Literatura Unibertsala»Literatura aroak
Greziako literatura klasikoa : komedia
Aristofanes
Sofoklesen eta Euripidesen trajedien
garai berean, Aristofanesen (K.a. 445. urtean
jaioa) komediak sortu ziren Greziako
antzerkian. Atenastar burutsu horrek berrogeita
lau lan inguru osatu zituen, eta horietatik
hamaika iritsi dira gaur egun arte. Lan
horiek osatzen dute, hain zuzen, Antzinako
Komedia esaten denetik gorde den lan hilduma
guztia. Hala ere, komedia idazle
askoren izenak ezagutzen dira, eta horien
lanen atalak ere iritsi dira gaur egun arte.
Trajediaren seriotasun eta traszendentzia
moralaren aurrez aurre komediaren izpiritu
isekari eta satirikoa dago. Dena dela, izpiritu
hori ez zen berria Greziako poesian,
yambo-aren mamia horixe bera baitzen, eta
ez zen berria, orobat, Atenasko antzerkian,
idazle trajikoek drama satirikoekin amaitzen
baitzituzten beren trilogiak. Hala ere, drama
horiek, gai mitologikoak ozarkeriaz eta
umore handiz lantzen dituztenak, komediaren
oso bestelako lanak dira.
Trajediak mitoetatik eta tradiziotik hartzen
zituen gaiak, eta ikusleak oso ondo
zekien, antzezpena hasten zenetik bertatik,
arazoaren sorrera eta zein izango zen arazoaren
bilakaera eta amaiera. Komedian,
aldiz, ikusleak ez zuen argumentua ezagutzen,
aurretik ezin antzeman zitezkeen
gertaerak eta gorabeherak aurkituko zituen,
eta pertsonaiak ere berriak ziren beretzat.
Komedia idazleak gai bat eta bilbe bat asmatzen
zituen eta pertsonaia batzuk sortzen,
eta ondoren, gertaera baten aurrean jartzen
zituen osagai horiek guztiak. Horregatik
ikus daiteke Aristofanesen komedietan nolabaiteko
orijinaltasuna, sorkuntza lana, ez
bakarrik gaiei dagokienez, baita pertsonaiei
dagokienez ere. Hala ere, horiek ez dira erabat
asmatuak, gehienetan inguruko errealitatetik
hartuak baitira.
Trajediak jainkoen eta heroien mundua
aurkezten du, eta ekintzak antzinakoak izatendira ; Aristofanesek, aldiz, ikusleen beren
Atenasko kaleetan kokatzen du lana,
eta pertsonaia handinahi, erne, irrigarri,
zorigaitz eta abarrez betetzen ditu kale
horiek. Eguneroko bizitza barrea eragiten
duen ikuskizun bihurtzen du. Atenastarrek
gerra edo bakea nahi duten, biltzarretan
haserretzen diren, lapurretan aritzen diren,
elkarren artean eztabaidatzen duten edo
gogoeta filosofikoetan aritzen diren. Aristofanesek
egoera horiek guztiak bildu, areagotu
eta, azkenik, satirizatu egiten ditu era
zuzen, gordin eta atseginean. Horren guztiaren
azken helburua barrea eragitea da,
eta ez pertsonaia edo egoera horien bitxikeriak
zuzentzea.
Hala eta guztiz ere, ez da pentsatu behar
antzerki genero hori errealista denik.
Pertsonaiak eta arazoak errealistak dira,
haina arazoei ematen dien konponbidea,
behin baino gehiagotan, sinesgaitza da,
zentzugabea eta absurduaren antzerkiaren
oso hurbilekoa. Pertsonaia erreal eta hurbileko
horiek ametsezko eta fantasiazko
gauzak egiteko gauza dira. Aristofanesen
lana fantasiaz beterik dago, eta lirikotasun
maila handikoa da zenbaitetan. Aristofanesek,
bestalde, jendearen ahotan zebiltzan
kritikak jasotzen ditu, hasi jeneralen
eta politikarien jarrerei bunuzko kritiketatik
eta herriaren ahulezietaraino. Bere pertsonaia
guztiek pentsatzen dutena esaten
dute, eta gobernariak, demokrazia herriko
nagusiak eta demokraziaren oinarriak kritikatzen
ditu. Aristofanes ideia kontserbadoreak
zituen gizona zen, antzinako garai
handi eta heroikoetara iristeko gogo bizia
zuen, eta hezkuntzan eta arrazoitzeko artean
egin ziren berrikuntzen kontrakoa zen
guztiz.
