Historia Unibertsala»Egungo aroa
Mundu ordena berria
BERLINGO HESIA ERAITSI (1989) ETA SESB DESAGERTU ONDOREN (1991),HARREMANAK ZERTU ETA HARREMAN HORIEK GOBERNATUKO DITUZTEN PARAMETROAK
AURKITU AHAL IZANGO DITUEN BESTE MUNDU ORDENA BATEN BILA DABIL NAZIOARTEKO
KOMUNITATEA.Esapide hau, mundu ordena berria alegia, askotan erabili da nazioarteko egonkortasuna
–hau da, munduko herrialde ahaltsuenen arteko oreka– lortu ahal izateko behar
den arau multzoa adierazteko. Horixe da, hain zuzen ere, nazioarteko ordena, zeina,
gutxienez, hiru planotan projektatzen baita: diplomatikoa, estrategikoa eta sinbolikoa.
Nazioarteko harremanak eraikitzeko behar diren oinarriak zehazten saiatzen dihardu
gaur egun mundua: zehazten, adibidez, zer herrialdek hartuko duen munduaren
gidaritza, mundu horretan parte hartuko duten jokalari berriak zehazten –Gobernuz
Kanpoko Erakundeak (GKE), Transnazionalak–, zehazten, baita ere, datozen gatazkak,
eta, batez ere, behin “mehatxu gorria” desagertu eta gero, datozen mehatxu berriak.
Eta hori guztia, hondamendi naturalek –klima aldaketaren ondorio, beharbada– eta giza
drama beldurgarriek –exodoak, eritasun berriak, kultura edo zibilizazio desberdinen
arteko talkak– astindurik dagoen mundu batean. Kontuak kontu, mundua, gaur egun
dagoen atakan, aurrerantzean nazioarteko harremanak kudeatuko dituen esparru orokorraren
prestamen lanetan dihardu. Harreman horietan, bestalde, gero eta eragin handiagoa
dute ekonomiaren egoerak eta eskualdeko eta nazioz haraindiko bloke handiek,
NBE eta horren gisako erakundeen kaltean. Izan ere, erakunde hauek, beren jarduera
nazioarteko errealitateari egokitu ezean, guztiz alferrikakoak izan daitezke datorren milaldian.
XXI. mendea, beraz, 1989an hasi zela esan daiteke.
Mundu ordena zaharretik ordena berrira bitarteko trantsizioa
1990. URTE INGURUKO GERTAERA BATZUEK MARKATU ZUTEN MUNDU ORDENA ZAHARRETIK BERRIRAKO TRANTSIZIOA.Frantzian Iraultzaren bigarren mendeurrena ospatzen zen bitartean, Berlinen harresia bota zuten, gerra hotzaren sinbolo nagusietako bat. Europa zaharra zur eta lur geratu zen: kapitalismoari eta Sartaldeko sistema politikoari kontrajartzen zitzaion beste hautabide nagusiaren –hau da, sozialismo errealaren– azkenaren hasiera adierazten zuen gertaera horrek. Handik urte betera Alemaniako bi aldeak batu ziren, eta, ekonomiari eta politikari dagokionez, Europan gaur egun den herrialde ahaltsuena sortu zen. Urte horretan bertan (1990), abuztuaren 2an, Irakeko lehendakari Sadam Husseinek Kuwait –Sartaldeko energia gune garrantzitsua– hartzea erabaki zuen. Bigarren Mundu gerraz geroztik izan den gerra ekintza handienetako bat eragin zuen erabaki hark. Nazio Batuen agintaritzapean eta Nazioarteko Erkidegoaren izenean, bonbez gogor eraso zuten Irak, eta, horrenbestez, 1991ko otsailaren28an amaitu zen gerra, Golkoko gerra deitu dena, gerra hotzaren ondoko lehenengo gatazka. Baina 1991ko