Historia Unibertsala»Egungo aroa
Ekialde Urruna (XX. mendearen lehen herena)
Txinak eta Japoniak izan zuten harremanik Mendebaleko herriekin XIX. mendean, merkataritzaren eta misio kristauen bidez batez ere, baina harreman haien aurrean oso jarrera desberdina izan zuten batak eta besteak, nahiz eta biak ziren zibilizazio feudalak. Izan ere, Japoniak etekina atera zien harreman haiei, eta herrialdea modernizatzeko eta mendebaleko zenbait ezaugarri bereganatzeko prozesu bati ekin zion; Txinak, aldiz, ez zuen jakin harreman hark eragin zituen aldaketerara egokitzen. Japonia, berrikuntzak egin eta jarrera irekia hartu izanari esker, munduko herrialde ahaltsuenetakoa izatera iritsi zen XX. mende hasieran, ahalmen militarrari zein ekonomikoari zegokionez. Txinaren jarrerak, aldiz, hainbat istilu sorrarazi zuen; lehenik iraultza politikoa piztu eta Txinako inperioa desegin zen, ondoren gerra zibila etorri zen, eta, azkenik, errejimen komunista ezarri zen. Japoniak eta Txinak hain erantzun desberdina emateko arrazoia herrialde bateko kulturaren eta bestekoaren arteko desberdintasuna izan zen: txinatar elitea bere kulturaren nagusitasun eta perfekzioaren ideian hezia zen, eta oso uzkur agertu zen kanpotiko ekarpenen aurrean; japoniarrak, aldiz, borrokalariak eta merkatariak ziren, eta Mendebaleko eragina erronka gisa hartu zuten bertako eliteek. Emaitzak ere desberdinak izan ziren, jakina; Txinan xenofobia zabaldu zen eta Mendebalaren ekarpenak gaitzetsi ziren, eta Japoniak berriz zabalkundera bideratuko nazionalismoa bultzatu eta Mendebaleko kulturaren zenbait ezaugarri bereganatu zituen.
Iraultza, errepublika eta nazionalismoa Txinan
Txinak Japoniaren kontrako 1894-1895
urteetako gerra galdu ondoren, Asiako herrien
gainean zuen nagusitasun ustezkoa ere
galdu zuen. Horrek krisi larria sortu zuen
inperioko agintean, bi jarrera bereizi baitziren:
jarrera tradizionalista, Txinaren hondamena
eragozteko antzinako balioak berreskuratu
nahi zituena, batetik, eta erreformazalea,
Txinaren etorkizuna Japoniako ereduaren
araberako antolaketa batean ikusten
zuena, bestetik. Errejimenaren aldeko
talde kontserbadoreenek galarazi egin zituzten
1898an heziketa, administrazioa eta
gudarostea eraberritzeko ahaleginak.
Erreakzio kontserbadoreak, gainera, herritarren
artean xenofobia zabaldu eta boxeren
iraultza sorrarazi zuen (1900); gorteak
bultzatuta, ehundaka misiolari eta merkatari
europar hil zituzten herritarrek. Nazioarteko
gudarosteen erreakzioak –Japonia barne
zen– Pekingo protokoloa sinatzera behartu
zuen Txina (1901); Txinak kalte ordain
handiak ordaindu behar izan zituen
eta Txinan atzerriko gudarosteak sartzea eta
Mendebaleko ekonomiak Txinakoan esku
hartzea onartu behar izan zuen. Boxer-en
iraultzaren ondorioz inperioa suntsitu egin
zen, eta herritarren artean Mendebaleko
eraginaren kontrako sentipena nagusitu zen.
Egoera horretaz baliatuta, nazionalismo
iraultzailea zabaldu zen Txinan.
