Historia Unibertsala»Egungo aroa
Ameriketako Estatu Batuak Europako bi gerren artean (1919-1945)
Versaillesko itunean (1919) Estatu Batuek herrialde ahaltsua zirela erakutsi zuten, eta
Yaltako itunaren (1945) eta bi gerra handien arteko garai nahasiaren ondoren garbigarbi
ikusi zen munduko bi herrialde indartsuenetako bat zela. Bi hitzarmen horien
arteko garaian industria handi eta kontsumo izugarrian oinarrituriko oparoaldia bizi
izan zuten Estatu Batuek, 1920ko hamarraldian hain zuzen, 1929ko Krisi Handia bitartean.
Krisi Handia iritsi zenean herri guztia lanean jarri eta Batasuneko erakundeen
baliabide guztiak erabili behar izan ziren (New Deal) Estatu Batuetako ekonomia eta
gizartea berpizteko, eta lan horri esker lortu zuten Estatu Batuek II. Mundu gerran demokrazien
aitzindari izatea. 1920ko hamarraldian erreakzio kontserbadore eta nazionalista
gertatu zen, eta aldi berean astialdiko kultura berria (jazza eta kirolak) sortu
zen. 1930eko hamarraldian, azkenik, ongizatearen estatuaren oinarriak finkatzeko aukera
eman zuten berrikuntza programak gauzatu ziren.
Back to normalcy
Warren G. Harding lehendakariaren normaltasunera
itzultzea esapideak bikain
adierazi zuen gerra ondoan Estatu Batuetako
gizarteak zuen nahia. Izan ere, Lehen
Mundu Gerrak ez zien hondamena ekarri
Estatu Batuei, Europari ez bezala –aitzitik,
oso mesedegarria izan zitzaion hango ekonomiari–,
baina atsekabea eta etsipena nagusitu
ziren kulturan, gizartean eta politikan.
Gizarteak atzera jo eta balio tradizionalak
berreskuratzeko ahalegina egin zuen. Aurrerazaletasunaren
gainbehera etorri zen, eta
nazionalismoaren barne gogoeta, probintzianismoa,
intolerantzia eta beldurra. Aldi berean,
ordea, gero eta diru eta denbora libre
gehiago sortzen zuten Estatu Batuek, eta
blues eta jazzaren kultura esportatzen zen
Europara.
Intolerantziaren lehenengo arrastoak
1919ko «izu gorria» deritzonarekin agertu
ziren. Atzerriko erasoaren beldurrarekin,
greba handiekin (Seattle, otsailean, edo
polizien greba Bostonen, istilu eta harrapaketa
askorekin), iritzi publikoak sindikatuak
baztertu zituen eta zapalkuntza latza
antolatu zen (Espioitza eta Matxinada legeak
berreskuratu ziren, anarkista ospetsuak atxilotu
ziren, epaiketa sumarioak egin ziren,
Sacco eta Vanzettirena adibidez). Giro horretan
emigrazioa murrizteko legeak eman
ziren (1921 eta 1924), aurreko usadioak erabat
aldatuz (emigranteen errotiko murrizketa,
asiarrei ateak ixtea, emigrante gehienak
Europa iparraldeko eta mendebalekoak izatea,
eta «hispaniarrei» ateak zabaltzea); Ku-
Klux-Klana berriro agertu zen (Georgia,1915), beltz, papista, judu eta atzerritarren
kontra, eta 1925ean iritsi zuten gorena eta
urte hartan bertan jo zuten hondoa; irakaskuntzako
lege dogmatikoak eman ziren
(Tennesseee, 1925); eta Hemezortzigarren
zuzenketa (1920), debekua, ezkutuko tabernak
eta gau klubak eta krimen antolatua
hiri handietan (Chicago) ekarri zuena. Giro
horretatik ihes egin zuten idazle batzuek
(Eliot, Pound, Hemingway) edo Estatu Batuetatik
bertatik kritikatu zuten (Dos Passos,
Steinbeck). Ez zaio duena baino garrantzi
handiagoa eman behar, beraz, intolerantziari.
The Republic eta The Nation aldizkari
aurrerazaleek arrakasta handia izan
zuten, eta baita belaunaldi errebeldeko idazleek
ere.
Egoera hura administratzeko ardura
Warren G. Harding (1920-1923) eta Calvin
Coolidge (1923-1928) lehendakariei egokitu
zitzaien. Wilsonen suhartasunaz nekatuta
zeuden hautesleak, eta hori zela-eta Harding
hautatu zuten lehendakari 1920ko hauteskundeetan.
