Literatura Unibertsala»Literatura aroak
Berpizkundea
Berpizkundearen espiritua: denborak eta lekuak
Letren historia egiterakoan, baldin eta
Berpizkunde izenaz Erdi Aroaren eta barrokoaren
arteko garaia izendatzen bada, hau
da, Europako arteen aldi bat, 1450-1570 urte
artean ipini daitezke gutxi gorabehera mugak,
alegia, Basileako Kontzilioaren amaieratik
(1443) Trentoko Kontzilioaren amaiera arte
(1563), eta orobat inprimeriaren lehen urratsetatik,
Kontraerreformaren hasieraraino.
1450. urte inguruan, bada gertaera sail
bat mugarritzat erabil daitekeena : Ehun
Urteko gerraren amaieraz eta Konstantinoplaren
konkistaz gainera, urte horietan iritsi
zen Nikolas V.a aita santutzara, eta bukatu
zen Zisma Handia. Baina hori guztia baino
erabakigarriagoa izan zen inprimeriaren
zabalkundea : bereziki garrantzitsuak dira
1465-1480 urteak, teknika berria Europako
mendebaldeko herri nagusietan sartu baitzen.
1570. urte inguruan, kulturaren historian
inprimeriak adinako garrantzia izan zuen
beste aldaketa bat gertatu zen, garbi-garbi
hamar bat urte geroago antzemango zena :
ia aldi berean Karlos V.a, Maria Tudor,
Henrike II.a, Paulo IV.a tronutik eraitsi zituzten,
Italiako gerrak eta Trentoko Kontzilioa
amaitu ziren, Inkisizioa eta Indexa
berrantolatu, jesuiten eragina zabaldu eta
Oratorioa sortu zen (Felipe Neri santuak
1575ean Erroman fundatu zuen kongregazioa)
. Beharrezkoa dirudienez gero, ipini
genitzake Europako Berpizkundearen mugak,
alde batetik Tassoren Jerusalem aske
eta Camoensen Luisiadak obretan, eta, bestetik,
Lyly-ren Euphues poemetan eta Montaigneren
lanean. Leidengo Unibertsitatearen
fundazioa ere (1575), aski adierazgarria
da denboren aldaketa honi dagokionez.
Mugako belaunaldikoentzat berriz, hau da,1550 inguruan jaio ziren haientzat, esangura
bikoitza zuen data horrek: Tasso batek
Berpizkundearen amaiera edo gailurra adierazten
du, baina garai berri baten iragarlea
ere bada : Cervantes, Spenser, d'Aubigne
sortuko diren garaiarena hain zuzen.
Erreferentzia gisako balioa baino ez dute
noski data hauek. Ez Erdi Aroa, ez Berpizkundea,
ez ziren inoiz "bukatu". Baina,
nahiz eta datak sailkapenaren erosotasunerako
erabiltzen ditugun, esan beharra dago
erreferentzia horiek ez dutela zentzurik ez
bada Europako kulturaren historia orokorraren
baitan. Italiako literaturaren historian
-eta "Berpizkunde" esapideaz antzinako
letren berpiztea ulertzen bada batez ere-,
XIV. mendean kokatu behar da Berpizkundea,
Petrarcaren garaian; XVI. mendetik XV.. endera, 1400. urte inguruan jaiotako idazleek,
Albertik edota Vallak, jarraitu zuten
Petrarcaren lana. Eta hori guztia, ia Europa
osoan Erdi Aroa zen garaietan. Ingalaterrak,
beste muturrean, Elisabet erreginaren garaian,
hau da, Europa jadanik barrokoa zen
denboran, izan zuen bere "Berpizkundea",
hau da, bere nazio literaturaren loratzea.
Berdintasunak eta desberdintasunak
Muga horien baitan, harrigarriak gertatzen
dira herri batetik bestera gertatzen diren
aldeak.
