Historia Unibertsala»Egungo aroa
Latinamerika 1940-1998
Latinamerika ezin izan zitzaion itzuri 1945-1989 bitartean nazioarteko harremanak gidatu
zituen bloke zatiketari. Estatu Batuek oso eragin handia zuten kontinente osoan,
eta gogor erantzun zieten beren burujabetasuna gartsuki defendatzen zuten errejimenei
(Kubako Iraultza, Txileko Unidad Popular koalizioa, Sandinismoa Nikaraguan).
Bide luzea egin du Latinamerikak atzerriko inbertsioen mendekotasunetik eta horrek
zekarren kanpo zorretik, globalizazioaren garaiko merkataritza hitzarmen handien
eraginez zenbait herrialdeetako (Brasil) ekonomiak 1990 ondoko urteetan izan
duen berpizteraino.
Multinazionalen indarra
Aurrerabidean hasiak ziren herrialde batzuen
(Argentina, Mexiko, Brasil) industria
hazkundea aintzat harturik hasi ziren, Bigarren
Mundu Gerraren ondoren, multinazionalak
ere haietan sartzen.
Hasieran partzuergo handiek merkatari
nekazaritzan, meatzaritzan eta petrolioan
jarri zuten arreta osoa; geroago, baina, orobat
hedatu ziren zerbitzu publikoetara eta
eraldatze industriara ere. Brasil handiak atzerritarren
inbertsioen eskuetan dauzka bere
industriaren hiru laurdenak. Transnazionalek
multinazionalen tokia hartu baino lehen,
landatuak zituzten toki haietan beren
adarrak sektore bakoitzeko liderrak: Phillips,
Krupp, Unión Carbide eta Volkswagen.
Kanpo zorraren labirintuak gogor estutu
zituen Latinameriketako herrialdeen politika
ekonomikoak. Multinazionalek tokiantokian zegoen konkurrentzia oro desagerrarazi
zuten, eta, oligarkiari eta gudarosteei
men eginez, kontra ari zitzaizkien gobernuak
eraitsi zituzten. United Fruit-ek,
adibidez, Jacobo Arbenz Guatemalako lehendakariaren
gobernua desegin zuen
1954an, eta Kennecot Company-k, berriz,
Txileko kobrea blokeatu zuen, Salvador
Allenderen gobernua bakarrik uzteko,
1973an.
1990etik aurrerako urteetan Carlos Salinas
de Gortarik Mexikon, Alberto Fujimorik
Perun, Fernando Cardosok Brasilen eta
Carlos Saul Menemek Argentinan bideratu
zituzten plan neoliberal bortitzen bidez eten
ziren inflazioa eta defizit publikoak. Formula
horrek, Nazioarteko Diru Fondoko maileguen
bitartez jarri baitzen abian, asko urritu
zuen berez urria zen gastu soziala, eta
lan baldintzak gogortu zituen.
Kubako Iraultza
Estatu Batuek Kubako agintariei eman
zieten babesak luzaroan iraun zuen. 1952ko
hauteskundeak ez ziren egin, eta Estatu
Batuek Fulgencio Batistaren eskuetan utzi
zuten gobernua. Hurrengo urtean, Moncada
koartela ?Santiago ondoan? gerrilleroek
erasoz hartzen saiatu zirenean, herri matxinada
bat hasi zen, baina Batistak gogor zanpatu
zuen.
1957. urteaz gero ekintzak ugaltzen eta
koordinazioa hobetzen hasi zen gerrilla.
1959ko urtarrilaren lehenean gerrilla Habanan
sartu zen, laguntza eta indar handiz
babestua. Errejimen berria autoritarismoan
eta nazionalismo erradikal batean (?Aberria
ala hil?) oinarritu zen, Fidel Castroren buruzagitzapean.
Gerra hotzean Kubak Sobiet
Batasunaren alde egin izanari eta ekonomia
sozializatu izanari Estatu Batuek
bahikuntza ezarriz erantzun zioten. Estatu
Batuen bahikuntza are gehiago gogortu zen
Helms-Burton Legeaz gero, uharte horretan
inbertsioak egiten zituzten herrialdeak ere
zigortzen batzituen delako lege horrek.
Bakartasun hori hausteko Kubak iraultza
esportatu zuen. Kuba Latinamerika
osoko gerrillen base izan zen, eta bere gudarosteak
Angolan eta Etiopian esku hartu
zuen. Bloke sozialista desagertu ondoren
ere mundu osoko intelektual aurrerazale askoren
laguntza izan duen arren, badu
Kubako Iraultzak bere ifrentzua: milioitik
gora kubatar bizi da Floridan, Castrori oposizio
sutsua eginez.
