Literatura Unibertsala»Idazle hautatuak
Giovanni Boccaccio (1313-1375)
Zoritxarrez, Giovanni Boccaccioren bizitza
ezagutzeko oinarrizko iturria ez dira
dokumentuak, Boccaccio beraren idazlanak
baizik.
Dirudienez, sasikoa zen ; 1313an jaio zen
Certaldon (ez Florentzian edo Parisen) eta
Florentzian eman zuen haurtzaroa. 1327an,
Giovanniren aita, merkataria, Napolin jarri
zen bizitzen. Han, merkataritzan aritu zen
Giovanni, gizarte harremanez jositako bizitza
zeraman bitartean, eta hala ezagutu zuen
Maria d'Aquino (Fiammetta), Anjouko Roberto
erregearen sasiko alaba. Ez da ahaztu
behar Boccaccioren obretako pertsonaietako
bat dela Fiammetta, nahiz eta haren
irudia zehaztasun handirik gabe ematen
den, hartaraino, non, zalantzan jarri baita
benetako pertsona edota senhal* bat ote
zen. Napolin, zuzenbide kanonikoa ikasten
hasi zen eta lau obra txiki idatzi zituen.
1340an Florentziara itzuli zen bizitzera.
Hiru gertaera nabarmenduko ditugu Boccaccioren
Florentziako egonalditik :
? 1348ko Izurri Beltza, esparru horretan
kokatuko baitzen Il Decamerone;
? Petrarcarekiko adiskidantza, Boccaccioren
orientazio pre-humanistaren jatorria ;
? Jarrera aldaketa garrantzizko bat bizitzaren
aurrean, zeinak Il Corbaccio idaztera eta,
horrekin batera, sorkuntzako lanak baztertzera
eta mitologia edo dantismoaren gisako
gai jasoak tratatzera eramango baitzuen.
Urte horietakoak dira, orobat, zenbait
jaun eta aita santuren artean egin zituen bitartekaritza
diplomatikoak (Mendebaldeko
zisma 1375ean amaitu zen, ordurako Boccaccio
hilda zela). Tarte hartan hartu zituen
lehen ordenak ere.
Berak utzi zuen idatzita bere epitafioa :
studium fuit alma poesis ("saiatzea izan zen
poesiaren arima").*senhal : Poesia proventzalean, trobadoreak dama maiteari
edo bertsoak eskaintzen zizkionari ematen zion
izen fikziozkoa.
Boccaccioren nortasuna
Literatura salbuetsita -eta ezin esan gutxi
denik- ez dago ezer apartekorik Boccacciorengan
. Giovanniren nortasuna ez zen
Petrarcarena bezain aberatsa, ez eta Danterena
bezain "jite bakarrekoa" ere. Ez zuen
ideal etengabe bat izan, Dantek bezala, eta
ez zen Petrarca bezain egozentrikoa, eta
azkeneko hau ez bezala, gauza izan zen
grinaren eta bizitza moralaren arteko auzia
ebazteko (erraztasun handiz ala txikiagoz?).
Boccaccioren heziketa autodidakta izan
zen oinarrian. Lehen ikasketek lorratz ahula
utzi zioten, baina gero kultura zabala -eta
gai batzuetan sakona- osatzen jakin izan
zuen, nahiz eta hutsune nabarmenak izan :
Erdi Aroan asko bezala, biziki interesatu zen
astrologiaz ; klasikoak ongi ezagutu zituen
-latinoak batez ere, baina, denborarekin,
grekoak ere irakurri zituen- ; eta batez ere,
literatura erromaniko "modernoa" onartu
zuen, eta horrek bultzatu zuen herritarren
hizkera eta "estrofismoa" imitatzera (adibidez,
zortzikoak erabiliz). Hori guztia frogatzera
dator Danteren eta Petrarcaren lanei
zien miresmena eta eman zien zabalkundea
.
Boccaccioren pentsaera eklektikoa da.
Politikan ez zuen aukerarik egin aita santuaren
eta inperioaren artean ; italiarra izan
zen baina toki jakin batera lotu gabe. Erlijioari
dagokionez, lehen ordenak hartu zituen
; fededuna zen, baina ez zen erlijioaz
biziro kezkatzen, eta praktikotasunez ebatzi
zituen moral arazoak. Estetikaren alorrean,
poesiaren aldezle sutsua izan zen
(berdin latinez edota herri hizkeran egina
izan), anima mundi edo munduaren arimatzat
baitzeukan ; nahiz eta teoriaz Erdi
Aroko arauaren jarraitzailea zen (egia sub
velamento, erabilgarritasuna, arkitektura),
bere garaikoei zien miresmenak bultzatuta, teoria horiek alde batera utzi zituen eta,
gaztetan ustel ateratako ahaleginen ondoren,
ez zen ez alegorikoa, ez erabilgarria
eta ez doktrinala izaten saiatu.
