Literatura Unibertsala»Idazle hautatuak
Hitako artziprestea (1283?-1350?)
Egilearen nortasunaren auzia
Ez dakigu gauza handirik Juan Ruiz-i
buruz : "Duan Ruiz, Hitako artziprestea", lau
hitz horiek dira, bere Libro del buen amor
(Maitasun onaren liburua) poemako hemeretzigarren
ahapalditik hartuak, XIV. mendeko
gaztelar poeta handienari buruz zehatz
dakigun guztia. Egileari buruzko datu
faltaz gainera, liburuaren data ere ez da zehatz
ezagutzen, bi urtekoak baitira eskuizkribu
nagusiak: 1330 eta 1343 (aurrekoa baino
luzeagoa da bigarrena). Baina liburuak
garai hartako Gaztelako gizarteari buruzko
oso informazio aberatsa ematen du, gizona
baita poetaren asmoen helburu nagusia.
Juan Ruiz, dirudienez, Alcala de Henares-en
jaio zen, Cervantesen jaioterrian, eta
Hitako artziprestea izan zen. Bere obraren
eskuizkribuetako baten kopiatzaileak, Alfonso
de Paradinas delako batek, hau eransten
du bukaeran : "Hau da Hitako artziprestearen
liburua, artzipresteak Toledoko artzapezpiku
Don Gil kardinalaren aginduz
preso zegoelarik ondu zuena", eta Gil de
Albornoz kardinala 1337-1350 bitarteko
urteetan izan zen Toledoko artzapezpiku.
Eta pertsona bera aipatzen da gainera Maitasun
onaren liburua-ren bukaeran datorren
"Talaverako apaizen kantika" batean :
Han Talaveran, apirileko kalendetan, / dira
helduak Don Gil artzapezpikuaren gutunak...'
Baina aldi berean bada pentsatzen duenik,
eta ez du arrazoirik falta, bertso horiexetatik
abiatuta aipatu zuela kopiatzaileak
gero Don Gil poemaren bukaeran ; eta poemaren
hasierako bertso batzuk hitzez hitz
hartu zituelako pentsatu zuela kopiatzaileak
espetxean idatzi zuela bere Juan Ruizek liburua
:
Jauna, judutarrak, herri galdua,
Faraonen gabibutasunetik atera zenuen hori,
Daniel atera zenuen Babiloniako putzutik :
atera nazazu, koittadu hau, espetxe gaizto
honetatik.... tera nazazu lazeria honetatik, presondegi
zital honetatik.... ibra nazazu, ene jainkoa, natzan presondegi
honetatik...
Jauna, atera ezazu atsekabe honetatik zeure
artziprestea... zGauza da ordea hasierako otoitz hau
osatzen duten bertso horiek topiko bat direla,
guztiz ohikoak baitziren halakoak garai
hartan : frantses egitandiko kantiketan eta
gaztelar testu batzuetan ere horrelakoxeak
ageri dira, hala nola Fernan Gonzklezenpoema-n
; eta oso normala litzateke "espetxe"
hori munduko espetxea izatea, zeruko loriari
kontrajarria. Aldi berean ordea lasai asko
har daiteke hitzez hitz esandakoa -eta horixe
gertatzen zaio irakurleari-, alegia, Juan
Ruiz-ek, Hitako artzipresteak, espetxe batean
preso egonik idatzi zuela liburua.
Laburbilduz, batzuen ustez Gil de Albornoz
artzapezpikuaren aginduz atxilotuta
zegoela idatzi zuen Juan Ruizek liburua,
eta besteentzat berriz zenbait bertsoren gehiegizko
interpretazioa baino ez da hori. Ez
da aurkitu Hitan Juan Ruiz izeneko artzipreste
bat izan zelako lekukotasunik, eta
bestalde, izena eta abizena guztiz arruntak
baitira Espainian, Burgosko Las Huelgas
monasterioan dokumentatua dagoen Juan
Ruiz bati egotzi izan zaio liburua, eta baita
Andaluzia musulmanean hezi zen Juan Rodriguez
de Cisneros delako beste bati ere ;
horiek ordea hipotesi hutsak dira.
