Izadi Jakintza»Izadi jakintza
Harreman sistemak animalietan
LABURPENA: Oso espezializazio desberdinak daude animalien artean inguruneko estimuluak jasotzerakoan. Ikusmena, entzumena, dastamena, usaimena eta ukimena, gizakiaren berezko zentzumenak izan arren, ez dira animalia guztietan aurkitzen, ezta gizakian duten indar berarekin ere. Bestalde, animalia mota batzuk gauza dira guretzat entzun ezinezkoak diren hotsak entzuteko, edota zenbait estimulu elektriko, magnetiko, izpi infragorri (beroa), edo uraren edo airearen mugimenduak jasotzeko. Nabarmentzekoa da, horien artean, zenbait animaliak oihartzunaren bidez orientatzeko eta harrapakinak aurkitzeko duten ahalmena.
Sarrera
Animaliek informazio kopuru handiak jasotzen dituzte, etengabe, bizi diren ingurunetik.
Organo espezializatuen bidez jasotzen da informazioa, nerbio zentroetan prozesatzen da gero, eta erantzun bat edo bestea ematen zaie. Estimulu horiek jasotzeko gaitasunak ematen die animaliei era komenigarrienean erreakzionatzeko ahalmena. Adibidez, ihes egin, babestu, bikotekidea bilatu edo janaria aurkitu; hau da, jakia aurkitu, besterentzat jaki ez izan eta ugaldu.
Gure bizitzeko erak ematen digun ikuspegitik ordea, iruditzen zaigu gizakiaren zentzumenak diren ikusmena, entzumena, dastamena, usaimena eta ukimena animalia guztiek dituztela, eta ez da egia. Animalia asko daude, hala nola, saguzarrak, arrainak edo sugeak, guretzat ezezagunak diren estimuluak jasotzeko gai direnak; “seigarren zentzumen” horiek elektrizitatearekin, magnetismoarekin, airearen edo uraren mugimenduarekin eta beroarekin (irrada infragorriak) dute zerikusia.
Gauza jakinak dira hegazti harraparien ikusmen zorrotza edota zakurren usaimen aparta. Horrek erakusten digu animalia jakin batzuek askoz garatuagoak dituztela zentzumen batzuk guk baino; balea, esate baterako, gauza da 80 km baino gehiagora beste balea baten marruak entzuteko. Pentsa, Donostian entzun ahal izango bagenu Iruńean esaten dutena! Zentzumen organo horietako batzuek ez dute batere antzik –edo oso antz txikia dute– gureekin. Animalia gehienek, argi estimuluei erantzun eta “ikusteko” ahalmena dute, nahiz eta askotan, guregandik oso bestela ikusten dituzten gauzak, “begiak” guk ez bezala eratuak baitituzte. Adibidez, zakurrek eta katuek, gauez guk baino askoz hobeto ikusten badute ere, zuri-beltzean ikusten dute dena. Erleak, aldiz, gai dira koloreak bereizteko. Beste animalia batzuek berriz, ezin dute hiru dimentsioko irudi gardenikikusi, eta mugimendu aldaketak, argiak eta
itzalak, besterik ez dute bereizten.
Ikusteko beste era batzuk
Izaki bizi gehienek dute –ez bakarrik animaliek, baita landareek eta protisto askok ere– argi estimuluei erantzuteko gaitasuna.
Zenbait animaliatan, zelula fotosentikorik ez duten arren, argiaren azaleko pertzepzioa deitzen zaion erantzun orokor bat gertatzen da.
Animalia gehienetan, argiarekiko sentikor diren zelulak elkarrengana bilduta, eta organo fotohartzaileak edo begiak osatuz egoten dira. Mota eta era oso desberdinekoak izaten dira organo horiek, baina, laburbildurik, lenteak eta islatzaileak izaten dituzte jasotako argi kopurua ahalik eta gehien handitzeko; argiarekiko sentikortasuna pigmentubatzuen esku dago, izan ere, argi energia
zatikien (fotoien) aurrean erreakzionatu eta
energia elektriko (nerbio bulkada) bihurtzen
baitituzte aipatu pigmentuek. Begietako
ikusmena, beti ere, argiarekiko sentikor
den pigmentu bat aldatzearen baitan dago,
“aldatze” hori funtsezkoa baita nerbio bulkadak
gertatuko badira zentzumen zeluletan.
