Historia Unibertsala»Egungo aroa
Bigarren Mundu Gerraren ondorioak
Gerra handi guztiek bezala, 1939-45ekoak nazioarteko indarren erlazioak aldatu zituen, eta baita gizadiaren historia ere. Berlin-Tokio-Erroma ardatza garaitu izanak faxismoaren mehatxua desagertarazi zuen. Aldi berean ordea, Estatu Batuak eta Sobiet Batasuna indar nagusi gisa sendotu ziren, Europak lehengo nagusitasuna galdu zuen, eta eremu zabalak deskolonizatu ziren, ordu arte “gizon zuriak” menderatuak. Anglo-amerikar-sobietar Aliantza Handiak gerra irabazteko balio izan zuen, ez bakea moldatzeko. Gerra ondoko mundua, bi herri nagusien arteko lankidetzaren emaitza izan ezik, haien areriotasunaren fruitu izan zen. Azken finean, Estatu Batuak eta Sobiet Batasuna bi eredu (sozial, politiko, ekonomiko eta kulturala) ziren, elkarren kontrakoak. Roosvelten desioa, demokrazia politikoa, merkataritza askatasuna eta nazioarteko lankidetza landuz, mundua berritik antolatzekoa, Stalinen pragmatismoaren aurrez aurre zegoen, haren interes nagusia errusiar lurraldea zabaltzea eta Sortaldeko Europa menderatzea baitzen.
Bakerako bide neketsua
Aliantza Handia behin-behinekoa gertatu zen. Ez ziren garaileen kontrakotasun ideologikoak, ez errealitate geopolitikoak, ezta interes nazionalak ere gainditu. Britainia Handia, Sobiet Batasuna eta Estatu Batuen arteko harremanak beti egon ziren militarren errealismoaren eta beharren mende. Hori zela-eta, gerra ondoko munduaren ordena berria gehiago izan zen indar harremanen emaitza, plangintza baterakor batena baino.
Yaltatik Postdamera
Europan gerra amaitzekotan zela zirudienean,
Yaltan elkartu ziren Churchill,Roosvelt eta Stalin (1945eko otsaila), munduaren
ordena berri baten oinarriak eztabaidatzeko.
Giroa txarra ez bazen ere, berehala
sortu ziren arazoak. Stalinek indemnizazio
ekonomikoak eta lur anexioak eskatu
nahi zizkien garaituei. Churchill, antikomunista
irudikorra izanik, sobietarren
eskaeren kontra zegoen. Roosveltek ordea
onartu egin zituen. Horren ordez, Roosveltek
Stalini eskatu zion egin zezala NBEaren
sorreraren eta herri askatu berrietan bozketa
libreak egitearen alde, eta gerra adieraz
ziezaziola Japoniari. Aditu askok kritikatu
egin zuten Roosvelten jarrera inozoa, agindu
faltsuek engainatu zutelakoen. Ez zeukan
ordea aukera handirik, armada gorria Berlingoateetan zegoela, eta bere osteak berriz
Rhinen eta Ekialde Urrunean blokeaturik.
III. Reicha errenditu ondoren, Estatu Batuetako,
Britainia Handiko eta Sobiet Batasuneko
buruzagi nagusiak berriz ere elkartu
ziren Postdamen (1945eko uztaila-abuztua).
Ez ziren bertan egon ez Roosvelt, hil berria
zena eta Trumanek ordezkatu zuena, ezta
Churchill ere, Attleek bozketetan gainditua.
Oraingo honetan giroa askoz ere gogorragoa
izan zen. Liskar ugari sortu zen, errusiarrek
eta amerikarrek ez baitzuten jada elkarren
beharrik. Trumanek eskura zeukan bonba
atomikoa, eta Japonia garaitzeko ez zegoen
jada sobietarren laguntzaren mende
(Japonia abuztuan errendituko zen). Stalin
ez zegoen prest Europako mugan segurtasun
eremu bati uko egiteko, eta armada gorriak
hartutako herriak sobietartu nahi zituen.
Hala bada, aldi honetako bake akordioak
guztiz murritzak izan ziren, bake akordioak
idazterakoan ere ez baitziren ados jarri. Trumanek,
Attleek eta Stalinek Alemaniaren
okupazio eremuak zehaztu baino ez zuten
egin, eta Aliatuen arteko Kontrol Kontseilu
baten esku utzi zuten lur haien administrazioa;
kontseilu hori, bestalde, desmilitarizazioaz,
desnazifikazioaz eta gerrako krimenen
erantzunkizunen zigorrez ere arduratu zen.