Sarritan berdindu izan dira Berpizkundea
eta monarkia handien sorrera. Monarkia
horiek aldi berean indartu ziren, egia
da, Frantzian, Ingalaterran eta Espainian,
baina ez Italian (eta huraxe izan zen Berpizkundearen
aberria), ez Alemanian (Erreformaren
lurretan) : ez Italia, ez Alemania, garai
honetan ez ziren nazio moduan egituratu,
aldiz, hirietan zeuden antolatuak, eta
haiek ziren aginpidearen guneak.Eredu greko-latindarrak imitatu ziren
Berpizkundean ; baina auzi hau ere ez zen
leku guztietan modu berean gertatu. Kosmopolitismo
itxura orokor baten eta konkista
irrikaren azpian, Erdi Aroko usadioei
leial jarraitu zuten herri askok. Latindarrengan
bere zuzeneko arbasoak ikusten zituen
Italiak, heredentziaz iritsiak ; gainerako herriek
berriz, atzerritar ereduak inportatu
behar izan zituzten. Antzinakoak imitatzeko,
Erdi Aroko ohiturak gorde besterik ez
zuen egin behar Italiak ; izan ziren, hala ere,
gatazkak eta konponbideak Erdi Aroko usadioen
eta inspirazio klasikoaren artean.
Frantziak oro har harrera ona egin zien atzerriko
berrikuntzei, baina Ingalaterrak askoz
ere kontserbadoreago jokatu zuen.
Berpizkundea esplikatzeko garrantzi
handia eman izan zaio erlijio krisiari : hein
batean, antzinako paganismoa eta Erreforma
izan ziren krisi horren protagonistak, haiek
kutsatu baitzuten tradiziozko kristautasuna.
Egia da Erreformak ia osorik agertzen duela
Berpizkundeko alemaniar literatura ; baina
Portugalen, adibidez, ez. Italia eta Frantzia
tradizio paganoa eta kristautasuna lotzen
saiatu ziren, beste herriak baino gehiago ;
baina tradizio nazionaleko mistizismoak elikatu
zuen espainiar espiritualtasuna. Herria
bakartzera jo zuen berriz Ingalaterrako Erreformaren
nolakotasun politikoak.
Azkenik, hizkuntza modernoko nazio
literaturen sorrera ikusi ohi da Berpizkundean
. Baina Ingalaterran askoz handiagoa
izan zen Elisabet I.aren erreinaldiaren aintza
(1558-1603) Henrike VIII.arena baino
(1509-1547) ; Italian moda aurreratu egin zen
Dante, Petrarca eta Bocacciorekin. Alemaniak,
literatura "herritar" baten fundazioan,
Erreformaren ideia zuen gogoan, baina
Frantzian oroz gainetik artearen adierazmolde
jakin bat bilatzen zen.Desberdintasun horien guztien gainetik,
bada europar Berpizkundearen batasun bat,
aldi bezala hartzen bada. Batasun horren
euskarriak izan ziren hein handi batean
Ingalaterrako Henrike VIII.aren, Frantziako
Frantzisko I.aren, Karlos V.aren (Espainia
eta Alemaniako enperadore aldi berean)
erreinaldi gutxi-asko aldi berekoak. Italiako
gerren gainetik (banatu bezainbeste bateratu
egin zutenak, zeren harremanak ziurtatzen
eta diplomazia lanak bultzatzen baitzituzten),
zabaldua zegoen printze kristauen
batasunaren ideia : fedegabearen kontrakotasunak
definitzen zuen ideia hori, izan
fedegabea arabiarra, herri "barbaroetako"
indigena, edota, ororen gainetik, Europara
zetorren turkiar mehatxatzailea, eta behin
baino gehiagotan ekarri zuen gurutzada
berri baten burutapena.
Badira hirei gertaera Berpizkundearen
sorreran eta zabalkundean garrantzi berezia
izan zutenak.
1. Inprimeriaren asmakuntzarekin berehala
ugaritu ziren nazioarteko trukeak ; aldi
berean, finkatzen hasi ziren nazio hizkuntzak,
eta oinarri sendoagoen gainean eraiki
zitzaketen lehen liburu handiak.