Beste animalia batzuenaren aldean, oso
desberdina da gizakiaren ikusmen mota.
Ornogabeek, animalia xumeenetatik hasita
–medusak edo platelmintoak, adibidez–,
ozeloak edo begi orbanak dituzte (1A irudia),
argiarekiko sentikor diren zelula metaketaz
osatuak, eta askotan azalean kopa tankerako
sakonuneak eratuz egoten direnak; zelula
horien mintz pigmentuduna bildu egiten da
sarritan hatz formako proiekzioak osatuz.
Animalia hauek ez dute “ikusten”: estimulua
jaso eta argiari erantzun baizik ez dute egiten.
Soinberak dira begiak dituzten animalia
xumeenak (1B irudia). Soinbera mota batzuen
begiak isurkariz betetako puxika
itxiak izaten dira. Lente garden bat, kornea
bat (estalki gardena) eta begi sarea edo erretina
(fotohartzaileak dituen ehuna) dira begi
mota honen osagaiak. Lentearen agerpenak
garrantzi handia du, argi izpien sorta kontzentratu
egiten baitu ehun sentikorra dagoen
tokian eta, hala, handitu egiten da energia
kopurua ere. Horrek interes handia du,
zeren, argia kontzentratzearen ondorioz,
lenterik egon ezean beharko liratekeen
baino intentsitate txikiagoarekin funtzionatu
baitezake begiak horrela.
Zefalopodoen (olagarroa, txipiroia) begia
da ornogabeen artean perfektuena, gai baita
irudi zehatzak eratzeko (1B irudia). Animalia
ehiztariak eta, kasu askotan, igerilari
azkarrak izanik (txipiroiak), nahitaezkoa
dute ikusmen sistema eraginkorra izatea.
Intsektuek eta oskoldun askok begi konposatuak
dituzte. Hauetako begi bakar bat,
omatidio izeneko milaka atal fotosentikorrez
dago osatua (1C irudia). Eulien eta beste
zenbait intsekturen begiak hurbiletik ikusi
besterik ez dago, atal anitzez osatutako organoak
direla konturatzeko. Bereziki bitxiak
dira mariburduntzien begiak. Omatidio
bakoitza burujabea da: bere kornea, kristalinoa
eta errabdoma fotosentikorra ditu.
Errabdoma da omatidioaren erdiko gunea,
eta zentzumen bulkadak trasmititzen dituzten
zelula erretinularrez dago inguratua.
Orobat, omatidio bakoitza zelula pigmentudunezko
zorro batean dago bilduta. Ez da
ezagutzen zehazki zein den animalia hauei
ikusteko aukera ematen dien prozesua,
baina mosaikoaren teoriari kasu egitera,
omatidio bakoitzak zatitxo bati dagokion
informazioa jasoko luke, argi intentsitate
desberdinen arabera. Hala, argi intentsitate
desberdinei dagozkien seinaleei erantzunezosatuko litzateke irudia, eta atal bakoitzak
mosaiko irudi horretan dagokion zatitxoa
beteko luke. Aintzat hartzekoa da, bestalde,
erleak –eta gizakiak– koloreak bereizteko
duen gaitasun handia.
Hala ere, ornodunen begiak dira guztietan
perfektuenak, eta hauen artean, ugaztunenak
kapitulu berezian ikusiko dira. Ia
ornodun guztiek dituzte irudi zehatzak osatzeko
gauza diren begiak. Horrek ez du
kentzen zenbait ingurune berezitara egokitutako
animaliek atrofia txikiagoak edo handiagoak
izatea. Alfer samarrik lituzke begi
sofistikatuak lurpean bizi den satorrak,
edota ur lohietako zenbait animaliak. Badira
beste zentzumen batzuk ikaragarri aurreratu
eta ikusmenaren zeregina ordeztu dutenak,
hala nola oihartzun bidezko zentzumena.
Azpimarratzekoak dira, orobat, itsasoko ur
sakonetan –ia argirik ez den lekuetan– bizi
diren arrainen begi hipertrofiatuak (1D irudia).
Begi horiek geruza islatzaile edo tapetea
izan ohi dute erretinaren atzean. Tapeteaz
gainera, bastoi asko –argi ahularekiko sentikortasun
berezia duten zelulak– izaten
dituzte, eta kono gutxi.
