Literatura Unibertsala»Literatura
Literatura : ofizioa eta sorkuntza
Antzinako aro helenikotik gaur egun
arte, poetaren, idazlearen sorkuntza, sormen
ekintza bera alegia, gogoetagai izan da filosofo,
psikologo eta kritikarientzat, baita
poetentzat berentzat ere. Soka bereko bi
mutur bailiran, izan da, alde batetik, sorkuntza
arrazoiaren argiaz aztertu eta ulertzen
ahal den fenomenoa dela uste duenik, baita,
bestetik, gizakiaren arimaren baitan
ezkutatzen den zer misteriotsu bat dela uste
duenik ere. Historian zehar, bere gisako
sokatira honetan zer muturretik indar gehiago
egin, harantza lerratu dira sorkuntzari
buruzko iritziak. Alabaina, komeni da
aldez aurretik esatea soka bat eta bakarra
dela, ez dela sekula eten eta tiraldia ez dela
bukatu ; eta ez dirudiela puska batean etengo
denik, ezta tiraldia bukatuko denik ere.
Ontzat eman ditzagun, beraz, bi muturreko
jarrerak ordezkatuko lituzketen bi izen
-poeta goiargitua eta poeta langilea-, eta
azter ditzagun bi jarreron gorabeherak, sorkuntzari
buruzko argi izpi bat eman asmoz.
Tesia : poeta goiargitua
Poeta goiargituaren ideiaren azpi-azpian
Platonen teoria dago. Platonek Ion eta
Fedro izeneko obretan, poeta izaki goiargitua
dela esaten du : hau da, jainko batek
-edo musek, nahiago bada- beretu duen
izakia da, bere buruaren jabe ez dena,
kanpotik, berak kontrolatu ezin dezakeen
moduan, etortzen zaion indar edo goiargi
horri esker poesiak -obra literarioak- idazten
ahal dituena. Platonentzat poeta transzendentearekin
harremanetan dago, baina
poetaren baitatik kanpoko zerbaiten bidez.
Platonen ideiei, geroxeago ikusiko dugun
bezala, Aristotelesen ideiak kontrajartzen
zaizkie. Edonola ere, merezi du azpimarratzea
ezen Platonentzat, poeta izaki goiargituaizanik ere, poesia bera bigarren mailako
jarduna dela: hau da, egia baldin bada bilatu
beharrekoa, bilaketa horretan ideia lortuko
dugu, eta poesia, bere aldetik, ideiaren
ordezkapena baizik ez litzateke izango.
Ideia, berez, egiaren itzala baizik ez bada,
itzalaren itzala baizik ez da poesia.
Erdi Aroan gehiago jotzen da poeta eskulangiletzat
artistatzat baino. Goiargiaren
ideia honek jarraipena izan zuen XV. mendeko
Florentziako neoplatonikoekin (Marsilio
Ficino...), baina kristauen jainkoak
ordezkatzen ditu Platonen musak. XVIII.. endeko bigarren zatian, batez ere Dideroten
eraginez, lehenik, eta Kanten eraginez
gero, jenioa definitzen da. Dideroten
arabera, izadiak emandako dohain baten
jabea da jenioa, zeinaren bidez edertasuna
adierazten ahal baitu, arte-obraren bidez.
Ikusten den bezala, orain artekoan eskema
nahiko erraza da : poetak -jenioa, kasurik
hoberenen edo gorenean-, dohain bat jasotzen
du, eta dohain horri esker obrak
sortzen ditu. Dohaina nondik jasotzen den
-musengandik, Kristorengandik edo izaditik-,
horra diferentzia.