2. Matxinada higikunde aski orokor bat
izan zen (eta horretan ere oso garrantzitsua
izan zen inprimeria), Erdi Aroko usadioen
kontra : eskolastikaren zurruntasunaren kontra,
fraide ezjakinen kontra, apaizen edota
aita santuen ustelkeriaren kontra ; herri batzuetan,
Alemanian adibidez, erreakzio nazional
bat zabaldu zen elizaren alor laikoko
eskubideen kontra ; baina leku guztietan antzematen
zen, indar handiagoz edo gutxiagoz,
Erroma ikur bihurtu zen ustelkeriaren
aurkako sentimendua. Azken finean, Erreforma,
luteranoa aurrena eta kalbinista gero,
europar fenomenoa da : iritziak nahastuz,
herrien araberako desberdintasunen gainetik,fedearen ondoren zetorren bereizketa
bat ezarri zuen.
3. Baina propaganda gutxiago izan zuten
aurrekarietan oinarritzen zen Erreformaren
arrakasta : Erasmoren eta haren jarraitzaileen
bidaiei esker, haren idatzien zabalkundearekin,
Mendebaldeko Europa osoa argitu
zuen Ebanjelio erasmistak. Eragin guztiz
zabala izan zuen, zaletasunak nonahi kutsatu
zituen, eta, baita gatazketan ere, kezka
herak zabaldu zituen : hortxe dago Berpizkundearen
arima.
Hedapen bideak eta harremanak
Berpizkundea, hitzaren zentzurik estuenean,
ideien mugimendua da, trukeen bitartez
definitzen dena. Eraginak, hasteko,
bidaiekin zabaldu ziren : bidaiariak izan ziren
garai honetako gizon nagusiak. Grekoek
eta italiarrek zuten halere protagonismoa :
grekoaren ikasketa, aldi honen ezaugarri
nagusietakoa, XV. mendearen bukaeran hasi
zen Italian, eta zerikusi handia izan zuen
grekoen Italiaratzearekin (Joan Laskaris,
Manilo) ; antzera gertatu zen Frantzian, hara
iritsi baitziren, grekoez gainera, italiar helenistak
. Alderantziz, ikasleak, politikariak,
oldeka joan ziren Italiako kultura guneetara
. Azkenik, Europa osoan barrena mugitu
ziren humanistak : Juan Luis Vives adibidez,
jaiotzaz espainiarra zena, Parisen, Lovainan,
Bruggen, Oxforden aritu zen lanean.
Gizonak bezala, eta gehiago, idatziak
zabaltzen ziren. Nazioartekoak ziren idazle
nagusien gutunak, baita humanista eta erreformatzaileenak
ere -Erasmorenak eta Kalbinorenak
famatuenak baino ez dira-, eta
herrien arteko loturak sendotu zituzten.Erabakiorra izan zen noski hedapen tipografikoa
. Inprimatzaile familia handiak izan
ziren (Venezian, Anberesen, Basilean, Lyonen,
Parisen, Geneban) Berpizkundeko
maisu eskulangileak. Denek baliatzen dute
inprimeria, aurren-aurrenik, zapalkuntzarako
bitarteko denean : Frantzisko Lak, sentitu
zuen unean bere kristau ahalmena
mehatxatua, liburuak inprimatzea debekatu
zuen, eta Erroman herriz Indexa antolatu
zen (Index librorum prohibitorum).
Inprimeriak funtsezko berrikuntzak ekarri
zituen. Nazioartean zuen oihartzunaren
arabera neurtzen zen Berpizkundeko obra
baten balioa. Ramus frantsesa Alemanian
izan zuen ospeak famatu zuen ; ezin ulertu
da Rojas espainiarraren La Celestina baldin
eta Europan izan zuen eragina kontuan
hartzen ez bada. Baina, batez ere, italiar
idazleen lanak zabaldu ziren. Italiaren eraginak
markatu zituen gehiago edo gutxiago,
Frantzia, Espainia eta Ingalaterra ez ezik,
baita Hungaria eta Polonia ere. Europar
eleberria, alderdi psikologikoari dagokionez,
osorik dator ia Boccaciorengandik (Fiammettatik),
komedia "klasikoa" Ariostorengandik
eta trajedia Trissinorengandik etorri
ziren bezala.
Antzinakoen ondorena
Berrikuntza guztiak ez datoz noski antzinakoen
testuen aurkikuntzatik. Erdi
Aroak, gainera, ez zuen ahaztua antzinaroa.
Alabaina, inprimeriari esker, haustura baten
tankera hartu zuen oraingoan iragan
klasikoaren aurkezpenak.