Entzuteko beste era batzuk
Kapitulu berezi batean aztertzen da gizakiaren
eta ugaztunen entzumena. Maiztasunjakineko uhinak dira hotsa. Gure belarrira
iritsi, tinpanoari dar-dar eragin eta Cortiren
organoko zelula sentikorretara igarotzen
dira, eta horiek burmuinera bidaltzen dituzte
bulkada bihurturik. Baina animaliek
badituzte hots uhinak jaso eta interpretatzeko
beste sistema batzuk ere.
Ornogabeen artean oso era bereziak
daude hotsa jasotzeko, baina, artropodoak
salbuetsita, entzumenak ez du garrantzi
handirik gainerakoetan. Intsektu bat baino
gehiago dira gai hots sarkor askoak igortzeko,
adibidez, kilkerraren kantua, txitxarraren
karranka edo eltxoen burrunba. Zenbait
kasutan, mota bereko kideek “entzuteko”
igortzen dira zarata horiek. Itsasbehera
dagoenean harkaitzetan ibili zale denak entzungo
zituen behin baino gehiagotan harripean
bizi diren izkiratxo batzuek ateratzen
dituzten zaratatxoak. Beste oskoldun batzuek
ere igortzen dituzte antzeko hotsak.
Kelizerodunen artean, zenbait armiarmak
ileak dituzte hanketan, eta, horiei loturik,
burmuineraino heltzen zaizkien zentzumen
nerbioak. Direlako ileak higitu egiten dira
hots uhinen eraginez, eta maiztasun bateko
edo besteko hotsak jasotzen dituzte, tamainaren
arabera (2A irudia). Armiarmek
badute guk hots gisa ezagutzen ditugun
maiztasuneko dardarei erantzuteko gaitasuna.
Lira formako organoak dituzte hanketan:
mintz finez estalitako zirrikitu multzoakdira, zentzumen nerbioei lotuak. Organo
horiek, eskuarki, amaraunetan erortzen
diren harrapakinek sortutako dardaren
aurrean erreakzionatzen dute (2B irudia).
Armiarma amaraunean dagoela ikusten
badugu, ohartuko gara hankak harien gainean
jarriak dituela. Intsekturen bat erori eta
mugitzen hasten bada, armiarmak hariei tira
egiten die, poliki-poliki, harrapakina non
dagoen asmatu arte. Gero, harrapakinak
igortzen dituen dardaren maiztasunagatik,
jateko ona iruditzen bazaio, eraso egiten dio.
Dardaretatik antzematen du, beraz, sarean
harrapakina dagoen, ala beste zerbaitek eragindako
mugimendua den. Gure armiarmara
itzulirik, ikusiko dugu, zotz batekin,
hosto batekin edo hatzarekin amarauna
ukitzen badugu, astinduta ere, armiarmak
ez duela erantzuten.
Intsektu askok lurzoruaren bidez trukatzen
dute informazioa. Ipurtsardeek, esate
baterako, ipurdiko “sardearen” bidez entzuten
dute, organo horrek hots uhinek eragindako
aire dardarak “entzuten” baititu. Intsektuetatik
atera gabe, tinpano izeneko
mintz tenkatu bat izan ohi dute matxinsaltoek,
sabelaldean eskuarki. Mintz horiek
hots dardarei erantzun eta nerbio bulkadak
igortzen dituzte burmuinera. Antzeko beste
intsektu mota batzuek, kilkerrek adibidez,
aurreko hanketan dituzte mintz horiek (2C
irudia).
Ugaztunen entzumenaren ohiko egitura
ondorengo elementuek osatzen dute: kanpoko
belarria (belarri hegala eta belarri
zuloa), erdiko belarria edo tinpano barrunbea,
eta belarri barnea edo mintzezko labirintua.
Hortxe daude entzumenaren eta orekaren
ardura duten zentzumen
mekanismoak. Baina ornodun guztiek ez
dute horrelako egitura. Arrainek, adibidez,
ez dute ez kanpoko belarririk, ez erdikorik,
eta, beraz, ezta hezurtxo katerik ere. Barakuilurik
ere ez dute belarri barnean. Hodi
biribilen kopurua batetik hirura bitartekoa
izaten da, eta lagena izeneko ganbara batean
daude zelula ziliodunak. Zentzumen honen
osagarri, alboko sistema edo lerroa izaten
dute arrainek, urruneko “ukimen” gisa funtzionatzen
duen sistema bat.
