu
zion. Berorretan, salaketa guztiz gogorrak
egiten ziren erregearen eta batidoaren bidegabekerien
aurka, herritarrak miseria gorrian
utzi zituztelako. Berehalaxe ezagutu zuten
Quevedok idatzia zela eta lau urte pasa behar
izan zituen Leongo San Markoseko komentuan
espetxeraturik. Han idatzi zituen bere
tratatu garrantzizkoenetako batzuk, hala
nola, Providencia de Dios (1641 Jainkoaren
probidentzia), Vida de San Pablo (1644, San
Pauloren bizitza), eta Vida de Marco Bruto
(1644 ; Marko Brutoren bizitza -Ylutarkoren
testu baten itzulpena eta iruzkina-).
Idazlan horietan azaldu zituen ideal politikoek
eta sinesmen kristauek adierazten dute
etika estoikoak eragin handia izan zuela
Quevedoren pentsamoldean, eta filosofia
hori zuela ipar eta erreferentzia nagusi.
1643ko ekainean libre geratu ondoren,
Torre de Juan Abaden eta Villanueva de los
Infantesen bizi izan zen azken urteetan, eta
azkeneko herri horretan hil zen 1645eko
irailaren 8an.