Gauza argia da antzinako testuen ezagutzak
oso bide luzea egin zuela XV. eta
XVI. mendeetan. Eskuizkribuak aurkitu eta
moldatu ziren, testuen azterketa kritikoa
egin zen, hausnarketak eta iraizkinak zabaldu
ziren. Inprimeriak, berriz ere, behar
zuten garrantzia eman zien obra horiei guztiei
. Baina, hau guztia dela-eta, grekoak izan
zuen lehentasuna azpimarratu behar da.
Konstantinoplako jakintsuen etorrerak, Italiara
edo beste lekuetara, ez du dena esplikatzen
; ezta helenisten propagandak ere.
Latina ez zen baztertu, eta grekoa ez zen
izan landu zen hizkuntza bakarra : hebrear
hizkuntzaren ikasketa ere orduan zabaldu
zen, eta, hortaz, hizkuntzari zegokionez,
oinarri hirukoitza hartu zuen kulturak : hebreera,
latina, grekoa. Nolanahi ere, adierazgarria
da grekoari eman zitzaion autoritatea
. Debekatu ez bazuen ere, Elizak ez
zuen oso hegi onez ikusten garrantzi hori.
Izan ere. helenistak ez zeuden susmo txarretatik
guztiz libre ; eta pertsona bat susmagarria
zenean, kontrako argudioa izango
zuen beti helenista izatea.
Imitazioak eta erreibindikazioak
Literatura generoen errepertorioan, nabarmena
da nolako leialtasunaz gorde zituen
Berpizkundeak Erdi Aroko generoak,
batez ere antzerkiaren eta eleberriaren alorrean
. Italian, Espainian, Frantzian, Ingalaterran,
Alemanian, misterioak eta doktrina
antzertiak antzezten ziren, beti bezala. Berritu
egin ziren ordea. Dotrina antzertiak,
bere horretan iraun ez ezik, garai honetako
genero adierazgarrienetako bat ere bihurtu
ziren, erlijio eztabaidaren zerbitzura ipiniz
alegoria ; eta behin baino gehiagotan agertuko
zuen egia esetsiaren eztabaida. Antzera
jarraitzen zuen, bestalde, zalduneriako liburuen
arrakastak. Sortu zenetik bertatik, eliz
liburuak adina ia, abenturazko kontakizunak
zabaldu zituen inprimeriak, aurreko
obren egokitzapenak batez ere. Amadisak,
Espainian idatziak, Europa osoan egin ziren
ospetsuak. Eleberri hauek ez zuten ospea
galduko XVII. mendearen hasiera arte,
hots, haien moraltasun falta eta gezurra
salatu ziren arte ; baina Berpizkundean sekulako
arrakasta izan zuten. Lirikari dagokionez,
gorteko poesia lantzen jarraitu zuten
Portugalen, Espainian Erdi Aroko erromantzeak
argitaratzen ziren, eta, herri baladekin
batera, Petrarcaren preziosismoak segitzen
zuen nagusi Italian.
Erresistentzia gogorra zegoen modu
zallarrak desagertaraztearen kontra. Baina
aldi berean oso bizia zen antzinakoak imitatzeko
zaletasuna. Miresmenetik imitaziora,
berez egiten da bidea. Lehenengo ondorioa
: latin hizkuntzaren erabilera zabala.
Latina zen humanistaren hizkuntza, hizkuntza
unibertsal baten erosotasuna eskaintzen
baitzuen. Moda izan zen. Latinez ari zenean,
humanistak izena bera ere aldatzen zuen :
Visagier frantsesak bere liburuak ez zituen
Vulteius izenaz baino sinatzen. Latinez egiten
zen ia osorik literatura serioa ; herri hizkuntza
birsorkuntzako liburuetan bakarrik
erabiltzen zen. Rabelaisek latinez idazten
zituen jakintzazko testuak, baina frantsesez
idatzi zuen Pantagruel.
