Literatura Unibertsala»Idazle hautatuak
Michel de Montaigne (1533-1592)
Bizitza eta obra
Michel de Montaigne 1533. urtean jaio
zen, Perigordeko gaztelu batean, Montaigne-n
; hain zuzen ere, mendixka baten tontorrean,
montaigne batean, eraikitako chiteau
bat zen gaztelua, Dordogne ibaiaren
ertzean zegoena, Bordeletik berrogeita hamar
bat kilometrora. Aitoren seme zen jaiotzez
. Aitaren aldeko familia merkataria zen,
Bordeleko ardo eta kontserben salerosketan
aritzen zena (aitak, Pierre Eyquem, nahiz
eta zalduna izan eta Italiako gerretan
parte hartu, ez zuen inoiz toponimikoa hartu)
; amaren familiakoak berriz, Calatayudetik
iritsitako judu kristautuak ziren, Okzitaniako
Tolosan eta Bordelen kokatuak.
Montaigne berez zegozkion aristokraziako
lanetan aritu zen, Perigueux-eko Cour des
Aides-en aurrena, eta Bordeleko Legebiltzarrean
gero. Hantxe ezagutu zuen Etienne
de La Boetie, Discours de la servitude
volontaire liburuaren egilea. La Boetie izan
zen Montaigneren adiskide min bakarra, eta
hura hil zenean, haren liburua izan zuen
Montaignek beti gidari.
La Boetie hil ondoren -hogeita hamahinr
urte zituela, eta Montaignek hogeita
zortzi-; aita ere hil zitzaiolarik -Montaigneren
beste helduleku bat-, zorritxarreko halaber
umeak jaioberritan hiltzen zitzaizkiolako
(Francoise de la Chassagne-rekin izan
zituen zazpi alabetatik bakarra bizi izan zen
luzaroan), eta bizitza publikoak aspertuta,
Montaigne, berrogei urte bete gabe, bere
gazteluko dorre batera erretiratu zen, klasikoak
nagusi ziren mila bat liburuz inguratuta
. Izan ere, aitak, Italiako gerretan humanismo
italiarraren zale eginda, seme zaharrenaren
ama hizkuntza latina izatea nahi
zuen, eta, horretarako, frantsesez ez zekien
alemaniar irakasle bat ipini zion. Zazpi urte
bete zituen arte beraz Michelek ez zuen
latina ez zen beste hizkuntzarik entzun.
Dorre hartan hasi zen bere obra bakarra
lantzen, E,ssais (Entseiuak); eta ordudanik,
bizitza osoa eman zuen obra hura idazten
eta berridazten. Liburuaren izenak ez
zuen orduan inola ere liburuko testuen literatura generoa izendatzen ; bertan aurkitzen
direnak egilearen bizikizunak direla,
edo bizikizun horiek kontatzeko ahaleginak,
entseinak edo saiakerak, hesterik ez du adierazten
. Libunra aurrenekoz argitaratu ondoren
(1580), Montaignek bidaia luze bat egin
zuen Suitza, Alemania eta Italian barrena.
Bidaia hartan idatzi zuen journal de voyage
en Italie par la Suisse et l Allemagne, egilea
hil ondoren argitaratua, 1774. urtean. Berez
ez zen argitaratzekoa, eta, hortaz, ez du
kezka formalik ; horrexegatik, Montaigneren
nortasun irekiaren lekukotza interesgarria
da. Bestalde, 1569an Ramon Sibiuda katalanaren
Theologia naturalis-en itzulpena
argitaratu zuen ; Apologia ironiko bat eskaini
zion Sibiudari bere Entseiuak-etan.
Bidaia hura, alde batetik, bere herrimina
sendatzeko bidea aurkitu nahian egin zuen ;
bidaia teologikoa ere bazen, baina areago
zen politikoa, frantses erregearen enbaxadore
pribatu moduan-edo joan haitzen idazlea
. Hala, harremanak izan zituen Mediciko
Katalinarekin, Henrike III.arekin, eta, batez
ere, Nafarroako Henrikerekin, hau da, frantses
erregetzako lehen Borboiarekin (Henrike
IV.a). Hori zela-eta, desiratzen ez zituen
erantzukizunak hartu behar izan zituen,
besteren artean Bordeleko alkatetza, eta bere
garaiko goi mailako politikagintzan parte
hartu behar izan zuen bizitzako azken hogei
urteetan, hain zuzen ere literaturak lanik
handiena, bakardadea eta bakea eskatzen
zizkionean. 1592. urtean hil zen, berrogeita
hemeretzi urte zituela, Montaigneko gazteluko
bere logelan meza entzuten ari zela.