Anfibioek bi hezurtxo dituzte tinpanoekin
lotuak, eta, arrainen antzera, belarri barnean
lagena txiki bat dute barakuiluaren
ordez. Horrek esan nahi du ez direla gauza
zenbait maiztasun jasotzeko. Narrastiek,
ordea, badituzte bai erdiko belarria, bai
barakuilua ere belarri barnean. Tinpanoa,
zeina azalean dagoen arrain eta anfibioetan,
entzumen hodi batean egoten da zenbait
narrasti, hegazti, eta ugaztunetan. Azkenik,
ugaztunek bestek ez dute kanpoko belarririk.
Orekaren zentzumena belarrian izaten
dute ornodunek; beharrezkoa da animaliak
uneoro jakin dezan zein den espazioan duenkokapena, eta kokapen hori ona den ala ez.
Ia animalia guztiek jakin behar dute zein
den euren egoera “naturala”, zilipurdi, erori,
etab. egin ezkero, egoera horretara itzultzeko
gai izan daitezen; hau da, orekan egon
behar dute. Horrela, gorputza ongi kokatua
eduki behar dute, grabitatea, lastertasuna,
azelerazioa, edo animaliaren egoeran eta
mugimenduan eragina duen beste edozein
indarri buruz.
Orekako organoek mekanohartzaileak
dituzte, hau da, epitelioan kokatutako zelula
iledunak (ile bat edo gehiago izan ditzakete).
Ile horiek okertzen direnean, egoera
aldaketaren berri ematen duten seinaleak
igortzen dituzte nerbio zentrora.
Animalia askok dituzte horrelako grabitate
hartzaileak, nahiz eta intsektuek eta
oskoldun askok ez dituzten. Azken animalia
horiek argi estimuluetatik ateratzen
dute egoerari buruzko informazioa. Hala,
jasotzen duten argiari bizkarra emanez
erantzun ohi dute. Baina ez dute estatozistorik,
oskoldunek, dekapodoek, zefalopodoek
eta ornodunek bezala. Aurrez aipatu
dugun orekaren organoari dagokion ele-
403mentua da estatozistoa. Isurkariz betetako
barrunbe bat da, barrunbearen paretan
zentzumen zelulak dituena. Zelula horien
gainean estatolitoa dago, eskuarki CO Ca-z
3
osatua eta animaliaren postura aldatzean
mugitzen dena. Era horretan, zentzumen
zelulak kitzikatzen dira, nerbio zentrora
informazioa igortzen dute eta, behar izanez
gero, egoera zuzentzeko erantzunak ematen
dira. Oskoldun gehienek lehen antena
parearen oinarrian izan ohi dute estatozistoa.
Medusek (knidarioak dira) horrelatsuko
organoak dituzte igeri egitean nora doazen
jakiteko. Adibidez, beroriei esker jakiten
dute azal aldera ala hondora doazen. “Kanpaiaren”
ertzean izaten dute kokalekua, eta
egitura oso tipikoa dute. Zelula sentikor
“iledun” multzo batek eta estatolitoak (hondar
aleak) osatzen dute organoa. Medusa
mugitzen denean estatolitoak zentzumen
zelulen ileak okertzen ditu, eta nerbio bulkada
gertatzen da. Ktenoforoek ere –begiratu
batera, zenbait knidarioren antzeko animaliak–
mota horretako organoak dituzte
(3. Irudia).
Sentikortasun kimikoa
Zerbaiten usaina aditzen dugunean (usaimena), edo jaki gozoren bat ahogozatzen dugunean (dastamena), hartzaile kimikoen kitzikadurari zor zaizkio guk jasotzen ditugun sentipenak. Animaliek era desberdinean erantzuten diete ehundaka usain eta zaporeri.
Gizakiok erdipurdiko usaimena badugu ere, zentzumen horri esker egiten ditu aingira europarrak milaka kilometro Ozeano Atlantikoan zehar, arrautzak Sargazoen itsasoan erruteko.
Ornodun eta intsektuetatik at, oso esperimentu gutxi egin dira zentzumen hauekin.
Usaimenaren eta dastamenaren arteko bereizketa, animalia askotan, ez da oso garbia izaten. Usaimena, airean gai kimikoak antzemateko ahalmena izango litzateke (hau da, urrunetik), eta dastamena berriz, uretan dauden gai kimikoak ezagutzeko ahalmena. Hala ere, aireko gai kimikoak, usaimen organo barruko isurkari mintz fin batean urtu ondoren antzematen dira. Era berean, dastamen zentzua usaimenaren osagarri da. Arrazoi horregatik, “sudurrak itxita” ditugunean, ez dugu janarien gustua behar bezala hartzen.