Errepublikaren aldeko iraultza
1905ean Sun Yat-Sen medikuak Liga
Iraultzailea sortu zuen, eta 1912an Txinako
alderdi nazionalista, Kuomitang delakoa,
sortu zen liga horretatik. Ligak hiru oinarri
nagusi zituen: nazionalismoa, demokrazia
eta ekonomiaren eraberritzea. Qing dinastia
mantxua (tartariarra) agintetik egotzi eta
Txina txinatarrei itzultzearen alde zegoen,
eta errepublika, sufragio unibertsala eta lurraren
banaketa eskatzen zituen. Programa
horrek arrakasta handia izan zuen intelektual,
unibertsitario eta militarren artean, eta
administrazioko zenbait alorretan. Sunek
mantxuen errejimenaren kontra altxatzeko
deia egin zuen; 1911ko urrian hasi zen iraultza
Hubei probintzian, eta handik Txinako
hego eta erdialde guztira zabaldu zen. Abenduan
Nankinen bildu zen batzar iraultzaileak
Sun Yat-Sen izendatu zuen Txinako
Probintzia Batuetako lehendakari, eta handik
gutxira (1912-II-12) Pu-Yi enperadore
gazteak abdikatu zuen eta errepublika ezarri
zen. Iraultzak ordea ez zuen konstituzio
errejimen liberala ekarri, uste zen bezala;
herrialdearen batasuna erraztearren, Sunek
errepublikako lehendakari kargua utzi eta
Yuan Shikaik hartu zuen haren tokia. Lehendakari
berriak prozesu konstituzionala
eten eta diktadura militar iraultzailea ezarri
zuen.Yuan Shikai hil ondorengo (1916ko ekaina)
krisi politikoaren ondorioz aginpide zentrala
suntsitu zen; eskualdeetako agintari
militarren esku gelditu zen boterea –bidelapur
hutsak ziren batzuk–, eta aginpidea eskuratzeko
borroka handiak gertatu ziren probintzien
artean. Aginpide zentralaren egoitza
Pekin zen teorian –Pu-Yi berriro enperadore
jartzeko ahaleginak egin ziren Pekinen–,
baina hegoaldean Sun Yat-Senek gobernu
errepublikazalea ezarri eta gobernu zilegi
bakar gisa aurkeztu zuen bere burua. Intelektualek
eta ikasleek aurre egin zioten egoera
hari; Pekingo unibertsitatea gune nagusi harturik,
Txinaren hondamen politiko eta sozialaren
kontra borrokatu ziren berpizkunde
kultural batean oinarrituta tradizionalismo
txinatarrari kritika eginez. Berpizkundearen
aldeko mugimenduak politikan ere esku
hartu zuen gerora; ikasleek manifestazio bat
antolatu zuten Pekinen (1919-V-4) Versaillesko
hitzarmenean Alemaniak Txinan zituen
lurralde batzuk Japoniari utzi zitzaizkiola-eta.
Maiatzaren 4ko mugimendua izena eman
zitzaion mugimendu hari eta Xangai, Kanton
eta beste hiri handi batzuetara zabaldu
zen; mugimendu hark Txinako elite intelektualaren
kontzientzia nazionalista eta erreformazalea
nabarmendu zituen.
Iraultza nazionalista
Txina kaosetik atera eta gerraren jaunek
zatitutako herrialdea berriro batzeko iraultza
nazionala antolatu zen hegoaldean, Kantonen
inguruan. Sun Yat-Senek nazioarteko
komunisten laguntza eskatu zuen iraultza egiteko. 1923an Kuomitang alderdi nazionalista
eta Txinako Alderdi Komunista
sortu berria (1921, Xangai) batu zituen, baina
argi utzita bere programa politikoaren
funtsa «hiru printzipioek» osatuko zutela:
herriaren batasuna (nazionalismoa), herriaren
eskubideak (demokrazia) eta herriaren
ongizatea (sozialismoa). Handik bi urtera,
Sun hil ondoren, Kuomitang-eko Txiang Kai-
Txek izendatu zuten alderdiaren buruzagi.
Herrialdearen errekonkista hasi zuen, eta
hiru urtean bere errejimen presidentzialista
militarraren mende jarri zuen Txinako parte
handi bat. Estatuko administrazioa eta
banku sistema modernizatu zuen, eta herri
lan handiak hasi zituen, baina bazter utzi
zuen Kuomitang-ak nekazaritza eraberritzeko
prestatutako programa.
Txiangen jarrera Sunena baino eskuindarragoa
zen, errepublika sasiburgesa aldarrikatu
zuen, gudarostean eta gizatalde aberatsetan
oinarrituriko errepublika bat nahi
zuen: 1927an Kuomitang-eko ezkertiarren
eta komunisten kontrako estatu kolpea jo
zuen, eta haien kontrako esetsaldiari ekin
zion. 1937an Japoniak Txina eraso zuenean
bakarrik eten zuen esetsaldi hura; izan ere,
eraso hark erreakzio nazionalista gogorra
eragin zuen Txina guztian eta erreakzio
horretaz baliatuta Japoniaren kontrako Fronte
Batua osatzeko bildu zituen Txinaren etsai
izandakoak.
Japoniar militarismoa
Militarismoaren sorrera
Meiji garaian, 1868az gero Japoniak bizi
izan zuen bilakaeraren eta oparotasunaren
ondorioz, indar handiko zabalkunde militarra
hasi zuen Japoniak 1870 inguruan.
Tokugawatarren errejimen feudalaren kontrako
1868ko iraultzak goitik behera aldarazi
zuen Japonia, berrikuntza handiak egin
baitziren gudarostean, ekonomian eta
heziketan. Industriak, banku sistema eraginkor
baten laguntzarekin, indar handia
hartu zuen, eta gobernuaren esku hartzea
eta demografia hazkundea ere mesedegarri
izan zitzaizkion iraultzari, herrialdearen naziotasuna
sendotu eta gizarte antolaketa
bideratzeko. Heziketa 1886an eraberritu zen;
berrikuntza haien helburuak etika kolektiboa
indartzea (ohorea, leialtasuna eta esanekotasuna)
eta gazteei estatuaren, gudarostearen
eta nazioaren mendeko sentipen
nazionalista erakustea ziren. Nazio gudarostea
osatu zen, Prusiako gudarostea eredu
hartuta –inperio garaian samuraiek zituzten
pribilejioak desagertu ziren–, eta itsas
armada modernoa antolatu zen, britainiarraren
antzera. Gudarostea eta itsas armada
aginpide zibiletik bereizitako erakunde ahaltsu
bihurtu ziren –ministerio gobernua etaparlamentu sistema ezarri zituen 1889ko
konstituzioak–; bere aginpidea zabaltzeko
grina eta nazionalismo sutsua ziren gudarostearen
ezaugarri aipagarrienak, eta enperadoreari
bakarrik egiten zion men.