eguberrietan, garrantzi handiko gauza bat gertatu zen: Sobiet Batasuneko estatu buru Mikhail Gorbatxovek SESBren zatiketa iragarri zuen telebistan. Estatu Batuekin batera azkeneko berrogeita hamar urteetan munduko herrialde ahaltsuena izandakoa, Gerra Hotzari eutsi izan zioten bi zutabeetako bat eta sozialismo erreala delakoaren erreferentzia nagusia, desagertu egin zen. Horren ondorioa argi zegoen: Yalta eta Postdamgo batzarretan sortu zen nazioarteko sistemaren desagerpena, Gerra Hotzaren aldi historikoaren amaiera. Eta beste aldi baten hasiera, beraz: gizateria esparru seguruago baina, aldi berean, desorekatuago batean bizitzen hasi baitzen; ziurtasunik eza, elkarren mendekotasuna, eta gauza ororen mundializazioa dira esparru berri horren ezaugarri nagusiak. Eta Mundu Ordena Berri batez hitz egiten hasi zen –zeinean ordu arte baino garrantzi handiagoa izango zuten nazioarteko erakundeek, eta ez zen gehiago herrialde ahalguztidunik izango–, eta orobat eskualdeetako integrazio politiko-ekonomiko prozesuez (EB, MERCOSUR, NAFTA…) eta nazioarteko erkidego jaioberriak aurrerantzean aurre egin beharko zien erronkez.
Mundu ordena berriko eragile nagusiak
MUNDU ORDENA BERRI HONEK BESTE ERAGILE MOTA
BATZUK EKARRI DITU, ZEINEK, ZUZENEAN EDO
ZEHARBIDEZ, ERAGIN HANDIA BAITUTE NAZIOARTEKO
HARREMANETAN.Nazioarteko zuzenbidearen subjektu
diren neurrian, estatuak dira eragile nagusiak
Nazioarteko Harremanetan; baina,
buruzagitza garbirik gabe, alde handiak
daude haien artean. Estatu Batuak dira superpotentzia
bakarra, baina gainbehera doana
gaur egun. Ahalmen ekonomiko nahikorik
ez du Bigarren Mundu gerraren ondorenean
ezarri zuenaren antzeko politika gaur
egun ezartzeko, baina, hala ere, bera da herrialde
ahaltsuena arlo militarrean, eta, batez
ere, teknologikoan eta informatikoan.
Beraz, gehienbat arlo ekonomikoan ditu lehiakideak.
Beste superpotentzia Errusia da,
baina sinbolikoa da erreala baino gehiago,
duen armategi atomiko militarra dela-eta,
itzal handia baitu oraindik nazioarteko harremanetan.
Estatu Batuak eta Errusiaren
ondoren, bost herrialde daude, ez aurrekoak
bezain ahaltsuak, baina gorantz ari direnak:
Alemania, Japonia, Txina, Frantzia eta Britainia
Handia. Azkeneko hiru horiek, eta
Estatu Batuek eta Errusiak, Nazio Batuen
Segurtasun Kontseiluko kide iraunkorrak
dira, eta beto eskubidea dute. Gaur egun,
ordea, estatuek berek baino gero eta eragin
handiago dute beste eragile mota batzuek:
gobernuko erakundeek (NBE, NATO,
OCED, OMC) eta gobernuz kanpoko
erakundeek (GKE), esaterako. Bost mila
GKE baino gehiago dago, eta batzuek
–Greenpeace, esaterako–, ekinaren ekinez,
behin baino gehiagotan lortu dute gobernu
edo enpresen iritzia aldatzea. Garrantzi handiko
beste bi eragile ere badira: batetik,
transnazionalak, kokaleku jakinik gabeko
–multinazionalak ez bezala– enpresa konglomeratuak,
eta, bestetik, erlijio taldeak,
zeinek eragin handia baitute sinestunengan.