Erromantizismoak aldaketak ekarri zituen
; ez eskema aldatu zelako, baizik eta
heste instantzia bat proposatzen duelako
goiargiaren iturri ; erromantikoentzat, iturria
ez da izadia, ez jainkoa, ezta musak ere,
poeta bera baizik. Honek aldaketa estetiko
garrantzizkoak ekarri zituen, Mendebaldeko
balio estetikoen historian ordu arte sekula
ez bezala. Erromantizismotik aurrera,
poeta ez da gehiago imitatzailea, ez halabeharrezko
indarren arabera mugitzen den
izaki goiargitu baina aldi berean ezdeusa,
sortzailea baizik, munduak eta errealitate
herriak sortzen dituen izakia. Askotan lotzen
zaio aldaketa honi Prometeoren mitoaren
ideia : Prometeok Jainkoei sua nola,
hala lapurtu die poetak goiargia, Prometeok
herak bezala, gizonei emateko. Alabaina,
sortzaile izate honek heste behar bat dakarkio poesiagintzari -artegintzari- : sortzailea
bada, gauzak sortu beharko ditu, eta sortzen
dituen gauza horiek berriak izan behar
dute. Hala, ordu arte oso garrantzi gutxi
izan zuen kontzeptu bat, originaltasuna,
funtsezko baldintza bihurtzen da. Hiru ardatz
horien inguruan -goiargia, jenioa eta
orijinaltasuna- mugitzen dira XIX. eta XX.. endeko sorkuntzari buruzko ideiak.
Erromantikoen ikuspegiari laster lotzen
zaizkio beste hainbat elementu, irudimena
eta inkontzientea, batez ere. Loaldiko
ametsak dira, poetarentzat, unibertsoko
errealitate sakonarekin harremanetan sartzeko
bideak. Hori dela-eta, erromantikoek
ez dute zalantzarik izaten egoera onirikoak
sorrarazteko, drogen bidez, era horretan
sortzen den asalduraren bitartez sorkuntzaren
sekretua atzemateko.
XX. mendearen hasieran, Freuden psikoanalisiak,
inkontzientearen fenomenoei
azalpen zientifikoa eman nahiz, poeta goiargituaren
irudia berregiten du. Izan ere, Freudek
ez zuen sorkuntza azaldu nahi, aitzitik,
sortzaileei gertatzen zaizkien fenomenoak
baliatu nahi zituen inkontzienteari buruzko
teoria orokorra osatu ahal izateko. Erromantizismoak,
poetaren jenio sortzaileari gehiegizko
balioa eman ez ezik, mito trajiko bat
ehuntzen du poetaren inguruan (atzerriratua,
bakartia, ez ulertua, madarikatua,
eroa...). Freudek, psikoanalisiaren bidez,
neurosiaren kide egiten du. Freuden arabera,
sorkuntza jardun sinbolikoa da, gabezien
falta betetzeko balio duena.
Erromantikoen eta psikoanalisiaren eragina
oso urruti iritsi da XX. mendeko estetikan,
sinbolismoa edo surrealismoa bezalako
higikundeetaraino, eta, oro har, abangoardietaraino
. Baina une batetik aurrera,
aditu guztiak bat datoz Freuden teoriek
sorkuntza ezin azaldu dezaketeelakoan,
funtsean ondoren datorren galdera erraz
honi ezin diolako erantzunik eman: neurosia
eta sorkuntza loturik badaude, zerkeramaten du Shakespeare Hamlet idaztera
eta beste pertsona bat, esaterako, sexu delituak
egitera?
Freuden ondorengoek haren teoriak
jaso eta nolabaiteko psikoanalisi berritu
baten bidez adierazi nahi dute sorkuntza.
Freuden ondorengoen artean Carl Jung da
aipagarriena. Jungek taldeko inkontzientea
proposatzen du, sorkuntza bezalako fenomenoak,
besteak beste, adieraziko lituzkeen
ideia bezala. Edonola delarik ere, Freuden
jarraitzaileek ezin izan diote sorkuntzaren
arazoari erabateko irtenbidea bilatu.
Bestalde, pentsalari marxisten arabera
-Lukacs, Hauser-, sorkuntza beti egon da
lotua produkzio harremanekin, eta klaseen
arteko borrokaren adierazpena ere den
aldetik aztertu behar da.