Lehendakari berriak (egunkari
txiki baten argitaratzailea, aurreko lehendakariaren
maila intelektuala iristen ez zuena)
bere garaipena Versaillesko Hitzarmenaren
zapuzte gisa interpretatu zuen. Hardingek
amerikar enpresaren (zerga murrizketak
eta gastu publikoa, muga zergak) eta
ugazaben alde egin zuen, langileen alde egin
ordez, industrietako liskarreran (Virginia eta
Illinoisko meatzarien greban, burdinbideko
greban). Gobernuko goi karguak handikien
esku utzi zituen (Hughes, Mellon). Baina
aldi berean bere lagunei eman zizkien administrazioko
hainbat kargu (Ohioko banda)
eta horrek ustelkeria eta eskandaluaekarri zuen. Harding hil ondoren (1923ko
abuztuan) Calvin Coolidgek hartu zuen haren
lekua (lehendakari gisa berretsi zuten
1924ko hauteskundeetan). Hardingek hasitako
bideari heldu zion Coolidgek, baina
ezin izan zituen aurreko agintaldiko eskandaluak
zuritu. Dena dela haren agintaldia
Estatu Batuen gerra ondoko oparoaldiaren
garaia izan zen.
Oparotasuna eta krisia
Politikari dagokionez joera kontserbadorea
izan zen nagusi, eta ekonomian oparoaldia
bizi izan zen 1929 arte. 1921 eta 1929
bitartean nazio produktua %47 igo zen eta
soldata errealek %25 egin zuten gora.
Oparoaldi berria, etekin handiak eta
enplegu errazagoa produktibitatearen hazkundeari
esker iritsi ziren, F. W. Taylorren
gestio eredu berriari eta teknologia alorreko
berrikuntzei esker hain zuzen ere. Horrekin
batera inbertsioek neurrigabe egin
zuten gora, enpresa asko elkartu ziren (gobernuak
trust-en kontrako legeei ezikusiarena
egin zien), «kontsumo gogorreko» salgaien
eskaria asko handitu zen (autoa, tresna
elektrikoak) eta eraikuntzaren eta zerbitzuen
zabalkunde bizkorra gertatu zen. Serieko
ekoizpenaren eta kontsumo neurrigabearen
(publizitatea, denda kateak, posta
bidezko salmenta eta epekakoa) garaia
zen. Automobilgintzak indar handia hartu
zuen, eta beste industria batzuen bizkorgarri
izan zen: altzairua, kautxua, nikela, beira
eta larrua. Errepide asko eraiki ziren, eta
horrek hiri askoren bilakaera ekarri zuen.
Bilakaera hori zela eta, «nomaden nazio» bat
eratu zen, eta beste negozio batzuk indartuziren: motelak, errepideetako jatetxeak, gasolindegiak.
Autobusak trenaren tokia hartu
zuen. Eta baita hegazkinak ere: 1918an
inauguratu zen Washington eta New York
arteko aire bidezko garraio erregularra, eta
1930erako 80.000 kilometroko airetiko bidea
egiten zen. Irratiak ere berebiziko garrantzia
izan zuen aldaketa handi hartan;
1926an NBC katea sortu zen, eta CBS katea
hurrengo urtean.
Garaitsu hartan sortu zen Hollywoodeko
ametsen lantegi berria ere. 1920an zinema
zen Estatu Batuetako bosgarren industria
eta hartzen hasia zen XX. mendeko arte
gisa; hala, mende honetako aisialdiko produktu
nagusietakoa bihurtu zen kirol ikuskizunekin
batera (beisbola, futbol amerikarra
eta boxeoa). 1927an lehen film ahostuna
egin zen (The Jazz Singer). Izenburua
aski aproposa zen, New Orleansen sortu eta
orduan ari baitzen alde guztietara zabaltzen
jazz musika (Louis Armstrong, Jelly Roll
Morton eta Duke Ellington), modernitatearen
musika. Horrekin batera charleston eta
black bottom dantza berriak agertu ziren.
Eta flapper tankerako emakumezko ausart
biziaren moda zabaldu zen, garai hartako
emantzipaziorako joeraren ildotik.
Egoera haren aurrean jarrera kritikoa
azaldu zuten idazleek, S. Lewis, F. Scott Fitzgerald,
E. Hemingway eta W. Faulkner eleberrigileek
eta E. O’Neill edo T. S. Eliot antzerkigileek
izan ziren besteren artean. Eta
margolari batzuek ere agertu zuten beren
ezadostasuna, adibidez E. Hopperrek; G.
Woodek, esaterako, nazio pintura egin zuen,
eta garai hartako oparotasunetik bazter gelditu
zen amerikar baserritarra irudikatu zuen
bere obretan (Gotiko amerikarra, 1930).