Entseiuak-en edizio desberdinak argitaratu
zituen ; horien artean aurrenekoa nabarmendu
behar da, lehen aipatua, Bordelen bi
liburukitan argitaratu zena, eta laugarrena,
1588an Parisen inprimatua ; hari beste liburuki
bat erantsi zion, baina liburu bakarrean
argitaratu zen. Hil zenean, laugarren edizio
horretako ale bat utzi zuen Montaignek,
oharrez bete-betea. Ale horrek izan zituen
gorabeherak -Bordeleko alea deitzen zaio,
eta hiri horretako Udal Museoan dago-,
argitalpen arazo askoren iturri izan dira ;
oraindik ere arazo horietako asko ez dira
behin betiko ebatzi.
Entseiuak
Eszeptizismoa
Montaignerentzat bere garaia gezur, ustelkeria
eta hipokresiazkoa zen, eta ez da
harritzekoa heraz SEntsrrun1-en abiapuntua
ezezkotasuna, ukoa, izatea : itxurakerien
arauaren eta egiarekiko lotura faltaren ukoa.
Montaigneren eszeptizismoa, sarritan aipatu
eta eztabaidatu izan dena, hasierako
ezezkotasun horretatik sortua da, zalantzan
jartzen baitu jakintza ororen aukera, eta
ahultasun eta akatsen ume ikusten baitu gizakia,
aldakortasunaren eta segurtasun eta
gaitasun faltaren ume. Eszeptizismo horixe
adierazten du, lehen esan bezala, lanaren tituluak
berak : lan honek ez baitu eskaintzen
jakintza frogatua edo iritzi ziurra, aitzitik,
esplorazio moduko bat, saioa, haztamua,
adierazi nahi du. Montaignek inauguratu
zuen saiakeraren generoa, eta berak asmatu
zuen generoaren izena : hitz lauzko konposizio
laburra, gai jakin bat modu aski
informal eta pertsonalean lantzen duena.
Tituluak, heraz, ez dio erreferentziarik egiten,
ezin baitu, genero jakin bati, eta ez da
lanaren barneko batasunaren eta egituraren
adierazpena, aldiz, galdera egiteko jarrera
intelektual bat da, gauzen balioztatze
etengabea.
Montaigneren eszeptizismoak, nolanahi
ere, ez du egiaren existentzia baztertzen ;
areago da egia gogoeta faltsu, finkatu gahe
eta kanpokoetan kokatzearen kontrako
defentsa. Eszeptismo horrek, egiaren desirarekin
loturik, usadioz onartzen diren
ideiak ukatzera eta orokortasunetan eta
abstrakzioetan ez sinestera darama egilea ;
era berean, eszeptizismoak seinalatzen dio
segurua dirudien bide bakarra : fenomenokonkretuak, eta, hasteko, bere gorputzaren
eta arimaren oinarrizko fenomenoak. Horixe
da, Montaigneren pertsona bera, bere
akats guztiekin, egiaren bilaketa has daitekeen
gune bakarra ; horrexegatik, Montaignek,
Entseiuak-en hasieratik bukaeraraino,
etenik gahe dio behin eta berriz :
"Neroni naiz neure liburuaren gaia".
Liburuko mintzagaiak
Montaigneren aburuz, norberak zaindu
behar du bere askatasuna kanpoko eragileen
aurrean, kanpotik ezarritako usadio eta
iritzien aurrean. Baina, hala ere, norberaren
kanpokoa iritsi beharra sinesten du
Montaignek. Hain zuzen ere, bere idatzien
bitartez, bizitza pribatuan eta bizitza publikoan
egin zuen bezalaxe, beti agertu
zuen gainerako jendeak eta egiteek osatzen
duten munduarekin loturak eduki beharra.
Norberaren barrutik mundurako sartu-atera
behar hori adierazteko, atzeko gelaren
irudia erabili zuen Montaignek : gizakiek
badute aurreko gela bat, kalera begira dagoena,
eta han aurkitzen ditu gainerako
gizakiak eta aritzen da haiekin ; baina beti
izan behar du bere leku pribatuen atzeko
gelara erretiratzeko gai : hantxe sendotuko
du bere askatasuna eta nortasun barnekoena,
eta hantxe arituko da esperientziaren
bitxikeriez hausnarrean. Babesleku hori
eskura izanik beti, Montaignek besteekiko
harremana bultzatzen du, sarritan ikas baitaitezke
gauza baliagarriak haiengandik.