Eta, hasieran aipatu den bezala, beste
arazo bat ere bada -eta honek ere interpretazio
desberdinak sortzen ditu, logikoak
baina elkarren kontrakoak-, liburuaren
idazkeraren urteari dagokiona : eskuizkribu
baten arabera, 1330ean idatzi zen, eta
1343an beste baten arabera. Kritikak beraz
bi ikusmolde ditu honetaz. Batzuen ustez,
data horiek liburuaren bi argitalpeni dagozkie
: 1330koa izango litzateke lehenengo idazketa,
eta hamairu urteren buruan, liburua
osatu eta berridatzi ondoren, berriz argitaratu
bide zuen egileak, literaturan aspalditik
-baita Erdi Aroan ere- sarritan egin izan den
bezala. Beste batzuen aburuz ordea, eta berriz
ere sendoak dira argudioak, eskuizkribu
baten data okerra da, eta, hortaz, liburua,
idazketa bakar eta betirakoan, 1330ean
edota 1343an amaitu zen.
Baina horrek guztiak baino garrantzi
handiagoa du, liburu honen egileari buruz,
eta orobat liburuaren esanahiari buruz, sortzen diren zalantzak direla-eta, amodiozko
gertaerak eta pasarteak lehen pertsonan
kontatuak izatea, ez baitu horrek gauza onik
adierazten hizketan ari zaigun artzipresteari
buruz ; areago, liburua zentzugabea gertatzen
da lehenengo pertsonan mintzatzen
den hori dontzeila batekin ezkontzen denean
. Irtenbide bakarra dago beraz, alegia,
autobiografia hori asmatua dela uste izatea,
fikziozkoa ; horixe berresten du gainera
amodioaren maisu izan zen Ovidiorengandik
datozen Erdi Aroko elezaharrek obra
honetan duten eragin erabakigarriak, De vetula
poema famatuak bereziki, latindar poeta
handiak bere biografia bertsoetan kontatzen
duen Erdi Aroko elezahar faltsuan.
Gauzak areago nahasteko -Liburua
gustura irakurtzen ari den irakurlearen kaltetan
batez ere- obraren protagonista, bere
abenturak eta bizikizunak lehen pertsonan
kontatzen ari den hori, batzuetan Don
Melun de la Huerta edo Melun Ortiz (hitz
jokoa eginez hor ere) izeneko galai bat da,
eta besteetan berriz artziprestea bera, eta
titulu horrekin deitzen diote berarekin hizketan
ari direnak. Eta hala ere gauza argia
dirudi autobiografia bakarra dela, hau da,
ez direla bi pertsona beren bizitzak kontatzen
dizkigutenak, bakarra baizik, batzuetan
gazte baten moduan agertzen dena
-ezkondu ere egiten den gaztea-, eta
besteetan emakumeak konkistatzen dituen
artzipreste moduan. Nolanahi dela ere, ez
dago oraino bikoiztasun horren funtsezko
esplikaziorik. Azkenean, liburua bera da
inportantea, egilearen eta egileari buruzko
arazoen gainetik.
Maitasun onaren liburua
Liburu honek egitura jakin bat du, eta
helburu jakin bat halaber : "ars amandi" bat
da, maitatzeko antze bat, gaztelar burgesiarentzat
egina, gorte eta gazteluetako gizarte
aristokratikoarentzat ondu ziren amodioari
buruzko teoriazko lan ugarien antzekoa.
Juan Ruizek gaztelar hiri oparoetako burges
aberatsei goi mailako giroetako kortesiazko
amodioaren ezagutza eman nahi die, eta, horretarako,
teoriazko lan bat idatzi beharrean
adibideren batez hornitua, gizon maitemindu
baten biografiaren inguruan agertzen ditu
bere dotrinak eta hastapenak, zeinak pixkana-pixkana
gora egiten baitu gorte gizonek
ohi zuten bezala amodioaren bidean.
Liburuaren funtsera jotzen badugu, bi
protagonisten auzia alde batera utzirik, hiru
partetan bana daiteke istorioa. Lehenengoan,
protagonistak huts egiten dituen
maitasunezko abenturak kontatzen dira,
esperientzia faltagatik eta kortesiazko maitasunaren
arauak ezagutzen ez dituelako :
dama batek uko egiten dio aurrena ; gero
Doña Cruzen maitasuna lortu nahi du, baina
harengana bidaltzen dion mezulariak kentzen
dio ; azkenik, beste dama batengana
jotzen du, eta hark ere, ez baitu kondenatu
nahi, ezezkoa ematen dio. Hutsegite horien
guztien ondoren, bigarren partean, ametsetan,
Amodio agertzen zaio, eta eskola luzeluze
bat ematen dio, maitasunaren teknikaren
legeak agertuz, gizalegearen eta jendetasunaren
arauak erakutsiz, eta, ororen
gainetik, bitartekari leial eta trebe baten beharra
azpimarratuz. Prestaturik beraz, Doña
Endrina izeneko dontzeila baten konkistari
heltzen dio protagonistak ; bitartekari lanak
egiten dituen "Trotaconventos" atsoari esker,
zorionez bukatzen da konkista, eta
ezkontzarekin amaitzen da abentura hau.