Animalia batzuek zentzumen bat gehiago erabiltzen dute gainerakoek baino, edota zentzumen baten zorroztasunagatik nabarmentzen dira. Guztiz ezaguna da zakurraren usaimen aparta, alde batetik, eta hegazti eta anfibioen artean zentzumen horrek izan duen garapen eskasa, bestetik. Gizakiok, esate baterako, 10 bat milioi hartzaile baldin baditugu usaimenerako, 220 bat milioi ditu artzain zakur aleman batek. Usaimenari esker ezagutu ditzakete mota bereko kideen usainak, aurkari izan ditzaketenenak, edo janari izan daitezkeenen usainak.
Sentikortasun kimikoa funtsezkoa da jakia lortzeko orduan, jateko modukoak direnak eta ez direnak bereizteko aukera ematen baitio animaliari. Guri, dastamena ahoan dugulako, zaila gertatzen zaigu jakien gustua antenaz, hankaz (intsektu askok), garroz (olagarroak) edo hegatsez (zenbait arrainek) har daitekeela pentsatzea, baina horrelaxe da.
Animaliak ez diren arren, protozooek (protista phyluma) erantzun argiak ematen dizkiete estimulu kimikoei. Animalia mota gehienek dute sentikortasun kimikoa, nahiz eta guztiek ez duten erantzuten gai berberen aurrean. Erantzun positiboak edo negatiboak gerta daitezke gai toxiko edo funtsezkoen aurrean, baina ez da zehatz ezagutzen zer mekanismok eragiten dituen erreakzioak.
Platelmintoetan, aurreko organoetan aurkitzen da sentikortasun kimikoa. Organo horiek ildo ziliodunak dira, eta ura pasarazten dute zelula kimiohartzaileen gainetik.
Errotiferoek ere badituzte, erpin aldean, sakonune txiki batzuk, barruan zelula ziliodunak dituztenak. Gasteropodo askok, zakatzetatik hurbil, osfradio izenekoak dituzte, mantu barrunbeko ur korronteen pasabidean kokatutako usaimen organo kimiosentikorrak. Edozeinetara ere, soinberekazal guztian barreiatuak dituzte kimiohartzaileak,
baina batez ere garroetan daude
kontzentratuak.
Animaliaren gorputza exoeskeletoak
estaltzen duenean (oskoldunetan, esate
baterako), zentzumen organoek nolabait
atera beharra daukate oskoletik “kanpora”.
Hori, eskuarki, estimulu kimikoei erantzuteko
gaitasuna duten zentzumen ileen bidez
egiten da. Ibai karramarroak hagin eta hanketan
ditu horrelako ileak. Karramarro
askotan, arrainen giharretako zenbait gairenaurrean erreakzionatzen dute ile horiek,
arrain horiek jatetik bizi baitira.
Intsektuek usainei erantzuten diete: usaimena
da animalia hauen zentzumen nagusia.
Erleak edo inurriak bezalako intsektu
sozialek biziki erabilgarria dute usaimena.
Intsektuek ere zentzumen ileen bidez jasotzen
dituzte estimuluak, nahiz eta ahoan ere
baduten dastamena. Tximeleta askok
kimiohartzaileak dituzte antenetan; kasuren
batean, 150.000 zelula hartzaile ere zenbatu
dira antena bakar batean (4A irudia). Sentikortasun kimikoa funtsezkoa da intsektuen
artean feromona direlakoak ezagutzeko.
Intsektuak isurtzen dituen gai kimikoak dira
feromonak, eta eragin zuzena dute gainerako
kideen jokabidean. Adibidez, ernaldu
gabeko eme batek mota jakin bateko feromonak
jariatzen ditu arrak erakartzeko.
Egiaztatuta dago tximeleta batzuk gai direla,
10 15 aire molekulen artean, gai kimiko jakin
bateko molekula bat ezagutzeko.
Ornodunak beste atal batean aztertuko
dira xeheago. Hala eta guztiz ere, orain azalduko
dugu zergatik narrasti asko (muskerrak
eta sugeak) etengabe miztoa atera eta
sartu aritzen diren. Miztoarekin elkar hartuta
funtzionatzen duen Jacobsonen organoa
izeneko zentzumen egitura bat (anfibioek
ere badutena) dutelako da (4B irudia).