Nurenbergeko prozesua, hau da, buruzagi
nazi nagusien epaiketa (1945eko azaroa-
1946ko urria) izan zen amerikar-sobietarren
arteko lankidetzaren azken ekitaldia.
Bake itunak
Europako eta Asiako mugak zuzentzeko
negoziazioak, Estatu Batuen, Britainia
Handiaren, Frantziaren, Txinaren eta Sobiet
Batasunaren artean, oso luzeak izan ziren.
1947ko otsailaren 10ean izenpetu zen Parisen
bakea III. Reicharen satelite izandakoekin
(Bulgaria, Hungaria, Finlandia, Italia eta
Errumania); haren ondorioz asko murriztu
ziren haien eremuak. Baina oraindik ere
gauza asko zegoen egiteko. Japoniarrek
aparte izenpetu zuten bakea amerikarrekin
(1951) eta errusiarrekin (1956); errusiarrak
armistizioa izenpetu baino astebete lehenago
sartu ziren gerran. Austria aliatuek eduki
zuten militarki okupatua bake ituna izenpetu
zen arte (1955). Alemaniak ere –aliatuek
okupatua–, eremu asko galdu zuen;
Europaren banaketaren ikur bihurturik ‘gerra
hotzak’ iraun zuen artean, bi estatutan
zatitu zen 1949an (Errepublika Federala eta
Errepublika Demokratikoa).
Sobiet Batasuna izan zen Europako
mapa aldatu izanaren onuradun handia:
mendebaleko muga Artiar Itsasotik Itsaso
Beltzera aldatu zuen, eta 700.000 km 2
anexionatu zituen. Ez zituen 1921ean galdutako
lurrak bakarrik berreskuratu (Baltiar
Errepublikak, Polonia ekialdekoa, etaErrumaniako Besarabia eta Bukovina), baita
Ekialdeko Prusia alemanaren zatiak, Finlandiako
zatiak (Karelia eta Petsamo) eta
Txekoslovakiakoak ere (Karpatoen azpiko
Rutenia). Errusiar muga lekuz aldatu zelarik,
Poloniak –hark ere bere muga mendebalalderantz
zabaldu zuen–, ordain moduan,
Prusiako alemaniar lurrak hartu zituen, eta
Oder eta Neisse ibaien arteko eremua. Italiak,
garaitua izanik, Rodas Greziari eman
zion, eta Istria Yugoslaviari. Horrez gainera,
kolonietako jabetza guztiak galdu zituen
(Etiopia, Libia eta Somalia), eta herri horiek
independentzia lortu zuten NBEaren babespean.
Sortaldean, bere kolonietako inperioa
galdu zuen Japoniak, eta 1845eko mugetara
itzuli zen. Mantxuria Txinari itzuli behar
izan zion, eta Koreako penintsula berriz
errusiarrek eta amerikarrek hartu zuten.
Horrez gainera, Kuril uharteak eta Sakhalingo
hegoaldea eman behar izan zion Sobiet
Batasunari, eta Ozeano Bareko zenbait
uharte Estatu Batuei.
Nazio Batuen Erakundea
Roosvelt lehendakariak, Nazioen Elkartearen
mugak izanik gogoan, nazioarteko
sistema berri bat sortu beharra adierazi zuen
1942an, herrien segurtasuna eta bakea zaintzeko.
Amerikarrek, errusiarrek, britainiarrek
eta txinatarrek osaturiko batzorde batek oinarrizko
akordioa idatzi zuen, azkenean
Yaltan izenpetuko zena. 1945eko apirilaren
12an zendu zelarik, Roosveltek ezin izan
zuen San Franciscoko Konferentzian parte
hartu, ez ongietorria egin Nazio Batuen karta
izenpetzen zuten 50 herrialdeen ordezkariei
(1945eko ekainak 26). Gatazkei irtenbidea
emateko gogorkeriari uko egin behar
zitzaiola azpimarratzen zen bereziki karta
hartan, eta orobat giza eskubideei zor zaien
errespetua eta herriek beren etorkizuna erabakitzeko
duten eskubidea (argudio hori
erabili zuen NBEk deskolonizazioa eragiteko).
Biltzar Orokor batean bermatua geratzen
zen estatuen berdintasunaren printzipioa.
