Izadi Jakintza»Izadi jakintza
Estratigrafia eta sedimentuzko harriak
Estratigrafia sedimentuzko harri estratifikatuen azterketaz, harri horien arteko espazio
eta denborazko erlazioez, eta bertan txertaturik geratu diren historia gertaeren interpretazioaz
arduratzen den jakintzaren partea da. Sedimentuen gogortzeak eratu dituenak dira
sedimentuzko harriak. Horrek esan nahi du aldez aurretik, arroken meteorizazioz, sortuak
behar dutela sedimentuek, eta leku egokian kokatu (sedimentazioa), han gogortzeko;
hainbat bidetatik iritsiko dira gero geratzen diren lekuraino (garraioa).Eguneroko bizimoduan etengabe gaude
harriekin harremanetan; etxean bertan
(lurra marmolezkoa izan daiteke, granitozkoak
sukalde gainak, hautsontziak agatazkoak, tximiniaren
parte bat kararrizkoa, hareharrizkoa
balkoia), kalean (granitozko galtzada harriak,
kararrizko espaloi ertzak, kararrizko eraikin
fatxadak), eta hiriko edozein lekutan ia;
harria da zer esan nahi duen ez dakigun parkeko
estatua bitxi hori ere. Gauza bera gertatzen
da mendira joaten garenean, itsasoak jotzen
duen amildegiei begira gaudenean,
kaitik pasieran edo frontoian gabiltzanean.
Baina zer da harri bat? Harria tamaina askokoa
izan daitekeen gorputza da, mineral bateko
edo askoko bikor ugariek izadian eratua.
Harriaren ezaugarriak ere era askotakoak izan
daitezke: adibidez, zatikien neurria eta atxikidura
maila, eta zein mineralek osatzen duten.
Harriak, sorburuaren arabera, hiru talde
edo sailetan banatzen dira. Harri magmatikoak
dira fusioan dagoen masa batek, hau
da, magmak (gogora sumendi baten laba,
azaleratu aurretik) finkatzean eratu dituenak,
bai Lurraren barnean ?sukalde gainetako
granitoa bezala?, bai Lur azalean, edo
azaletik bertan, basaltoa bezala. Sedimentuzko
harriak dira meteorizazio, garraio eta sedimentazioz
osatu direnak, kararria edo hareharria
adibidez. Azkenik, beste harrietatik
eratu dira, presio edo tenperatura aldaketen
ondorioz, harri metarmofikoak, billar
mahaietan edo etxe batzuetako teilatuetan
erabiltzen den arbela adibidez.
Sedimentuzko harriak. Eraketa
Sedimentuen gogortzeak eratzen du sedimentuzko harri bat. Horrek esan nahi du harrien meteorizazioz eratu behar dutela sedimentuak aurrena, eta leku egoki batean kokatu behar direla (sedimentazioa), han gogortzeko; leku horretaraino hainbat bidetatik iritsiko dira (garraioa).
Meteorizazioa: suntsipen prozesuak dira, harrien gainean gertatzen direnak, hainbat eratako eragileen jardunaz; hau da, arrazoi kimiko,fisiko eta fisiko-biologikoak direla medio,
Lur azalean diren harriak une jakin batean
desegin, eta urak edo haizeak eramaten ditu.Eratu diren lekutik oso gertu gera daitezke
meteorizazioz sorturiko harriak, garraiaturik,
urrutirago pilatu.
Garraioa. Gutxitan geratzen dira eralekuan
bertan meteorizazioak sorturiko materialak.
Normalean, beheragoko lekuetara mugitzen
dira (ibarretara), edo itsas edo aintzira sedimentazioko
arroetara, urak (ibaiak), haizeak
edo hormategiek eramanda. Higadura aipatubehar da hemen, goragoko hiru garraiari
horiek sortua: ibai batek, adibidez, meteorizazioz
sorturiko materialak eramaten ditu, baina
bide batez higa ditzake pasatzen den lekuetako
harriak ere. Aldi berean, material erauziak gastatu
egiten dira garraioan; halakoak dira, adibidez,
ibaietan ikusten diren errekarriak edo
legarrak. Garraioan zehar neurri eta pisu hautaketa
bat gertatzen da, lasterrago eta urrunago
garraiatzen baitira harkozkor txikienak eta arinenak.