Eragile berri horiek ez dute esparru nazional
jakinik, mundu osoa dute jardunleku,eta ez dute ez gizarte mailaketarik, ez politikarik,
ez mugarik ezagutzen. Gobernuek,
esate baterako, askotan dute negoziatu beharra
–edo amore eman beharra– transnazionalen
aurrean, zeinek, hauteskunderen
beharrik gabe, eragin ikusezina baina ondo
sumagarria baitute nazioarteko gizartean.
Estatu Batuak, munduaren zaindari?
SESB DESAGERTUZ GERO, EEBBETAKO GOBERNUEK,
BAI BUSHEKIN LEHENBIZI BAI CLINTONEKIN GERO,
GAUZA BAT UTZI DUTE BETI ARGI: ESTATU BATUAK
DIRA MUNDU POTENTZIA BAKARRA.Nagusitasun hori zalantzan jartzerik ez
badago ere, ez da gutxiago egia Estatu Batuek
munduan duten eragina urritzen doala.
Hori eta nazioarteko testuinguru berria
kontuan harturik, munduko herrialde ahaltsuena
denak, helburu jakin batzuk jarri ditu
bere kanpo politikan. Ekonomiaren eta batez
ere merkataritzaren nagusitasuna dela
eta, eta EEBBek sartaldeko aliatuekin duten
lehia gero eta gogorragoaren aurrean,
merkataritza diplomazia halako bat sortu
da. Nazioarteko bakartasunak, batetik, eta,
bestetik, duen grina moralizatzaileak eraginik,
mundu potentzia honek herrialde
batzuk –estatu axialak– hartu ditu bere eraginpean
jartzeko. Herrialde horiek –eremuz
oso zabalak eta oso jendetsuak– pisu ekonomiko
handia dute EEBBen interesentzat.
Gainera, herrialde horietako edozeinen ekonomia
edo politika egoeran oreka galtzeak
eskualdeko eta are mundu osoko krisia eragin
lezake. Hauek dira, bada, EEBBen eraginpeko
herrialdeak: Mexiko, Brasil, Aljeria,
Egipto, Hegoafrika, Turkia, Pakistan etaIndonesia. Honek argi frogatzen duenez,
Estatu Batuek jada ez dute beren arauak
mundu osora zabaltzeko adina indar, ez ekonomikorik
(kanpo zor handiena dute) ez
moralik, ezta harako Marshall plan hura
bezalako egitasmorik gauzatzeko ere. Beste
herrialde –Japonia, Txina– edo erkidego
–Europako Erkidegoa– ahaltsu batzuk azaltzean,
EEBBen aliatu militarrak lehiakide
gogorrak dira orain merkataritzaren alorrean.
Oraindik ere EEBBek dute gudaroste
handiena eta ahaltsuena, eta inork baino
arma nuklear gehiego, baina orain, eta Golkoko
gerran argi ikusi zen hori, operazio
militarren kostua finantzatzeko laguntza
eskatu behar izaten dute. Kontuak kontu,
munduko teknologia eta ikerkuntzaren
buruzagitza Estatu Batuen esku egongo da
aurrerantzean ere, XXI. mendeko nagusitasun
banatuan.