Txileren harat-honatak
Hiru heren politikoen teoria nagusitu
zen Txilen berrogeita hamarreko hamarraldiaren
bukaeraz gero. Eskuinaren hautagai
Jorge Alessandri atera zen garaile 1958an
lehendakaritzarako hauteskundeetan, eta
modernizazio programa motz samar bat
bultzatu zuen alderdi erradikalaren laguntzaz.
1964an, lehendakaritzarako hauteskundeetan,
eskuineko indarrak Eduardo Freiren
demokrazia kristauaren inguruan bildu
ziren, eta alderdi horrek lortu zituen boto
gehienak. Nolanahi ere, borroka politikoa
mutur banaren inguruan bildu zen, ezkerreko
alderdiek koalizio bat eratu baitzuten,
Salvador Allende buru. Kristau demokraziak
kobrearen multinazionalen bazkide
egin zuen estatua, eta nekazaritzaren
erreforma bultzatu zuen, istilurik gabe.
Freiren politikak, baina, ez zuen errorik
bota gizartean, eta hiru heren politikoen
teoria ezarri zen atzera 1970eko hauteskundeetan;
Unidad Popular koalizioak, Allende
buru zuela, lortu zituen boto gehienak,
ez ziren ordea nahikoak bere kasa gobernatu ahal izateko. Gobernu berri hark indar
handiagoz bultzatu zuen nekazaritzaren
erreforma, eta kobrearen meatzaritza nazionalizatu
zuen. Enpresarioen eta Estatu
Batuen oposizioak giroa nahasi zuen, eta
Augusto Pinochet jeneralak, 1973an, errejimen
demokratikoa ezabatu zuen.
Pinocheten agintaldia 1989. urtera arte
luzatu zen, eta oso errepresio gogorra ezarri
izanagatik, izan zuen hala ere gizartean
halako aintzat hartze bat. Pinochet jeneralak
bi plebiszito irabazi zituen, eta neurri
neoliberalak hartu zituen ekonomian: sektore
publikoa desegin eta soldatak murriztu.
Latinameriketako zenbait herrialdek (Bolivia,
Uruguai, Argentina, Brasil) aintzat hartu
zuten Txileko eredua, eta hangoak bezalaxeko
emaitzak lortu zituzten. Desagertuen
trajedia erabat argitu gabe dago oraindik.
Alderdi demokratikoek, kristau demokraziaren
gidaritzapean, ontzat hartu behar izan
zuten diktadoreak gudarostearen buru iraun
zezan harik eta 1997an erretiratu zen arte.
Trantsizio demokratikoak
1970eko hamarraldiaren bukaeran, Kolonbia,
Venezuela, Mexiko eta Costa Rica
ziren Latinamerikan demokrazia errejimena
zuten herrialde bakarrak. 1990eko hamarraldiaren
hasieran, berriz, Kuba, Haiti
eta Paraguai ez beste guztiak sartuak ziren
demokraziaren bidean. Ameriketako Gudarosteen
Inteligentzia Konferentzian (1987,
Argentina), hauek ziren oraindik Txileko ordezkarientzat
kontinente horretako gaitzik
handienak: droga trafikoa, iraultza, homosexualitatea,
eta promiskuitatea.
Espainiak Francoren diktaduratik zuzenbideko
estatura egin zuen bidea eredutzat
hartu zen Latinamerikan 1980ko hamarraldian.
Herrialde asko errejimen militarren
mende zeuden, eta, nazioarteko herrialdeen
akusazioei muzin eginik urtetan giza eskubideak
kupidagabe urratu ondoren, besterik
gabe egin nahi zuten errejimen horiek sistema
demokratikorako bidea.
Trantsizioan gorabehera handiak izan
ziren herrialde batzuetatik besteetara. Argentinak,
adibidez, Malvinetako gerra galdu
ondoren, hauteskunde prozesu bat hasi
zuen, baina alderdi politikoek ez zuten aldez
aurretik hitzarmenik batere egin. Brasilen,
errejimenaren alderdiak nahiko laguntza
handia izan zuen urte batzuetan. Bolivian
eta Paraguain, oposizio demokratikoa
ahula baitzen berez, trantsizio ordenatua
egin ahal izan zen. Perun Alan Garcíak
(APRA) agintaldi oztopoz betea hasi zuen
1985ean. Haren ondorengoak, Alberto Fujimori
independenteak, autokolpea jo zuenmilitarren laguntzaz 1995ean, eta demokraziara
iristeko itxaropenak ezereztu zituen.