Baina Aristofanesek ez zuen politika
erabiltzen barrea eragiteko gai gisa bakarrik.
Garai hartan Atenasen nagusitzen ariziren berrikuntzak ere barregarri jartzen
zituen Aristofanesek. Berrikuntza horien
artean aipatzekoak dira hezkuntza sistema
herria eta sofistika, eta berritzaileen eredu
gisa Sokrates azaltzen zuen. Sokrates barregarri
uzten zuen lan bat, adoratzen zuten
ikasleek inguratuta, beti izaten zen arrakastatsu
. Euripides izan zen Aristofanesen satira
literarioaren heste helburuetako har
Euripidesen hizkuntza harro eta erretorikoa
elkarrizketa arrunt eta irrigarrietan erabiltzen
zuen Aristofanesek, kutsu komikoa
emanez. Eta ikusleak, bestalde, berehala
ohartzen ziren hitz-joko haietaz, izan ere,
egun batzuk lehenago bertso haiek herak
zegokien testuinguru trajikoan entzunak
baitzituzten. Aristofanesen lanen helburu
nagusia barrea zen, eta barrea eragin zezakeen
edozer gauza sartzen zuen bere
antzerki lanetan : ugariak dira txisteak, hitz
jokoak eta ateraldi barregarriak.
Hogei urte bete gabe zituen Aristofanesek
bere lehenengo arrakasta lortu zuenean
(K.a. 425). Urte horretan Atenasko lehiaketan
lehenengo saria eman zioten Akarnestarrak
lanari esker. Garai hartan, une
latzak bizi ziren Atenasek Espartarekin zuen
gerraren ondorioz, eta izurrite batek are larriago
bihurtu zuen egoera. Akarnestarrak
laneko protagonista nekazari bat da : nekazaria
eta bere familia babesean bizi ahal
izateko, hitzarmen bat izenpetzen du Espartarekin,
gerrarekin erabat gogaiturik.
Hitzarmena upel bat da, eta upel horri esker
aberastasunean eta bizitzaren plazerrekin
gozatuz biziko dira nekazaria eta bere
familia. Eszena barregarrienetako batean
Euripides agertzen da nekazariari arropa
piltzarrak eskatzen, bere trajedietako pertsonaiak
jantzi behar dituela-eta. Akarnestarrak
lanaren ondoren, lan ugari idatzi zituen
eta hainbat sari irabazi : Zaldunak,
Hodeiak, Bakea, Lisistrata, Igelak.
Menandro
Aristofanesen ondoren, aldaketa sakonak
izan zituen komediak. Literaturaren
teorizatzaile batzuek hiru alditan banatzen
dute komediaren bilakaera : Antzinako Komedia,
Erdiko Komedia eta Komedia Berria
. Baina gaur egun zaila da aldiak bereiztea,
ez baitago bigarren aldiari buruzko
daturik ; Aristofanesen azkeneko lanak, ziur
asko, bigarren aldi horretakoak izango dira.
Hala eta guztiz ere, interesgarria da Aristofanesen
eta Menandroren lanen arteko
bereizketa egitea, Menandro Komedia Berriaren
ordezkaritzat hartzen baita.
Mende baten tartean asmo politikoa eta
zatarkeria erabat desagertu ziren komediatik,
eta ohituren antzerkiak hartu zuen haren
lekua. Komedia mota berriaren muina
gai nagusi bat korapilatzea zen. Komediak
izan zuen bilakaera hori hainbat arrazoirengatik
gertatu zen : alde batetik, Espartaren
gerraren eta politika gorabeheren ondorioz,
atenastarren iritziak baretu egin ziren eta
arazo publikoen eta gobernarien satira ez
ziren jadanik barregarri hiritarrentzat. Beste
alde batetik, hiriko bizimodua lasaitu egin
zen, filosofoen heziketa lanak asko findu
zituen ohiturak, eta arrunkeria eta lizunkeria
ez ziren ondo hartzen.