Puntu honetara iritsirik, komeni da, labur
bada ere, bi hitz esatea poeta-idazleartista-sortzailearen
bizimoduari buruz,
azterketa historiko txiki bat eginez. Erdi Arora
itzuliz (dudarik gabe magiarekiko eta
erlijioarekiko harremanak, besteak heste,
mahai gainean jarriko lituzketen beste aro
antzinakoagoetara ez itzultzeagatik), ikus
dezakegu badirela idazle aristokratikoak,
hau da, luma eskutan hartzen dutenak izpirituaren
behar noble bat -eta ekonomikoki
inplikaziorik ez duena- asetzeko, eta
badirela idazle langileak (herrikoiak, nahiago
bada), eguneroko ogia irabazteko idazten
dutenak, eta badirela idazle erlijiosoak,
Jainkoaren loriaren alde idazten dutenak.
XVII. mendearen inguruan goi mailako
erakundeek eta elizak mantetzen dituzte
idazleak, nahiz eta, antzerkigileen kasuan,
batez ere, beren idazlanen truke diruren bat
irabazteko aukera dutenak izan. XVIII. eta
XIX. mendeetako idazleek, gehienetan,
pobreziatik gertu dagoen egoeran bizi dira,
edo bigarren mailako jarduntzat dute idaztea
. Alabaina, idazle profesionalak sortzen
joateko baldintzak mamitzen ari dira, poliki-poliki
. Baldintza hauek edotarikoak dira :alfabetatzea gero eta handiagoa izatea, liburua
berregiteko teknikak gero eta eraginkorragoak
eta merkeagoak izatea, jendea
hirietan biltzea, aisialdia hala edo nola
betetzeko ordaintzeko prest dagoen jende
multzo bat (burgesia, hasieran) izatea, jabetza
intelektualari buruzko legeak egitea,
irakurleak sortzea... Honek guztiak eragiten
du idazlea idazle profesional bihurtzea,
eta ospe soziala irabaztea. Horixe da XX.. endean zehar gero eta idazle gehiagok,
bere gizartearekiko harreman moldea finkatzeko
garaian, hobesten duen eredua. Edonola
ere, esan behar da ezen, idazlearen
sorkuntza lana, herez, iritzi sortzailea eta
kontzientzia eragilea ere badenez, sortzailea
ez dela inoiz botere zirkuluetatik eta
hala-nolako babes moduetatik (sariak, bekak,
irakaskuntzan aritzeko erraztasunak...)
oso urruti ibili.
Antitesia : poeta langilea
Poeta goiargituaren irudiari kontrajartzen
zaion irudia poeta langilearena da, ulerturik
poeta langilea esaten dugunean lana
arrazoiaren, pazientziaren eta lanaren bidez
egiten duena dela. Poeta langilearen ideiaren
jatorrian Aristotelesen ideiak daude.
Aristotelesek, Platonek ez bezala, poesia
egia unibertsalki baliagarria aurkitzeko bidea
izan daitekeela uste du, eta teknika eta
mimesia hobesten ditu obra poetikoa osatzeko
bidetzat. Hortaz, poetaren sormenerako
indarra gutxietsi gahe, poesia arauen
bidez gauza daitekeen jarduna dela uste du,
eta ez du goiargiaren beharrik ikusten.
Horazio erromatarra da Aristotelesen
lehen jarraitzailea, eta beren burua goiargitutzat
duten poetez trufatzen da. Horazioren
ideia poetikoen oihartzuna Berpikunderaino
iristen da, non humanistek harrera
ona egiten baitiote. XVII. mendeko Frantziako
klasizismoa pentsamolde horren oinordeko
zuzena da. Ideologia honen arabera,
berezko jeniorik handiena ez da deus
jakintza handirik eta arauen ezagutza zorrotzik
gabe.