Laburbilduz, Boccaccio Erdi Aroko eta
humanista (edo pre-humanista) izan zen,
aldi berean. Bi nortasun izan zituen, bata,
artistikoa, gaur egun kontuan hartzen den
bakarra, eta bestea jakintsu gisa izan zuena,
bere garaian eta ondorengo mendeetan
izan zuen ospearen eta arrakastaren
arrazoi nagusi izan zena.
Boccaccioren obra
Boccaccioren jarduerak bi isuralde oso argi izan zituen, bi aldi definituren ezaugarri izan zirenak : 1345 artekoa bata, eta urte hartaz geroztikoa, bestea. Sorkuntza artistikoen aldia izan zen lehenengoa, eta jakintza arloko kezkena, bigarrena. Lehenengoak baliagarri dira literaturarako ; bigarrenak, berriz, kulturaren edo ideien mundurako ; estreinakoak toscaneraz idatzi zituen, eta bigarren aldikoak latinez, Danteri buruzkoak salbuetsita.
Toskanerazko literatura lanak
Boccacciok toscaneraz idatzi zituen literatura
lanak artea dira, sorkuntza, fantasia
. Amodioa du gai nagusi, maitasunak betetzen
baitzuen Giovanniren ordu arteko bizitza
eta esperientzia, hala teorian nola
praktikan, eta ez amodio platonikoa, baizik
eta guztiz gizatiarra, haragiaren errealitatean
oinarritzen zena, gorputza eta arima
hartzen zituena ; adimena akuilatzen zuena,
desiratzen zen xedea erdietsi ahal izateko,
horrek, askotan, drama edo trajedia girora
eramaten bazuen ere.
Boccaccioren lanak hi talde handitan
sailkatzen dira, olerkiak (mitologikoa :
Caccia di Diana ; zaldunena : Filostrato ;
epikoa : Teseida ; alegorikoa : Amorosa visione;
pastorala : Ninfale fiolesano) eta eleberriak
(abenturazkoak : Filocolo ; pastoral
alegorikoa : Ninfale d Ameto; "autobiografikoa"
: Elegia di Madonna Fiammetta), ia
txandaka idatziak. Kronologia ordenan
irakurriz gero antzematen da "perfekzio
bidearen" bila ibili zela (zalantzak, aurrerakadak,
atzerakadak eta tupusteko aldaketak
tartean zirela), gune sendoena bilatzen
zuela bai forman eta bai edukian. Batzuetan
autobiografia nagusitzen zen (edo sasiautobiografia),
besteetan erretorika ; neurtitzez
eta prosaz baliatzen zen ; batzuetan
"latindu" egiten zuen hizkera, besteetanherritartu ; nahiak eta grinak adierazten zituen
beti, eta munduko gaiak tratatzen
zituen harik eta (oharkabean, beharbada)
irakurle burgesarentzat egokitzen zituen
arte. Horrek guztiak Il Decamerone-ko prosan
jo zuen gailurra.
Jakintza arloko idazlanak
1354. urteaz geroztik, Il Decamerone eta Il Corbaccio idatzi eta gero, herri hizkeran eta amodioaren gainean idatzitako bere lan guztiak erdeinatu edo arbuiatu egin zituen ; erdeinua, ordea, itxura hutsezkoa zen, garai hartan kopiatu baitzuen kodize oso bat, bere eskuz, Il Decamerone-tik. Hala ere, data hartatik aurrera, prosa hutsean idatzi zuen eta gaiok landu zituen : alegia klasikoen berrinterpretazioak, egia kristauen moral alegorikoaren ikuspegitik (De genealogiis deorum gentilium) ; antzinako literaturako toponimoen entziklopedia edo zerrenda alfabetiko bat (De montibus, silvis, fontibus, lacubus, etab.) ; pertsonaia handien biografiak edo bizitzako pasadizoak (De casibus virorum illustrium) ; eta baita emakume ospetsuenak ere (De mulieribus claris).Boccaccioren bizitzaren azkenaldera, Danteri zion miresmena izan zen idaztera bultzatu zuen arrazoi nagusia : haren biografia espiritual bat idatzi zuen (Trattatello in laude di Dante) eta baita haren obraren iruzkin bat ere (Esposizioni sopra la Commedia di Dante). Hain zuzen ere, Boccaccio izan zen Danteren Comedia "jainkotar" deklaratu zuen lehena, nahiz eta izenlagun hori azalpenean erabili zuen, eta ez izenburuan . Esan behar da, hala ere, aho batez eta betiko onartu zela Boccaccioren iradokizuna .