Aldi berean, uretan ?bidaiatzen? dira
meteorizazio kimikoak sorturiko gaiak ere.
Argi ikusten da hori euriteen ondorengo ibaietan,
urak daramatzan sedimentuen ondorioz
hartzen duen kolore arre bereziarekin, edo
uholdeen ondoren ikusten diren irudietan,
guztiz bereziak baitira, errekarriak eta bestelako
materiala pilatuta. Gauza bera ikusiko dugu
hondartzan, egun haizetsu batean, aurpegian
hondar ale txikien kolpea sentitzen dugunean;
haizeak garraiatzen dituen zatikiak dira.
Sedimentazioa gertatzen da meteorizazioak
eragindako materialak uretan, airean edo
izotzetan suspentsioan egoteari utzi eta, grabitate
indarraren eraginez, leku egokietan
pilatu eta sedimentuak eratzen hasten direnean.
Lurperatutako materialek ez dute
jadanik eguratsa ukitzen, eta trinkotu egiten
dira, bolumena gutxitu, eta ura ere galtzen
dute, pilatzen doan materialaren pisuak eragiten
den gero eta presio handiagoaren
ondorioz. Sedimentuen aldaketa honek
sedimentuzko harriak erarazten ditu, oso
prozesu konplexuen bidez; prozesu horiei
guztiei diagenesi esaten zaie; pixkana-pixkana
pilatzen diren materialek estratu edo
geruzetan antolatzeko joera dute.
Sedimentuzko harri motak
Sedimentuzko harriak, zein sorburu
duten, detritikoak, kimikoak eta organikoak
izan daitezke. Detritikoak dira harri pusken
pilaketaz eratu direnak ?harri puska horien
tamaina milimetro ehunenetatik hainbat
dezimetrotarainokoa izan daiteke?, harri
zaharragoen meteorizaziotik edo higaduratik
sortuak. Zati osagarrien tamainaren,
higadura mailaren eta mineralaren nolakotasunaren
arabera, hainbat eratakoak bereizten
dira (1. taula).Hainbat modutan eratzen dira harri kimikoak.
Aintzira edo itsas eremu gutxi asko itxi baten
ura lurrintzen denekoa da modurik argiena;
uretan solbaturik zeuden mineral gatzak, era
askotakoak izan daitezkeenak, pilatu egiten
dira; eremu idor eta beroetako fenomenoa da,
eta ebaporita deitzen dira horrela osatzen diren
sedimentuzko harriak (igeltsua, gatza). Prozesu
honen zergatia oso argi ikusten da hondartzetako
leku harritsuetan, udan, putzu txikietan
zegoen ura lurrindu, eta bertan geratzen den
gatzezko zakar zuria ikusten denean. Zenbaitetan
bestelako arrazoiengatik gertatzen da gatzen
hauspeatze hori, tenperaturaren edo pHren
aldaketagatik adibidez, kaltzioarekin eta magnesioarekin
gertatzen den bezala, horiek ez baitaude
aintzira bati edo lurrinketarik gabeko itsas
arro bati nahitaez lotuak. Horrela eratzen dira
adibidez sedimentu karbonatatuak, uretan solbaturiko
kaltzio bikarbonatotik abiatuta, kaltzio
karbonato solbaezina hauspeatzen baita
horietan, eta geroago eratzen dira harri mota
karbonatatuak edo kareharriak. Jatorri kimikoa
dute burdina harriek eta harri silizeoek ere.
Sedimentuzko harri organikoek izaki bizietan
dute jatorria; landare asko dago, pilaturik,
harri bihur daitezkeenak, eta animalia asko,
orobat, beren hezurdurak pilatuz, harria era
dezaketenak, hala nola diatomeoen oskolak,
muskuiluen maskorrak edo koralenak. Ikatza
eta petrolioa ere harri organikoak dira.
Estratigrafia
Sedimentuzko harri estratifikatuen azterketaz, harri horien arteko espazio eta denborazko erlazioez, eta bertan txertaturik geratu diren historia gertaeren interpretazioaz arduratzen den jakintza da estratigrafia.