NBE, mundu osoaren gobernurantz
NAZIO BATUEK INOIZKO ERRONKA HANDIENETAKO
BAT DUTE GAUR EGUN: SORTU ZENEKOA EZ BEZALAKO
NAZIOARTEKO ORDENA BERRI BATERA EGOKITU
BEHARRA.1945ean sortu zen NBE, San Franciscon
egin zen bilera batean. Izan ere, nazioarteko
erakunde honek –Nazioen Elkartearen
ondorengoa– Gerra Hotza eta blokeen arteko
tirabirak hasi zirenean hasi zuen bere
ibilbidea. Horregatik, beraz, bi superpotentzia
(SESB eta EEBB) handien artean izan
ziren gorabeheren eztabaidaleku bat izan
zen funtsean, zeinean, noizik eta behin,
bestelako iritziren bat ere aditzen baitzen,
herrialde ez lerrokaturen baten ahotan. Gaur
egun, mundu ordena berrian, pili-pil dagoen
jokaleku nazioarteko batean, bere
zeregina behar bezala bete ezinean aurkitzen
da erakundea, artean lehengo egitura
bera duela, batere aldatu gabea. Hauek dira,
gaur egun, NBEren arazo nagusiak: finantzatze
arazoak (EEBB da zordun nagusia);
sinesgarritasunik eza, erabaki batzuk betegabe
dirauten bitartean beste batzuk zorrotzzorrotz
betearazi baitira; eta, azkenik, bere
jokabidea bera. NBEk, askotan, lurralde
batean esku hartu, eta gero hantxe uzten
du, bere kasa; beste batzuetan, berriz, lurralde
bat potentzia baten mende geratu
bada, kontuan hartu ere ez da egin izan.
Hala, beraz, Nazio Batuak mundu osoko
gobernu organo benetakoa izango bada,
baldintza hauek bete beharko ditu: erakundea
bera berritu edo beste era batera moldatu
beharko litzateke, batez ere Segurtasun
Kontseiluari eta beto eskubide hain
eztabaidatuari dagokionez; Biltzarrak benetako
ordezkaritza duen organo bat izan beharko
luke, esku hartzeko ahalmena izanbeharko luke, eta, batez ere, garbi jokatu
beharko luke finantzetan. Gainera, orain arte
bezala, bakeak egiten laguntzen jarraitu
beharko luke, eta, aldi berean, erronka berriei
aurre egin –giza laguntza bidali ekologiako
edo kultura gutxiengoko arazoak dauden
lekuetara, esate baterako–, bere ekintza
GKEenarekin edo nazioarteko organismoenarekin
koordinatuz beti ere. Nolanahi
ere, ez da ahaztu behar NBEaren baitan erabakiak
hartzen dituztenak eta, beraz, benetan
berritu eta eguneratu beharra dutenak
estatuak berak direla.
Kaosaren geopolitikarantz
Gaur egungo mundua, eta baita etorkizunekoa
ere, noski, mundu globalizatu batean
mundu eskualdeak lehiakorragoak izan
daitezen bultzatzen duten integrazio politiko-ekonomikoko
prozesuen mende egongo
da. Fusio prozesu horiei aurre eginez,
globalizazio oroberdintzailearen erantzun
gisa edo, fisio prozesuak daude. Sobiet Batasuna,
Txekoslovakia edota Jugoslaviako
estatuen zatiketa da joera horren erakusgarri
garbia. Gaur egun, inoiz baino gehiago,
mugimendu nazionalista berriak ari dira
sortzen. Aspaldi antolatutako mugimenduak
dira, egoera berrira moldatzen asmatu dutenak.
Europakoa da adibiderik hoberena.
Europa eraikitzeko prozesuaren barruan
nazioak eta eskualdeak erkidego horretan
ordezkaritza zuzena izateko eskubidea ari
dira aldarrikatzen –gero eta indar handiagoz,
gainera–, estatuek erabakitzen dituztelako
eskualdeei erabakitzea legozkiekeen
kontuak, haiek aintzat hartu gabe. Mugimendu
politiko horiek –argudio etniko esentzialistetan
gero eta pisu gutxiago baitute– beren
ekintza esparru barruan dauden herritarren
ongizatea bilatzearekin lotzen dute
ekintza politikoa. Globalizazio berdintzailearen
aurrean, desagertzeko arriskuan dauden
kulturen eta hizkuntzen babesle gisa
ere har daitezke erantzun horiek. Katalunia,
Euskal Herria eta Eskozia, Europan,
edota Quebec (Kanadako Federazioa), Ipar
Ameriketan, dira uniformizazioaren kontrako
joeraren adibide garbienak.