Il Decamerone
Il Decamerone ez da Boccaccioren obra
bakarra, baina bai ezagunena, bikainena eta
interesgarriena. Izugarrizko garrantzia izan
du literaturan, bai Italiakoan eta bai gainerako
guztietan. Obraren izenburua -hamar
egunak" esan nahi du- Kreazioko sei egunak
gaitzat harturik Erdi Aroan idatzitako
tratatuetatik dator (jatorri berbera izan zuten
beste hainbatek ere, Margarita Nafarroakoaren
Heptameron izenekoak, esate
baterako). Prosagatik, egintzaren esparnragatik,
eta tratatzen diren gaiengatik da ospetsua,
baina, batez ere, gaien gordinkeriagatik
. Baina Il Decamerone ez da lizunkeria
jostagarri soila -beharbada, adibiderik
lizunena Lisaren Pietro di Raona-ganako
(Pietro Handia) maitasunaren deskripzioa
da (X :7)-, edo behintzat, lizunkeria jostagarri
bat baino askoz gehiago da, elementu
asko eta era askotakoak dituen arte lan
oso bat baita. Ikuspegi hau, hala ere, ez da
aspaldikoa : mende bat inguru baino gehiago
ez du, garai hartan hasi baitziren erromantizismoa
eta positibismoa Erdi Aroko
trabetatik askatzen zen gizonaren bizipoza
ikusten eta balioesten, Boccaccioren obran.
Gaur egun, Il Decamerone, Erdi Aroko nobelagintzaren
eta bizitza burgesaren summa-tzat
hartzen da. Egia da Erdi Aroko teknikaz
eta fantasiaz josita dagoela, baina ez
dira ahaztuta uztekoak humanismoaren
eremuko (nolabait esatearren) elementuak
ere. Ez da antzematen moralizatzeko edo
etsenplu emateko asmorik, baizik eta e-
gintzen zergatikoak bereizi nahi dira, juzgatzeko
intentziorik gabe, bizitzako maila
guztiak onartuz eta adimena goretsiz, satiritzatu
gabe.
Obra errealista da, baina ez errealista
soilik. Balio idealak goraipatzen ditu, amodioaren
eta bertutearen idealak (Machiavelliren
zentzuan), hau da, eskuzabaltasuna,
altruismoa eta buru-azkartasuna. Esan liteke,
zentzu batean, zaldunen mundua hartzen
duela ispilu. Horregatik klase aristokratikoaren
ideala bere egin eta hirietako giro
burgesean txertatu zuen (merkataritza eta
eskulangintza munduan, zehatzago esanda).Esan izan da inrdimenaren eta gudari distiratsuen
mundua bertan behera utzi zuela.
Boccaccioren pertsonaiak ez dira, izan ere,
gerrako zaldun, bizitzako zaldun baizik.
Era askotako gaiak erabiltzen ditu. Idazleak
interes handiagoa eskaini zien gizakiei,
gertaerei baino -horrela ulertzen da abentura
askoren ahultasuna-. Badira kontakizun
luzeak eta badira laburrak. Sintesi gisa,
bi norabide nagusitzen dira : bata, maitasunaren
inguruko gaiak, eta bestea, adimenaren
gurtza.
Amodio gaietara etorrita, Boccacciok ez
du lizunkerian atsegin hartzen (jende guztiak
horixe ikusten badu ere), baizik eta
pertsonaren senen eta sentimenduen jokoa
deskribatu nahi du : berak izandako esperientzia
pertsonala arrazoiaren galbahetik
iragazten saiatzen da.
Adimenaren gurtza, berriz, ez da gurtza
abstraktua, aldiz, guztiz gizatiarra da. Gaizkilearen
maltzurkeriatik hasi eta zaldunaren
duintasunean adierazten deneraino. Tentela
eta "axkar" lotsagabea batera azaltzen dira,
eta ia beti lotsagabeak irabazten du.
Hiru izan dira Il Decamerone-ren arrakastaren
arrazoi nagusiak : prosa, gaiak eta
esparrua. Prosak Italia soilik txunditu zuen,
gaiek eta esparruak mundu guztia.
Italian irakurle, miresle eta imitatzaile
asko izan ditu. Azken hauen artean aipatzekoak
dira autore ezezaguneko Pecorone,
Masuccio Salemitano-ren Novellino (XV. mendekoa)
eta XVI. mendeko beste hainbat.
Italiatik kanpo ere luzea da imitatzaileen
zerrenda, baina, beharbada, Chauceren
ipuinetan eta Shakespeare-ren obra batzuetan
antzematen dira gehien Boccaccioren
eraginaren aztarnak.