Horretarako, bidaia, irakurketa -historiako
liburuak bereziki- eta adiskideekiko elkarrizketa
gomendatzen ditu. Adiskide horiek,
Montaignerentzat, gizonezkoak ziren nahitaez
. La Boetie adiskide minaren lekua ezin
zuen inork hartu, baina hala ere, dio idazleak,
izan daiteke interesgarria, eta merezi
du, talentuko gizonekin jardutea. Emakumeekiko
harremanei dagokienez, bere garaian
ohikoa ez zen irekitasunaz mintzatu
zen Montaigne. Nahasmendurik ez dakarren
lotura bakarra, harentzat, ezkontza da, familiaren
eta ondorengotzaren mendekoa
baita. Maitasunak ordea, bere osagai afektibo
eta erotikoekin, askatasuna galtzeko
arriskua dakar. Sarritan esan izan da Montaigne
misoginoa zela ; baina onartzen zuen,
gizonak eta emakumeak berdinak direla
funtsean beren beldurretan, desiretan, eta
beren benetako nortasuna aurkitzeko ahaleginean,
eta usadioak eta ohitura zaharkituei
lotzeko ohiturak ezartzen dituztela
sexuen arteko itxurazko diferentziak ; hortik
aurrera, nolanahi ere, ez zuen egin.
Mundu Berriko biztanleengana ere zabaldu
zuen Montaignek besteenganako
jakin-mina, eta tolerantzia eta kultura erlatibotasunaren
eredu izan zen horretan. Brasildik
ekarritako hiru indiar ezagutu zituen,
esploradore batek Frantziara eramanak, etaaurkitu omen zuen jende horrengan. heren
izaerari buruzko leialtasunean eta duintasun
kultural eta pertsonalean, edertasunaren
zentzu bat, Mendebaldeko jendearena
baino handiagoa : haiexek ziren Mundu
Berriaren konkistan eta beren gerretan ondo
asko erakutsi zuten bezala, benetako barbaroak
.
Badirudi beti izan zela katoliko zintzoa,
ez ordea suharra ; ez zuen maite esperientzia
espiritualaren ezagutza lortzeko giza
ahalegina, errealitate bizi jakin bati ez bazegoen
lotua ; eta ez zuen espekulaziorik
egin nahi izan gizakia baino harantzagoko
gauzei buruz.
Forma eta estiloa.
Irakurleak eta irakurketak
Entseiuak egilearen pentsamenduen
bilduma dira, ez egitura artifizial batez aurkeztuak,
aldiz, burura etortzen zitzaizkion
modura antolatuak, behin eta herriz, idazten
eta pentsatzen ari zela. Zenbateraino diren
bereak argitzeko, bere umeak bailiran
deskribatzen ditu, eta irudi harrigarri -ez
gutxiespenezko- batez, "bere adimenaren
gorotza" direla dio. Ohar eta eten ugariak,
pentsamenduaren hariaren atzerakoak eta
aurrerakoak, hiztegi mamitsu eta zehatza,
dena da pentsamendu bizi eta berehalakoraren
agerpidea. Testuan zehar ugariak dira
antzinako egileengandik nahiz modernoengandik,
baita herritik ere, hartutako pasadizoak,
betiere errealitatearen analisia indartzeko
helburua dutenak.
Bere garaiko intelektual gehienek estoizismoaren
agergarritzat ikusi zuten Montaigne
. Horrela hasi zen luzaroan iraun duen
nahasketa bat. Maxima filosofikoen antologia
baten modura hartu izan dira Entseiuak,
jakintza burutu baten bilduma balitz bezala,
gizabanako baten pentsakera eta bizikizunen
agergarria baino areago.
XVII. mendean, noblezia jantzi baten
gidaritzapean, honnete homme-ren erretratuagatik
miretsi zuten Montaigne : gizon ongi
hezia, dotorea, gizartean nola jokatu ongi
zekiena, ikusten zuten harengan eta haren
obran. Aldi berean, halere, idazle erlijioso
batzuek -Salesko San Frantzisko, Blaise Pascal-,
Montaigneren eszeptizismoa kristautasunaren
kontrakotzat jo zuten, eta inmoraltzat
salatu zuten bere buruarekiko
ardura. XVIII. mendean nagusi izaten jarraitu
zuen Montaigneren irudi erlijioaren kontrakoak
: Diderot eta Voltairek Argien Mendeko
pentsamendu librearen aitzindaritzat
hartu zuten. Jean Jacques Rousseaurentzat,
ordea, bestelakoak ziren gauzak : harentzat
oso liburu garrantzitsua zen Entseiuak, eta,
arrazoi osoz, autoerretratuaren maisu eta
eredutzat hartu zuen Montaigne. Era horretan,
Montaigneren ikusmolde berri bat inauguratu
zuen Rousseauk : bere nortasunarenbila dabilen gizakia, bere nolakotasun sakonenaz
ikararik gabe mintzatzeko gai dena.
XIX. mendean, ideia zaharrak guztiz desagertu
gabe ere, gero eta hobeto ulertu zen
Montaigneren lana; ez zen bakarrik ideien
maisua, aitzitik, barrukoenaren, intimoarenaren
idazlea ere bazen. Gustave Flaubertek
bere lankidetzat zuen, eta eredu hartu zuten
gero XX. mendeko frantses idazle modernoenek
: Andre Gide, Michel Butor, Roland
Barthes.