Hartzaileez hornitutako barrunbeak dira,
eta ahosabaiaren gaineko aldean dituzte.
Miztoak, ateratzen denean, aire molekulak
“harrapatzen” ditu eta, ahora sartzean,
Jacobsonen organoaren sarbidetik bidaltzen
ditu, non hartzaileak dituzten zilioen artetik
pasarazten baitira.
Animalien “seigarren zentzuak”
Saguzarra gauza da ilunberik beltzenean
“ikusteko”, hartaraino ezen, hegan dabilela
oztopoak saihesteaz gainera, gau tximeleta
txikiak ehizatzeko gai baita. Izurdeak ere
arrainak harrapa ditzake deus ikusten ez
den ur uherretan. Badira hegaztiak kilometro
bat luzeko leizeetan bizi direnak, eta
kanpora ateratzeko gauza dira barruko
horma edo gainerako oztopoekin behaztopatu
gabe. Nola liteke hau guztia? Saguzarrak,
izurdeak, baleak eta zenbait hegazti
gauza dira, oihartzun bidezko edo sonar sistema
bati esker, inguruneari buruzko “hots
irudiak ikusteko”. Gizakiak urpeko itsasketarako
–eta beste aplikazio askotarako– erabiltzen
duen sistema bera da oinarri-oinarrian:
hots uhin batzuk igortzen dira, airea
edo ura zeharka dezaten, eta inguruan diren
elementuetara iristen direnean, haiek jo eta
atzera itzultzen dira –oihartzuna eragiten
dute– igorri diren puntura; hor, organo
bereziei esker, oihartzunak interpretatzen
dira, eta elementuaren “irudia” osatzen da
(5. irudia).
Eraginkortasun handiko sistema da hau,
zenbait alditan ikusmena bera baino osoagoa.
Izan ere, uhinak gauza dira gorputzean
sartu eta ikusmenak ezin eman dezakeen
informazioa emateko. Adibidez, izurde
batek jakin dezake –oso garatua dute izurdeek
zentzumen hau– beste izurde batek sabela
beteta duen edo gaixo dagoen. Murgilari
batzuek esana da dardaraldiak sentitu izan
dituztela gorputzean izurdeen inguruanigeri ibili direnean: energia handiko uhinez
“bonbardatu” bide zituzten murgilariaren
irudia osatu ahal izateko (5B irudia). Sistema
horri esker, arrain sardak aurkitzeaz gainera,
gauza dira taldean gutxi gorabehera
zenbat arrain dagoen kalkulatzeko ere. Sistema
horixe bera erabiltzen dute kaxaloteek
mila metro edo gehiagoko sakoneran, iluntasuna
erabatekoa den tokietan, jakia bilatzeko.
Doitasun handiko sistema da, edozein
moduz ere, eta hala, Hego Ameriketako
ibai uherretan bizi diren zenbait izurde ia
itsuak dira, entzumen irudietan oinarritzen
baitute beren “ikusmena”.
Izurdeek igortzen dituzten uhinak maiztasun
handikoak dira, zentimetro bat inguru
luzekoak, entzun ezinezkoak gizakiaren
belarriarentzat. Mota horretako uhinak dira
oihartzun doiena eragiten dutenak, eta,
beraz, horiek erabiltzen dituzte harrapakinak
aurkitzeko, baina ahalegina ere handiagoa
eskatzen dute, eta hainbesteko doitasun
premiarik gabeko zereginetan –norabidea
kontrolatu edo itsas hondoaren irudia lortzeko,
adibidez–, maiztasun txikiagoko uhinak
igortzen dituzte, 7 bat metro luzekoak.
Kirrika eta txistu ezagunak, arnas zuloaren
azpian kokatutako sudur zakuko balbula
batzuetatik airea pasaraziz ateratzen
dituzte izurdeek (5A irudia). Hots horiek
zuzentzeko, bekokian kokatutako organo
handi bat –meloia– erabiltzen dutela uste
da. Hotsen oihartzuna beheko masailezurrean
jasotzen dute, eta erdiko belarrira
igortzen.Saguzar gehienak gaueko animaliak dira,
eta oso garatua izan ohi dute sonar zentzumena.