Arriskutsua zen hori ordea. Latinak eta
grekoak latinez imitatzeak, hasteko, leialtasunaren
aitzakian, esklabotasunera iristeko
arriskua zekarren. Literatura neo-latindarrean,
berezko interesa gorabehera, aipamen
zehatzegiek testua puzten dute : Virgilioren
irudiek edo egiturek, adibidez, formula
erosoegiak eta errepikatuegiak ekarri
zituzten. Hizkuntzan bertan, purismo latindarrak,
arte zehatzaren itxuraren azpitik,
zurruntasuna ekarri zuen.
Bigarren arriskua : latinaren erabilerak
nazio hizkuntzen aurreramendua oztopatzen
zuen. Alabaina, norbere hizkuntzaren
eskubideak aldarrikatu ziren. Egoera politikoalagungarria izan zen : Espainia bateratu
ondoren gailendu zitzaien gaztelania
gainerako erromantzeei. Inprimeriak testuak
-eta hizkuntzak- finkatzen zituen. Berpizkundea,
eta hau da garrantzitsuena, Mendebaldeko
kultura hizkuntza handiak finkatu
ziren garaia da : italieraren atzetik, ez
bakarrik frantsesa, baita gaztelania eta portugesa,
ingelesa eta alemana ere. Latinaren
nagusitasunaren kontra, nazio hizkuntzaren
"defentsa eta ilustrazioaren" alde altxatzen
dira ahotsak herrialde guztietan. Herriarengana
iritsi beharrez, oso eginkizun garrantzitsua
bete zuen honetan Erreformak,
erabakigarria zenbaitetan. Herri hizkuntza
erabili zuen Luterok bere polemiketan.
Kalbinok, latinezko testuaren ondoan, frantsesezkoa
eman zuen ; Danimarkan eta Suedian,
nazio literaturak Erreformarekin jaio
zirela esan daiteke.
Latin hizkuntza bigarren mailan jartzeak
ez du esan nahi uko egin zitzaionik antzinako
literatura formak latinez imitatzeari.
Hemen ere, herrialdeen arabera, desberdinak
izan ziren moduak. Antzinako moduko
trajedia eta komedia agertu zirenean, klasizismo
mota bat sortu zen, batez ere Italian
eta Frantzian. Berpizkundean nagusi izan
ziren poesia generoen artean, bakarra izan
zen greko-latindarragandik hartu gabea :
sonetoa, Italian sortua. Baina, nazio tradizioen
eta antzinaroaren eraginaren arteko
gatazkan, zabalik egon zen beti eztabaida,
eta herriek zeinek bere modura bideratu
zuten.
Gizona munduan
Ez itsas bidaia handiek, ez Kopernikoren
aurkikuntzek, ez zituzten irauli gizonak
espazioan betetzen duen lekuari buruzko
ideia zaharrak. Humanistak aski zuen, oro
har, Ptolomeoren geografia, Lurra munduaren
ardatz egiten duen sistema kosmologikoa
. Hala ere, gauza asko jarri zen auzitan
. Ikuspuntu honetatik, trantsizio garaia
da Berpizkundea.
Gizonak unibertsoan duen lekua delaeta,
gatazkak sumatzen dira misterioaren
zentzuaren eta arrazoiaren artean, datuen
edota autoritatearen errespetuan. Hala gertatu
zen giza gorputzaren ezagutzan : guztiz
berriztatu ez bazen ere, aurreramendu
handiak egin ziren alor honetan. Disekzioa
izan zen berrikuntza handienetako bat ; askoren
eskandalurako, Galenoren iritzi batzuk
baliogabetu zituen Vesale flandriar anatomistak
bere De humani corporis fahrica
obran (1543).
Bazen beste arazo bat, gizonak animalien
sailean duen lekuari buruzkoa hain
zuzen, eta arazo honek hausnarketa nahasiak
eta biziak eragin zituen. Bi puntu aipa
daitezke : alde batetik, animalien eta gizonaren arteko kidetasuna : garai hartako eztabaidagaia
da "animalia arrazoidunei"
buruzkoa ; bestalde, Pico della Mirandolaren
hitzaldi baten titulua da "gizonaren
duintasun nagusia". Bat egin zuten jakinmin
zientifikoak eta asmo moralak, eta bi
joera horiek antzematen dira Berpizkundeko
izadiaren interpretazioan, inguratzen
gaituen paisaiarenean.