Haitin agerian geratu zen ez zela batere
erreza bakeak egitea, Jean-Bertrand Aristide
lehendakariak Estatu Batuetara joan behar
izan baitzuen bere burua babestera
1991ko kolpe militarra eta gero. Argentinan
eta Txilen auzitan jarriak dira gobernu militarren
krimenei ezkutuan eman izandako
aministiak. Nolanahi ere, demokrazia prozesuak
aurrerabidean dira Guatemala, El
Salvador eta Nikaraguan, biztanle gehienen
behartasun gorriak aurrerabide hori iluntzen
badu ere.
Era guztietako gatazkak
Latinamerika hain lurralde zabala izanik,
asko ditu gatazka motak. Eta horien artean
nagusia gerrillena da agian, ia kontinente
osoa erasan baitu Bigarren Mundu Gerraz
geroztik XX. mendearen bukaeran bakebideak
urratzen hasi diren arte. 1993an Guatemalako
Nazio Batasun Iraultzailea gobernuarekin
negoziatzen hasi zen, hogeitamar
urte baino gehiagoko gerra zibil odoltsu
baten ondoren. Aldi berean hasi zen El Salvadorreko
gerrilla ere negoziatzen. Nikaraguan,
berriz, 1990eko hauteskundeak Frente
Sandinistak galdu zituen arte baizik ez zen
contra zeritzan haien aurkako gerrilla hasi
armak uzten.
Geroago sortutako gerrillen kasuan, aldiz
?Mexikon, Chiapasko estatuan, sortu den
zapatistena, esate baterako?, ez aurrera ez
atzera daude negoziazioak. Kolonbian
1998an hasi dira lehendakari Andrés Pastranaren
eta gerrilla taldeen artekoak. Hamarraldi
asko badira, izan ere, talde armatuak
?lur jabe handien eta droga trafikoan
ari diren cartel ahaltsuen gudaroste pribatuak
(paramilitarrak)? izua ari direla ereiten
herrialde horretan: 1980ko hamarraldian
Medellingoa zen ahaltsuena; 1990ekoan,
berriz, Calikoa. Botere publikoak drogaren
negozioan sartuak zirela eta, Estatu Batuek
Kolonbiarekin zeukaten lankidetza harremana
hautsi zuten Ernesto Samperren agintaldian
(1994-1998).
Kontinente osoan biztanleriaren parte
handi bat miseria gorrian bizitzeak eta zenbait
hiri erraldoitan (Mexikoko hiria, Buenos
Aires, Rio de Janeiro) jende gehiegi egoteak
matxinada bortitzak eragin ditu azkeneko
hamarraldiotan. Matxinada gogorrena
beharbada caracazoa izan zen, 1989an
Venezuelan gasolinaren prezioa igo ondoren
gertatu zen harrapakeriazko matxinada,
alegia. Horien barruan sartu behar dira
Latinamerika osoko espetxeetan izaten diren
matxinada usuak eta Lurgabe brasildarrena
bezalako mugimenduak ere.Aurrekoarekin loturik, esan beharra
dago indiarrei ez zaiela jaramonik batere
egin. Nahiz eta biztanleriaren parte handi
bat indiarra izan, eta lurralde batzuetan gainera
haiek izan gehiengoa, Erdiko Amerikan
eta Andeetan batez ere, haien eskubide kolektiboak
ez dira, ezta hurrik eman ere, inondik
ere aintzat hartu. Amazonasko oihanean
egin diren baso botatzeak habitat gabe utzi
ditu indiarrak, eta transnazionalen jarduerak,
berriz, beren ohiturazko bizimodurik
gabe. Rigoberta Menchú indiar kitxeak ?
Bakearen Nobel saria irabazi zuen? behin
eta berriro salatu izan du bidegabekeria hori.
Gerra konbentzionalek ere gogor astindu
izan dute Latinameriketako bizimodua
Bigarren Mundu Gerraz geroztik. Estatu Batuek
Panaman (1968 eta 1990) eta Granadako
uhartean (1980) esku hartzeak, eta
Kubako misilen krisiak argi utzi zuten nor
zen kontinente hartan nagusi. Malvinetako
gerrak ere ?Argentina eta Britainia Handia
(1982)? argi utzi zuen Estatu Batuek lehentasun
estrategikoa ematen zietela NATOko
bere aliatuei. Helburu horrekin berarekin,
ahulaldietan gobernuek hobetsia izateko
duten premiaz, alegia, baliatu zuten Ekuadorrek
eta Peruk ere, 1995ean, beren muga
krisia.