Mundu hark 1929an jo zuen hondoa, Depresio
Handiarekin. Izan ere 1920ko hamarraldiko
oparotasunak oso oinarri ahulak
zituen: ekoizpen ahalmen neurriz gaindikoa,
baserritarren eta ehungintzako langileen
miseria, etekinen igoera handia soldatenaren
aurrean, zergak irabazien araberakoak
ez izatea, minifundioko banku sistema erabiltzea
industria kontzentrazioaren aurrean,
ordainketa balantza kaskarra, etab. Eta oinarriak
ahulak zirela eta, aski izan zen Burtsako
Ostegun Beltza (urriaren 24) dena
gainbehera etortzeko (eta krisia mundu
guztira zabaltzeko). Langabeziak eta miseriak
gora egin zuen: 1925ean milioi t’erdi
langabetu zegoen, eta 1932an bederatzi aldiz
gehiago (13 milioi). Errepideak eta hiriak
eskaleez eta etxerik gabeko jendez bete
ziren, milaka baserritar lur jota gelditu zen
betiko, eta jende asko harrapaketatik bizitzen
hasi zen. Krisi hura izan zen Banakuntzarako
gerraz geroko gertaerarik larriena.
Hondamen ekonomikoa Herbert Hoover
hirugarren lehendakari errepublikarraren
agintaldian gertatu zen (1928-1932). Hooverrek
«indibidualismo indartsua» hartu zuenoinarri (politika ultraliberala azken batean)
eta etsipena ekarri zien herritarrei. Hiru urteko
atsekabea izan zuten eta horrek konfidantza
galarazi zion herriari; 1932an errepublikarrek
lehendakaritza galdu zuten, eta
Franklin D. Roosevelt atera zen garaile.
New Deal
Franklin D. Roosevelt lehendakariak
New Deal delako politika («Estatu Batuetako
herriarentzako beste era bateko tratua») jarri
zuen martxan; politika horrek akzioa eta
zuzendaritza eskaintzen zuen, eta gainera
nazio ekonomia zuzpertzeko proposamena
eta gizarte politika eraginkorra egiteko
asmoa zuen. Erakundeetan iraultza izan zen
eta herri guztia mobilizatu zen, konstituzioak
lehendakariari ematen zizkion eskumen
guztiak eta lehendakariaren karisma pertsonala
(irratiz ematen ziren «sutondoko solasaldiak»
eta boluntarismoaren alde han
egiten ziren aldarriak dira horren erakusgarri)
erabiliz. Baserritarrak miseriatik atera
ziren, enpleguaren maila igo zen, argi indarra
herrialde guztira zabaldu zen eta azpiegiturak
eratu ziren, eta, batez ere, ongizatearen
estatuaren oinarriak finkatu ziren.
Aurrez izan ziren erreformatzaile eta aurrerazale
guztien programak berreskuratu zituen
Rooseveltek, hasi populisten programatik
eta Wilsoneneraino, eta biata estatu
aurrerazaleenak ere, Wisconsinena adibidez.
Bere politikaren diseinua egiteko laguntzaile
talde bat eratu zuen («jakintsuen trusta»),
akademikoez (Tugwell, Moley eta Berle jr.),
legelariez (Rosenman eta Frankfurter) eta
kazetariez osatua.
Lehen aldian (1933-1935) herritarren
konfidantza eskuratu zuen, finantzak onbideratuzituen (Banku Larrialdiko legea, Ekonomia
legea eta Balioen legea), krisi eta langabeziari
aurre egiteko neurriak hartu zituen
(Larrialdietarako Laguntzen Zuzendaritza
Federala eta Diru Languntza Federalei
buruzko legea), baserrietako ekonomia zuzpertu
zuen (Nekazaritza Arautzeko Zuzendaritza
eta Baserritarrentzako Mailegu Zerbitzua),
lan harremanak, negoziazio kolektiboa
eta industria ordenatu zituen (Nazio
Berreskurapenerako Zuzendaritza eta Industriaren
Berreskurapenerako Lege Nazionala),
eta herri lanen eta lan publikoen bidez
langabeziari aurre egin zion (Gizarte Obretako
Zuzendaritza, Kontserbaziorako Talde
Zibila eta, batez ere, TVA delakoa, Tennesseeko
bailarako Zuzendaritza).
Kongresuan aurrerazaleak izan ziren nagusi
1934az gero, baina Epaitegi Gorenak,
kontserbadorea zenez, atzera bota zituen
zenbait lege; horrekin bere New Deal politikan
aldaketa bat sartu zuen Rooseveltek
(1935-1938, batez ere 1936an berriro lehendakari
hautatu zutelarik). Epaitegian indar
hartzeko eta bere programa zabaltzeko ahalegina
egin zuen, eta lortu ere lortu zuen
bere helburua. Lehenengo aldian sindikatuen
laguntza eskuratu zuten demokratek
(batez ere CIOren laguntza) gizarte legeen
eta enpresetan zentralen jarduera babesten
zuten legeen bidez (Wagner legea).
Hala ere, konstituzioaren inguruko gatazkek
min handia egin zioten, kongresuan
indarra galdu zuen, eta tratua indar gabe
gelditu zen 1938an. Dena dela, New Dealik
ezean, Estatu Batuek ezin izango zuten
Bigarren Mundu Gerran munduko demokrazien
aitzindari izan, eta ez zen superpotentzia
gisa agertuko gerra ondoren.