Izadiaren interpretazio literarioari dagokionez
ere, bikoitza da joera : edertasunaren
bilaketa, ardura morala. Animalia baten
aurkezpenak sarritan du aldamenean
glosa sinboliko bat, haren usadioetatik jokamolde
ikaspen bat ateratzen duena, edo,
bestela, egia kristauari buruzko iruzkinak :
hala gertatzen da adibidez Emblemata liburuetan
(irudia eta testua bateratzen ziren
haietan), eta sekulako ospea izan zuen genero
horrek. Horrek ez du esan nahi humanistek
izadiaren berezko edertasuna eta
paisaien emozioa mespretxatzen zutenik ; ez
mendi garaietako paisaiak, ez itsas handikoak,
ez zitzaizkion askorik axola literatura
honi (salbuespen bikainak badiren
arren) ; normalean bukolikoa izaten zen
gertalekua.
Horren agergarria da artzain giroko literaturak
izan zuen arrakasta izugarria : hasi
Mantouan-en Bukolikoak obratik (1498), eta
Guarini-ren Il pastorfido-ra(1590). Antzerkia,
eleberria, poema : genero guztiak ziren
pastoralarentzat egokiak. Sannazaro-ren Arkadia
Virgiliozaleak (1501), Montemayor-en
Diana Petrarcazaleak (1550), eta, azkenik,
Tassoren Amintak (1573) zedarritzen dute
mendea. Eta, jakina, jaungoikoa baita artzaina,
eta maitasun garbia zabaltzeko lekua
baita zelaietako bakea, artzainen literatura
hau guztiz egokia zen jai kristauetarako: hortik sortzen dira Eguberrietako eglogak,
bai Espainian bai Espainiatik kanpora.
Pastoralaren moda izan zen Berpizkundeko
Europan zalduneriako liburuen zaletasunak
izan zuen lehiakide serio bakarra.
Gizona eta gizonak
Berpizkundeko liburuak egiara heltzeko
asmoa du beti : arte hutsik ez dago garai
honetan. Egia berez maite denean ere, ez
da inoiz ahanzten bere inguruan eta bere
garaian txertatzeko ardura. Inguruaren aipamenak,
nola edo hala, beti ageri dira obra
hauetan. Thomas Morek bere diskurtsuari
utopia baten tankera eman zionean ere, ez
zituen gizonak ideia baten mesedetan ahantzi,
aitzitik, gizonak eta ideiak elkarrekin
lotzen saiatu zen.
Gizonak gizonentzat lan egiten du. Ez
da erraza Platon eta Ebanjelioa bateratzea ;
haina erreformatzaileak herriarentzat idazten
zuen, humanistak gustura hartu zuen
emakumeak eta neskatxak, baita zerbitzariak
eta gelazainak ere, hezteko ardura.
Idazlea ez zen egile bakartia, besteen gidaria
zen.
Bidaiarien esperientziak argigarriak gertatu
zitzaizkion jakintsuari gizonen arteko
harremanak eta elkarrekiko betebeharrak
aztertzeko. Urruneko gizonei eta ohitura
guztiz desberdinei buruzko kontakizunak
izan ziren kultura erlatibotasunaren lehen
irakaspena. Inperioen konkistatzaileen jarrerak
arazo orokorrago bat ekarri zuen : gizon
batek bestelako gizonekiko izan dezakeen
portaera. Eta zapalkuntzaren sena izan bazen
ere gehienetan garaile, asko izan zirenkonkistatzaileen gogorkeriaren kontrako
protestak. Era guztietako errealitatearen
gaineko kontzientzia ahalik eta argiena
bultzatuz, kontzientziaren apologia egin
zuen Berpizkundeak.
Gizona Jainkoaren aurrean
XVI. mendeko erlijioari begiratu arin bat
eginez, hasteko, iraultzaile batzuk, Torquemada
batzuk gogoratzen dira. Izan zen halakorik,
baina garrantzitsuagoa da gainerakoa
. Jende gehienarentzat, eztabaida areago
izango zen erlijioari buruzkoa fedeari buruzkoa
baino, diziplinari buruzkoa dogma
nagusiari buruzkoa baino. Eliz hierarkiaren
ideia ukatu gabe, barkamenen salerosketa
kondenatu zen, eta elizgizonen portaera
desegokia ; bihotzaren atxikipen sakonagoa,
pertsonalagoa eskatzen zen, eta aldi berean
Eskrituraren azterketa zehatzagoa.