Liburuaren hirugarren partean ezkontzaz
kanpoko abenturak kontatzen dira
(sakrilegoak, protagonista artzipreste gisa
ageri denetan), eta nolabait ere, anekdotikoak,
dagoeneko ondo menderatzen baitu
protagonistak maitasunaren teknika.
Hemen konkista daitezkeen emakume
moten panorama zabal bat eskaintzen du
liburuaren egileak ; eta, hala ikusten dugu
galaiak nola gorteatzen dituen andre dotore
bat, alargun bat, moja bat eta emakume
mairu bat ; mendiko emakumeek, bestalde,
sekulako erasoak egiten dizkiote. "Trotaconventos"
hiltzen denean amaitzen da irakaspen
hau, irakurlea maitale eta gorte gizon
bihurtua dagoenean.
Juan Ruizek dioenez -Aristoteles aipatuz-
bi helburu bakarrik omen ditu gizonak
mundu honetan. Ez da batere ideia
berria, ezta batere fina ere, baina berak
grazia handiaz adierazten du :Aristotelesek dioen bezala, zinez da egia,
bi gauzarengatik lan egiten du munduak :
aurrena,
mantenua izateagatik; bestea zen
emazteki atseginez juntamendua izatea. 3
Orri batzuk pasa, eta baiespen hori
ukatu egiten du, Salomonen aginpidearekin
oraingoan :
Salomonek dioen bezala, eta guztiz da egia,
hutsalak dira mundu honetako gauzak,
denak dira pasakorrak, eta adinarekin
desagertzen dira;
Jainkoaren maitasuna salbu, hutsal dira denak. 4
Eleberri forma duen maitatzeko arte
honen dotrina teorikoa -XIV. mendean
bakarrik ager zitekeena, eta garai horretako
irakurle burgesentzat guztiz egokia dirudiena-,
Ovidioren testuetan oinarritzen da, eta
pasarte nagusia zuzenean nahiz zeharka,
Don Melon eta Doña Endrinaren amodioak,
Pamphilus elegiazko komediaren moldapena
da, Ovidioren eragin nabarmena
duen XII. mendeko obra anonimoa, seguraski
frantsesa.
Bazterreko pasarteak
Maitasun onaren liburua itzulinguruz
eta bazterreko pasartez betea dago, eta pasarte
horiek istorio nagusiak bezainbesteko
garrantzia dute zenbaitetan ; bestalde, harekin
egoki loturik ageri dira. Estiloz eta jatorriz
oso desberdinak dira, eta beti dute parodia
kutsu bat, oso agerikoa. Bada egitandiko
edo gesta-kantiken parodia fin bat, Don
Carnal eta Doña Cuaresmaren arteko gudu
xelebrea ; Proventzako pastorelaren parodia
egiten du artzipresteak bere lau serrana
poemetan, literaturak artifiziala bihurtua
zeukan tonu eta giro baten kontrako erreakzio
errealista moduan. Horrez gainera,Esoporengandik zetorren Erdi Aroko tradizio
aberatsaren baitan, alegia moralez betea
dago Maitasun onaren liburua. Liburu
honetan ordea alegia hauek bekatura bultzatzeko
erabiltzen dira, hau da, justu-justu
berez zuten heziketazko eta moralezko
helburuaren kontra.
Goliardoen antzeak oso eragin handia
izan zuen Juan Ruizengan. XII-XIII. mendeetako
apaiz ohi alderraiak, ikasle pobreak,
etab. ziren goliardoak, araudiz kanpoko bizimodua
egiten zutenak ; haien kantak (Carmina
Burana famatua adibidez), latin arrunteko
bertsoetan eginak, maitasunari, ardoari
eta bizitza ibiltariari eskainiak izaten ziren,
eta sarritan eraso zorrotzak egiten zizkioten
Elizaren moral gabeziari. Maitasun onaren
liburua-k zenbaitetan argi eta garbi imitatzen
du haien poesia, baina artzipresteak, goliardoek
ez bezala, herriko hizkeran idatzi zuen
bere liburua, gaztelania oparo, adierazkor
eta herri esapideez bete-betean, baina beti
ere halako dotoretasun batez eta zenbaitetan
baita modu jantzian ere. Bizi poza eta
umore ona dira azken finean liburu honen
ezaugarri nagusiak, eta horiek, bete-betean,
ozen errezitatua entzutera biltzen zirenek
bakarrik gozatzen bide zituzten.