Sedimentuzko harrien oso ezaugarri garrantzitsua da fosilak edukitzeko duten ahalmena; izan ere, magma harrietan ez da inoiz fosilik izaten, eta harri metamorfikoetan, berriz, gutxitan. Fosilak oso lagungarriak dira geologia historikoan, denbora geologikoaren ezagutzan; horretarako, funtsezkoa da geologia uniformismoaren hastapena, gaur egun bezalaxe gertatu direla beti geologia prozesuak aldezten duena. Aktualismo biologikoarekin osatzen da hori; beste atal batean lantzen da kontzeptu hau.
Sedimentuzko harri askok elkarrengandik bereiz daitezkeen geruzak osatzen dituzte, eta, hortaz, ezagutu daitezkeenak, fosilengatik.
Fosilak aztertzea baino bide hoberik ez dago oraingoz geruzen adina jakiteko. Sedimentuzko harriek eratzen dituzten geruzak ulertu eta interpretatzeko oinarrizko bi hastapen dira, uniformitarismoaren eta aktualismo biologikoarekin batera geologia historikoaren azterketaren oinarri direnak. Alde batetik, gainezartzearen hastapena, geruza sail batean, beherenekoak direla zaharrenak dioena; bestalde, horizontaltasun hastapenak geruzak sorrarazi zituzten sedimentuak horizontalki kokatu zirela adierazten du.Geruzak (1. irudia) sedimentu trinkotuak
dira, askotariko loditasuna dutenak, aurrekotik
eta hurrengotik gainalde gutxi asko lauen
edo estratifikazio planoez bereiziak; goiko planoa
sabaia da, eta behekoa horma. Geruzaren
loditasuna potentzia da (era askotakoa izan
daitekeena, 1. irudia), eta geruzak lurrean
kokatuak dauden modua, estratifikazioa.
Geruzak gainezartzearen hastapenaren
arabera pilatzen dira; estratigrafia zutabea da
horren adierazpen grafikoa (1. irudia).Geruza guztiak ondo pilatuak dituen estratigrafia
zutabe bat, hau da, hasierako ordena
kronologiko berean, horizontal eta paralelo,
horixe da egoera ideala ?geruza ordenatuak
(2A, 3A irudiak)?, baina, sarritan, egoera
hori aldatu egiten dute geruzen eraketaren
ondorengo geologia prozesuek (2. irudia).
Horrela, geruzek itxuraldaketak, tolesdurak,
hausturak edo higadurak pairatzen dituzte,
eta, hori dela-eta, desordenatuak direla esaten
da, alegia, etenak (3B irudia). Sarritan gertatzen
den aldaketa baten arrazoia elkarren gainean
jartzea da (2C irudia), geruza sail bat
geruza horri berorri desitxuratze batengatik
gainezartzen zaionean, faila batengatik adibidez
(3C irudia) ?konpresio edo distentsio
indarrek eragindako haustura, aldi berean
hautsitako harriak lekuz aldatzen direla?, edo
toles batengatik ?geruzen uhin modukoak,
konpresio indarrek eraginak? (2B irudia);
horren ondorioz, aldatu egin daiteke geruzen
ohiko ordena (2C irudia). Lerradura mantuetan,
geruza batzuk oso urrutira joan daitezke,eta, hortaz, geruza zaharrak askoz ere gazteagoen
gainean egon daitezke.
Estratigrafia zutabe ideal osoa aldarazten
duten prozesuak oso ugariak direnez gero, zutabea
osatzeko, korrelazioak egin behar izaten
dira leku aldenduetatik etorritako geruzen artean.
Horretarako, bi eremuetan errepikatzen
diren geruzak edo fosil bereziak eduki behar izaten
dira (hots, adin eta osakera bereko geruzak,
edo fosil mota berdin-berdinak) maila gidak
edo fosil gidak. Fosil berdinak dauzkaten geruza
sailak, elkarrengandik oso urrun egon arren,
baita kontinente desberdinetan ere, sekuentzia
berean ageri dira planetako leku guztietan.