Baina printzipio hori ‘bost handiek’
orekatzen zuten (Frantzia, Britainia Handia,
Txina, Sobiet Batasuna eta Estatu Batuak);
izan ere, haiek, Segurtasun Kontseiluko kide
iraunkor izanik, betoa jar ziezaieketen Biltzar
Orokorraren erabakiei. Sorrera dokumentuak
gudaroste berezi baten –‘kasko
urdinak’– esku hartzea aipatzen zuen, erasotzaileak
zigortzeko edota borrokan ziharduten
parteak banatzeko. Nazioarteko lankidetza
bultzatzeko, gizarte, ekonomia eta
kultura gaietako organismo sail bat sortu
zen. Nazio Batuen Erakundea, gerra hotzaren
garaian, amerikar-sobietar gatazkan baliatu
bazuten ere, eta beto eskubideak ahalmenak
murriztu zizkion arren, munduaren
kontzientzia edo bihurtu da, herrien behar
eta nahiei dagokienez.
Munduaren ordena berri baterantz
Bigarren Mundu gerrak bukarazi zuen ‘kontinente zaharraren’ nagusitasuna, eta bai Sobiet Batasuna bai Estatu Batuak suerpotentzien mailara goratu zituen. Izan ere, bi herri horiek izan dira XX. mendearen bigarren erdian munduko politikaren arbitroak.
Europaren gainbehera
Militarki garaitua, akitua ekonomian, moralean nahasia eta noragabe politikan, Europa erabat banatzeko zorian zegoen Bigarren Mundu gerraren amaieran. Hain zen agerikoa metropolien ahultasuna, non kolonietako lurralde askok independentziaren alde egin baitzuten. Herri batzuek, hala Britainia Handiak, nahiago izan zuten mugimendu independentistekin akordioak egin gerrara iritsi baino lehen; beste batzuek, Frantziak adibidez, oso garesti ordaindu zuten beren obsesio inperiala; Ipar Amerikaren laguntza gabe (laguntza ekonomiko eta teknologikoa), ezin izango zuten beren herria eraiki. Mendebaleko Europak bere ahalmenetan zeukan konfiantza falta hain zen handia, non Estatu Batuei babes militarra eskatu baitzien Sobiet Batasunaren inbasioaren beldurrak eraginda.
Superpotentzien goraldia
1939an Polonia banatzeko itun germaniar-sobietar
bat egin zen arren, eta 1941az
geroztik izugarrizko galerak izan baziren ere,
gizakienak nahiz materialak, Sobiet Batasuna
oso indartua atera zen gerratik. Sobietar
herriaren sofrimendu latzek ahaztarazi
egin zituzten beren buruzagien amarrukeriak.
Armada gorriak, Hitlerren kontrakoborrokan nagusi izan zelarik, 600 dibisio
zeuzkan jarriak 1945ean Berlin eta Moskuren
artean. Milaka intelektualek, mundu
osoan, Sobiet Batasuna gizadiaren etorkizuneko
askatzailetzat jotzen zutelarik, Stalinek
dekretuz agindu zuen Europako ekialdeko
nahitaezko sobietartzea. 1949an SESBk CO-
MECOMa eratu zuen bloke sozialistako ekonomia
antolatzeko, eta amerikarren nagusitasun
nuklearra gainditu zuen lehen bonba
atomikoa leherraraziz. Urte hartan bertan
iraultza komunista zabaldu zen Mao
Zedongen Txinan, eta horrek are indartu
zuen sobietarren posizioa herri kapitalistei
aurrez aurre.
Estatu Batuek ere beren onurarako erabili
zuten garaipena. 1944ko uztailean 45
herritako ordezkariak elkartu zituzten diru
Bretton Woodsen politikak koordinatzeko,
eta gerra ondoko finantza sistemaren oinarriak
ipintzeko. Beren indar ideologiko eta
ekonomikoen babesarekin, dolarraren nagusitasuna
ezarri zuten. Horrela, amerikar
gobernuak nazio diruen egonkortasuna bilatzen
zuen, eta hitzarmena izenpetu zuten
herriak ekonomia kapitalistan erabat txertatzea,
Nazioarteko Diru Fondoak (NDF;
ingelesez, IMF) eta Berreraikuntza eta Garapenerako
Nazioarteko Bankuak emandako
kredituei esker. Bi erakunde horiek
Washingtonen zuten egoitza. Geroago,
1947ko urrian, herri horiek gehienek izenpetu
zuten General Agreement on Tarisffs
and Trade (GATT) izeneko hitzarmena ere.
Aduanetako tarifak pixkana murriztuz, eta
edozein eratako diskriminazioa galaraziz
nazioarteko merkataritzan, GATT hitzarmenak
mundu osoko merkatua ziurtatzen zien
Estatu Batuetako gaiei. Dolarraren merkataritza
eta finantza nagusitasuna ziurtatzen
zuten bi akordio horiek, ‘pax americana’
delakoaren beste bertsio bat dira.