Aurpegikera oso desberdina izaten
dute mota batetik bestera, eta horrek zuzeneko
zerikusia du saguzar mota bakoitzak
ultrahotsak sortzeko duen moduarekin (5D
irudia). Batzuek sudurretik igortzen dituzte
hotsak, eta, beraz, guztiz mutur konplexuak
izaten dituzte. Beste batzuek ahotik igortzen
dituzte garraxiak, eta mutur xumeagoak
dituzte horiek. Igortzen dituzten hots seinaleak
oso desberdinak izaten dira harrapakinaren
eta habitataren arabera. Adibidez, oso
desberdina da basoan edo aire zabalean
hegan egitea. Harritzekoa ez denez, basoan
mugitu behar duenak mekanismo sofistikatuagoaren
premia du, zuhaitz adarrak, hostoak
eta harrapakinak bereizi behar baititu.
Saguzarrak igorritako hotsak harrapakina
jotzen du –gaueko tximeleta bat, esate baterako–,
belarrietara heltzen zaio oihartzuna,
eta saguzarrak badaki harrapakina non
dagoen eta hurbiltzen edo urruntzen ari den
(5C irudia). Igorri duten hots seinalea baino
1/2.000 aldiz txikiagoko oihartzuna interpretatzeko
gai dira.
405Ur uherretako oihartzun bidezko “ikusmena”
elektrizitate bidez ere gauza daiteke.
Horixe izan da, hain zuzen, zenbait arrainek
garatu duten sistema: eremu elektrikoak
sortzeko gaitasuna lortu dute. Gihar espezializatuen
bidez, elektrizitatea igortzen
dute, eremu elektriko bat eratu eta eremu
hori “irakurtzen” dute buruan dituzten
zulotxo batzuen bidez. Zulotxo horien
bitartez, harkaitzek, harrapakinek edo beste
elementuren batek elektrizitate eremu
horretan sortzen dituen aldaketak interpretatzen
ditu arrainak. Arrain hauetako batzuek,
elektrizitatea “ikusteko” erabiltzeaz
gainera, deskarga baten bidez harrapakinak
sorgortzeko ere erabiltzen dute. Harrapakinaren
gihar mugimenduak sortutako eremu
elektrikoak detektatzeko ere gai dira zenbait
marrazo.
Gizakiok (batzuk behintzat) lurreko magnetismoari
antzemateko gai bagara ere, ez
dago alderatzerik animalia askok arlo honetan
garatu duten gaitasunarekin. Hegazti
askok, esate baterako, Lurreko eremu magnetikoak
ezagutu eta kokatzeko gaitasunari
esker egiten dituzte hainbeste mila kilometro
luzeko migrazio bidaldiak. Behin baino
gehiagotan ikusi dira galdutako hegaztiak,
eremu magnetikoak aldarazten dituzten
burdin meatzeen gainean pasatzean nahastu
direlako. Erleek ere badute eremu magnetikoak
ezagutzeko gaitasuna.Zenbait sugek, berriz, beste sofistikazio
bat garatu dute. Gauez, ilunbetan, ugaztun
txikiak harrapatzen dituzte, odol berokoak,
eta ez dira gai, adibidez, anfibioak “ikusteko”,
horiek odol hotzeko animaliak baitira.
Argi dago tenperaturak bihurtzen duela
harrapakina “ikusgai”. Beroak irrada infragorriak
igortzen ditu eta sugeak sakonune
batzuk ditu goiko barailan, bero energia
hori detektatzeko gai direnak. Gaitasun hori
erabiliz aurkitu eta erasotzen ditu gauez
harrapakinak, orduantxe egoten baita, hain
zuzen ere, gorputzeko beroaren eta inguruneko
tenperaturaren artean alderik handiena.
Hartzaile horietan sortutako bulkadak
burmuineko gune jakin batera heltzen dira
–ikusmen estimuluak jasotzen diren toki
berera–, eta hantxe interpretatzen. Horrek
esan nahi du sugeak animaliaren irudi termikoa
ikusten duela, eta eguneko zenbait
unetan –hala nola egunsentian edo ilunabarrean–,
bi irudiak ikus ditzakeela elkarren
gainean. Hala ere, sugeak, harrapakinari erasotzeko
unean, ahoa irekitzen du eta hartzaile
termikoak ez dira harrapakinari “begira”
geratzen. Azken unean kale ez egiteko, aho
barruko mota bereko beste hartzaile multzo
bati esker lortzen duen informazioaz baliatzen
da sugea.