Menandrok arreta handiz eraikitzen
zuen antzerki lana, eta Aristofanesen komedia
ordenagabetik urruntzen saiatzen
zen. Aristofanesek modu ausartaz eraman
zituen pertsonaia zehatzak eta definituak
agertokira, hala nola, politikariak, gobernariak,
filosofoak eta idazleak, beren benetako
izenarekin batzuetan, eta beste batzuetan,
herriz, ezagutzen errazak ziren ezizen
garbiekien ; Menandroren antzerkian, aldiz,
errealitate orokorretik hartutako pertsonaiak
pertsonaia abstraktu eta estereotipatu bihurtzen
dira, agure zekena, maitakeriatan
dabilen gaztea, soldadu harroputza eta esklabo
maltzurra, esate baterako. Komedia
Berriaren argumentuak ez die lekurik uzten
jainkoei, ezta Aristofanesen erara karikaturizatuta
ere ; gertaerak leku jakinetan
eta guztientzat ezagunak direnetan gertatzen
dira. Gaiak itxiak izaten dira eta gai
nagusi baten inguruan antolatzen dira gertaerak:
bere maitalearekin ezkondu nahi
duen eta aitak horretarako baimena ematen
ez dion mutikoaren zorigaitza ; txikitan
abandonatu zituzten neskak alabatzat hartu
nahia, eta abar.
Menandro Atenasen jaio zen K.a. 342.. rte inguruan, familia dirudun batean. Teofrastoren
ikasle eta Epikuroren adiskide izan
zen. Hala ere, bere osaba Alexis komediografoarengandik
hartu zituen antzerkiaren
inguruko ezagutzak. Ehun lanetik gora idatzi
zituen Menandrok. XIX. mendea arte lan
horien atal batzuk hesterik ez ziren ezagutzen,baina mende horretan, Egiptoko papiroak
aztertzen hasi zirenean, Menandroren
hainbat komedia aurkitu ziren. Komedia horietako
bat, Misantropoa, osorik bildu ahal
izan da. Bestalde, Plautok eta Terentziok
Menandroren lanen hainbat kopia egin zituzten,
eta kopia horiei esker haren lanaren
datu ugari jaso dira. Hogeita sei urte
zituen Menandrok Misantropoa lana aurkeztu
zuenean (316. urtea).
Antzerkigile trebea izan zen Menandro ;
gaitasun berezia zuen, eleberri helenistikoen
modura, bere komedien bost ekitaldietan
argumentu nahasiak trebetasunez lantzeko.
Lan horietan pertsonaiak tipikoak eta orokorrak
badira ere, zeinek bere kezkak, grinak,
akatsak eta bertuteak erakusten ditu.
Pertsonaia horiek ondorengo mendeetan
egingo zen komedien oinarrizko paradigma
bihurtu ziren, bai latindar antzerkian,
bai Europako komedia modernoan. Eta
Menandroren lanetan aurki daitezke, bestalde,
"ohituren antzerkia" esaten denaren
lehen urratsak. Egia da Menandroren lanak
Aristofanesen lanekin alderatuz gero, Menandrorenak
antzerki lan txikiak ematen
dutela ; konparazio hori ordea ez da egokia,
bizitza oso modu desberdinean taularatzen
baitute batak eta besteak, eta ikusleari
atsegin emateko bi modu elkarren oso
desberdinak baitira batarena eta bestearena
. Komedia Berriak, eta Menandrorenak
batez ere, eragin handia izan du Europako
literaturaren historian ; Aristofanesen antzerkiarekin,
aldiz, ez da horrelakorik gertatzen,ez baitzuen ez imitatzailerik ez jarraitzailerik
izan aldi modernoa arte. Antzerki latindar
klasikoak, esate baterako, greziar antzerkian
du sorburua, baina hartan eragina izan
zuten, batez ere, Euripidesen trajediak eta
Atenasko Komedia Berriak, Menandorenak
gehienbat. Haren komediaren ezaugarriak,
bestalde, XII. eta XIII. mendeko elegiazko
komedia latindarrean betikotu dira, Erdi
Aroko fabliau generoaren alderdi batzuetan,
eta gero, komedia humanistikoan eta
La Celestinak hasiko zuen espainiar prosan.