Jainko agintariaren errespetua ez zen ia
inoiz auzitan jarri. Izan ere, giza mendekotasunari
buruzkoak izan ziren meditazio nagusiak
. Bi izan ziren horren ondorio garrantzitsuenak
: mutur batean, Erreformarena,
predestinazioaren doktrina zorrotzenari lotu
zitzaionekoa. Ez zen hori izan ordea humanisten
irtenbidea : hautamen librearen alde
egin zuen Erasmok bere polemiketan. Humanistek,
praktika zuzendu ondoren, jainkoaren
horondatearen mendekotasuna
onartzearen alde egin zuten.
Humanista guztiak ez ziren mistikoak
izan, Santa Teresa eta San Joan Gurutzekoa
bezala, baina maitasunean ikusten zuten Jainkoarenganako biderik egokiena.
Maitasunaren dotrina platonikoa, Florentzian
sortua, Europa osora zabaldu zen, eta
Jainkoarenganako maitasuna laster bihurtu
zen haren haurrenganakoa. Hortik dator
Berpizkundearen sinkretismoa : Maisu nagusiarenganako
maitasun eta errespetu mugarik
gabea, eta gizakien artean lan egin
beharra. Gizonaren espiritua eta gorputza,
jakiteko irrika eta edertasunaren desira, biak
behar baitziren landu.
Gizona eta jakintza
Liburua eskura baitzegoen, dena nahi
zen ikasi. Jakintzaren alor guztiak menderatzen
zituen jakintsu bat, Leonardo da Vinci,
izan zen humanismoaren ikurrik beteena
. Entziklopedikoa zen kultura, eta nazioartekoa
. Laster, estiloaren dotoretasunaren
kezka zabaldu zen : artea eta filologia, morala
eta jakintza bateratu ziren, humanista
aldi berean aritzen baitzen alor guztietan.
Geroago etorriko zen jakintsuen eta letra
gizonen arteko haustura.
Obraren edertasuna haren sakontasuna
bezain garrantzitsua bihurtu zen. Eta hortxe
agertu zen letra gizonaren harrotasuna.
Erdi Aroko obra anonimoa izaten zen maiz ;
orain herriz liburua sinatu egiten da, eta
argitaratu. Idazle izatea ez da oraindik ogibidea
; bigarren ogibidea izaten zen sarritan.
Berpizkundekoa da, halaber, generoen sailkapenari
buruzko aurreneko kezka, antzinakoen
arte berriztatua, klasizismoa ekarriko
duen hura, arautu beharra.
Humanisten liburuek, jakintsuek pentsatuak
eta idatziak izan arren, ez zuten bizitzarekiko
harremana galdu, ezta herriarekikoa
ere : jakintsuen maximak argitaratzen ziren
bezala, herri askotan kaleratzen ziren esaera
zaharren bildumak ere. Era berean, ez zen
galdu beste arteekiko harremana : poesiaren
eta musikaren arteko lotura gai garrantzitsua
izan zen Berpizkundean. Eguneroko
errealitatearekiko harremanak ere bizirik
iraun zuen : mistiko eta eruditoen aldi honek
fundatu zuen 1554. urtean, Tormesko
itsumutila-rekin, eleberria.
Pedagogiaren ardura zegoen humanistaren
bokazioaren oinarrian. Gozatu eta
irakatsi, hori zen Erasmoren asmoa, bere
Elkarrizketak obran adibidez. Kezka horrexetatik
dator elkarrizketaren generoak
Berpizkundean izan zuen arrakasta. Giza
eredua ez zen jada, Erdi Aroan bezala, apaiza
eta zalduna : loriazko eta zintzotasunezko
eredua nagusitzen da oraingoan. Arimaren
indarrak, ausardiak, dakar loria hori. Itsas
bidaldi handietako protagonistak, erlijio
gerretakoak dira heroiak. Heroismoak eta
zintzotasunak adierazten baitute, azken finean,
Berpizkundearen espiritua.