Esana dago Erromantizismoak estetikari
buruzko ideien panorama zeharo hankazgoratu
zuela, eta hala da. Haatik, Aristotelesekin
hasi zen bide honek izan zituen bere
ordezkariak, eta oso garrantzizkoak gainera,
baita erromantikoengan ere. Idazle horiek
ez zuten sorkuntza zenbait ikara arrazoi
gaberen mende utzi nahi, eta bide intelektualago
bat proposatzen zuten. Horien buru,
Edgar Allan Poe, eta bere Konposizioaren filosofia
.• bertan, goiargia ukatuz, The Raven
poema famatuaren sorkuntza nolakoa izan
zen erakusten du, adieraziz, zehatz-mehatz,
poema aldez aurretik ezarritako plan zorrotzbaten -luzera, efektua, tonua... eta abar
aintzat hartuz- emaitza dela.
Poek, beraz, adimenaren ahalmenen
mende zegoela sorkuntza uste zuen, eta
ideia honek aski eragin garbia izan du XX.. endea arte ; Baudelairek -Poeren miresle
handia- Poeren ideia jaso eta Mallarmerenganaino
eraman zuen ; Mallarmerengandik
bere mireslea zen Valeryrenganaino iritsi
zen. Valeryrentzat, sorkuntza adimenaren
eta borondatearen jarduna da, estu-estuan,
eta ez asaldatze, aluzinazio edo nor bere
baitatik ateratzearen ondorioa.
Esan dezagun, bukatzeko, ezen, beren
sorkuntza lanak une magiko baten ondorio
gisa aurkezten dituzten poeten zerrenda
zinez luzea baliteke ere, ez litzatekeela
laburragoa izango beren sorkuntzaren atzean
ezkutatzen den ordu luzeetako eta eraman
handiko lana kontatzen dituztenena.
Sintesia
Sorkuntza nola gauzatzen den arazo
korapilotsua da zinez, eta korapilotsua eta
nahasia denez, ezin daiteke formula erraz
batean bildu. Desberdintasunak badira idazletik
idazlera eta estetikatik estetikara, gizabanakoari
bezala gizarteari eta beste hainbat
alderdiri doazkien elementuen arabera.
Hala ere, ildo batzuk iradoki daitezke ;
lehenik eta behin, edozein sorkuntza poetiko
sinbolikoa eta irudimenezkoa dela esan
dezakegu. Bigarrenik, onartu behar da sorkuntza
ez dagoela lotuta, bakarrik, gizakiaren
kontzientziarekin, aldiz, inkontzientearekin
ere badu loturarik, lotura horiek
nolakoak diren agertzea zinez zaila den arren.
Goiargiaren eta lanaren arteko harremanei
dagokienez, ezinezkoa da irtenbide bakarra
ematea. Edonola ere, gogoratu behar
da muturreko erantzunak sorkuntzak bere
baitan dituen bi osagaien erabateko garapena
baizik ez direla, eta osagai horiek ez direla
elkarren ukatzaileak, elkarrekin nahasirik
agertzen zaizkigulako maiz. Aurreko
ideia beste modu batez adieraziz, sorkuntzak
duen originaltasun eskaera ezin daiteke
absolutua izan, edozein idazlek, edozein
unetan, tradizioa den katean leku bat betetzen
duelako, eta tradizio horretatik zein
tradizio horretan bizi behar duelako -eta
alde horretatik, idazlearena ofizioa da, ofiziokide
izandako guztien lana ezagutu
behar duena, hitza landu ahal izateko- ;
baina, aldi berean, sorkuntza ezin daiteke
tradizioaren errepikatze mekaniko huts bezala
ikusi, idazle bakoitzak, katean betetzen
duen tokia edozein izanik ere, arnas pertsonala
gaineratu beharko diolako tradizioari,
tradizioa berregin beharko duelako
-eta alde horretatik, hala nahi bada goiargia
dei daitekeen indar ezezagunaren mende
dago-, balio duen obra egin nahi badu.