Japoniar militarismo berria berehala nabarmendu
zen; 1872an Japoniak Riu-Kiu
uharteak eskatu zizkion Txinari, babes herri
bihurtu zituen, eta 1875ean Kuril uharteak
anexionatu zituen. Korearen kontrola
lortzearren Txinarekin izandako gerra (1894-
1895) irabazi, eta Europako herrialde ahaltsuenek
boxer-en iraultza xenofoboa (1900)
zapaltzen lagundu izanak indartu egin zuen,
gainera, Japoniaren militarismoa. Horrela,
Britainia Handiarekin babes hitzarmen bat
sinatu zuen 1902an, errusiarrak Asian hartzen
ari ziren indarrari aurre egiteko; hura
izan zen Europako eta Asiako bi potentziaren
arteko berdintasunezko lehen hitzarmena.
Errusia-Japonia artean Mantxuria hegoaldea
eta Korea eskuratzeko izandako gerran
ere erakutsi zuen Japoniak bere ahalmen
militarra. 1904an Japoniako itsas gudarosteak
ustekabean eraso zuen Port Arthur
txinatar portua (errusiarren esku 1898az
gero), Korea okupatu zuen eta Mantxuriaraino
iritsi zen; Baltiko aldean Errusiak zuen
itsas gudaroste zaharkitua erabat suntsitu
zuen. Porstmoutheko bakearen ondoren
(1905) –Estatu Batuen laguntzarekin sinatu
zen– Errusiak Japoniari itzuli behar izan zizkion
Sakhalin uharteen hegoaldea eta Port
Arthur; gerrako kalte ordaina eman behar
izan zion, eta Japoniaren babes herri b¡hurtu
ziren Korea –zuzeneko anexioa 1910ean–
eta Mantxuria hegoaldea.
Militarismoa eta nazionalismoa
Japonia ahalmen militar handiko herrialdea
zen, beraz, XX. mende hasieran. Garai
hartan, bestalde, Japoniaren nagusitasun militar
eta ideologikoaren bidez Asiaren berpizkundea
lortu zela zioten talde ultranazionalistak
indar hartzen hasi ziren, eta ideia horrekeragin handia izan zuen Japoniako armadan;
zeharo bereizi zen aginpide zibiletik,
aginpide zibilak nazioarteko egoera baretzeko
ahaleginak egin zituelako, eta 1920
inguruan Txinarekin adiskidetu nahi izan
zuelako Kato Takkakiren gobernuak –gizonentzat
sufragio unibertsala ezarri zuen Japonian–.
Baina ultranazionalismoak gudarostean
zuen eragina 1931-1932 urteetan nabarmendu
zen batez ere, Kwantuneko gudarosteak
bere kabuz Mantxuria guztia okupatu
zuenean. Japoniako gobernuak ekinaldi hura
bertan behera uzteko agindua eman zuen,
baina alferrik izan zen. Gazte ultranazionalista
batzuek Inukai Tsuyoshi lehendakaria
hil zuten 1932ko maiatzean eta alderdien
gobernua desegin zen; harrezkero, enperadorearen
konfiantza osoko kideen esku egon
zen gobernua; ez ziren alderdietako kideak
hartu gehiago, enperadorearen konfiantza eta
gudarostearen aurrean autoritatea zuten kideak
baizik.
Japoniak, bere zabalkunde militaristari
jarraituz, Txina eraso zuen 1937ko uztailean.
Pekin, Tientsin, Txinako iparraldea eta Xangai
okupatu zituen berehala, eta Nankinen
Txinako Errepublikako Gobernu Eraberritua
ezarri zuen, Sun Yat-Senen laguntzaile
Wang Ching-Wei zela lehendakari. Britainiarrek
eta Estatu Batuek Txinari lagundu, eta
txinatar gerrilla komunistak japoniarren erasoari
aurre egin zion arren, Japoniak
1942rako Txina ia guztia menderatu zuen,
eta Frantziaren mendeko Indotxinako lurraldeak
ere hartu zituen. 1942an, II. Mundu
gerra hasita zegoela, Birmania, Malaysia,
Singapur, Filipinak eta Indonesia bereganatu
zituen. Japoniarrek Pearl Harbour uhartea
eraso zuten 1941eko abenduaren 7an, eta
aliatuek eraso horren kontra erantzun zutenez
–Japonia Berlin-Erroma Ardatzari lotu
zitzaion 1939ko abenduan–, Txina-Japonia
arteko gatazka ere II. Mundu Gerran sartu
zen. Japoniak gerra galdu zuen, eta horrela
eten zen bere zabalkunde militarista eta hasi
zen herrialdearen desmilitarizazioa.