Historia Unibertsala»Egungo aroa
Ekialde Hurbila. Otomandar inperioaren bukaera
LEHEN MUNDU GERRAREN AMAIERAREKIN DESAGERTU ZEN BEHIN BETIKO OTOMANDAR
INPERIOA. UNE HORRETAN SORTU ZEN GAUR EGUNGO TURKIA, SORTALDEAREN ETA
SARTALDEAREN ERDIBIDEAN.Hainbat eragilek bultzatu zuten otomandar
inperioaren krisia. Lehenengoa babespean
zuen lurraren hedadura, hau da hedadura
handiko lurraldea kontrolatu beharra;
bigarrena, inperioa osatzen zuten herri,
arraza, kultura eta erlijio ugaritasuna; eta hirugarrena,
garrantzitsuena agian, inperio
erraldoia behera zetorrela XIX. mendeko eta
XX. mendearen hasierako herrialde kolonial
indartsuenek hari eragindako presioa.
Otomadar inperioa alemaniarren alde aritu
zen Lehen Mundu gerran, eta gerraren ondoren,
herri garaileak inperioa desegiten
hasi ziren, edo, hobeto esanda, inperio haren
heriotza izenpetu zuten. Prozesu hori
Sevresko Itunarekin jarri zen abian, 1920an;
Ankarako akordioa etorri zen gero, 1921ean;
Parisko Konferentzia ondoren, 1922an, eta,
azkenik, Lausanako Konferentzia, urte hartan
bertan. Era horretan, Lehen Mundu gerrako
potentzia garaile handien artean erabat
zatitua geratu zen otomandar inperioa.
Ekialde Hurbileko esparru estrategikoa britainiarren
(Irak eta Transjordaniako erreinu
haxemiak) eta frantsesen eskumenean (Siria
eta Libanoko eskualdeak) geratu zen.
Horrela, hasieratik bertatik izan zen nahasia
eskualde horren egoera, lehian aritu
baitziren beti frantsesak eta britainiarrak,
eremu estrategikoa zen haren gaineko kontrola
lortu nahian; izan ere, ez zen garrantzizko
gunea merkataritzarako, baizik eta
baita herri garatuentzat behar beharrezkoa
gertatzen hasia zen baliabide bat, petrolioa,
lortzeko ere. Honen guztiaren ondorio nagusia
ordea otomandar inperioa desagertzea
izan zen, eta inperioarekin batera sultanerria,
era horretan Turkia berriari, Turkia
laikoari, leku egiteko.
Otomandar inperioaren bukaera
Lehen Mundu gerra ez zen izan inperio
zabal honen amaieraren eragile bakarra.
Faktore ekonomikoek eta barne tentsioek
ere izan zuten zerikusirik inperioaren heriotzan.Otomandar inperioaren suntsitzea 1800.. rtetik 1923. urtea arte doan aldian gertatu
zen; ondoren Turkia berria sortu zen, Mustafa
Kemal Atatürk zuela buruzagi. Otomandar
inperioa irizpide geografiko-administratiboen
arabera zegoen banatua, ez arraza,
hizkuntza edo erlijio irizpideen arabera.
1841ean ordea, herri kolonial indartsuen
eraginez, irizpide horiek ere hartu ziren
kontuan administrazioan. Era horretan, eta
atzerritarren eragin gero eta handiagoaren
pean, irizpide konfesionala sartu zen otomandar
inperioaren antolamenduan, tradizio
historikoan egin ez zen bezala. Hala, bi
Eyalet handiren inguruan antolatua zegoen
inperioa: ekialdekoa, Anatoliari zegokiona,
eta mendebalekoa, Rumelia, hau da, Balkanak.
Mende bukaeran otomandar inperiotik
aparte zeuden Afrika iparraldeko hiru
probintzia handiak: Argelia frantsesek okupatu
zuten 1830ean, Tunisia ere Frantziaren
mende geratu zen 1881ean, eta Egipto,
burujabetza nahi bazuen ere, britainiarren
mende zegoen. Kanpoko presioak eragindako
zatikatze honi, ordurako hilzorian zegoen
inperioaren ekonomia egoera guztiz
larria erantsi behar zaio. Labore asko esportatzen
zuen, eta gai landuak inportatzen,
Erresuma Batutik. Era horretan, ia-ia geldirik
zeuden lehenago sortutako bankuak eta
merkataritza ganbarak. P etrolioak bakarrik,
Mesopotamian aurkitu zenean, arindu zuen
apur bat ekonomia egoera larri hura.
Atatürken Turkia berria.
SORTALDEKO NAZIOETAN, ATATÜRKEN TURKIA IZAN
ZEN EUROPA MENDEBALEKOEN ANTZEKO ESTATU-
NAZIO BATEN MODURA ANTOLATU ZEN LEHENA, BAI
BANAKETA ADMINISTRATIBOARI, BAI POLITIKAREN
IKUSMOLDEARI DAGOKIONEZ.Sevresko itunaren ondoren (1920) Mustafa
Kemal Atatürk turkiar ofizial gazteak
heldu zion aginpidea lortzeko bideari.
1922an irtenbide askoz ere duinagoa eskaini
zion Lausanako itunak ordurako desegina
zen inperioari, ez baitzuen zatitu otomandar
inperioak euskarri zuen gunea (gaurko
Turkia). Hurrengo urtean, Kemalek, herriaren
laguntzarekin, azken ukaldia eman zion
sultanerriari. Estatu berriaren konstituzioa
europar pentsalari handien irakasbideetan
oinarritu zen. Era horretan, sultanaren banakako
beregaintasuna turkiar nazioak eskuratu
zuen, eta, hastapen erlijiosoetan oinarrituriko
erakunde oro desagerturik, errepublikak
hartu zuen sultanerriaren lekua.
1923ko urriaren 23an eratu zen Turkiako
Errepublika, eta urte bete geroago onetsi
zen Konstituzioa. Haren arabera, lau urtez
behingo bozketa unibertsalaz hautatzen zen
Nazio Biltzar baten inguruan eratu zen aginpide
politikoa; Biltzar horrek zeukan ahalmen
eragilea, berak hautautako errepublikako
lehendakariarekin batera. Errepublikaren
sorrerak, hasieran, ez zuen desgerrarazi
kaliferria organo espiritual nagusi
gisa. Baina arazoak sortu zirelarik aginpide
zibilaren eta erlijiosoaren artean, 1924ko
martxoaren 3an kaliferria deusezteko erabakia
hartu zuten diputatuek. Era horretan,
beste urrats bat egin zen Turkia modernoagotzeko
bidean, errepublikari tankera guztiz
laikoa emanez. 1925etik aurrera, turkiar
gizartea modernoagotzen saiatu zen Kemal,
eta horrek islamaren eraginaren kontrako
borroka zekarren berekin. Hala, laizismoa,
Kemalen egitasmoaren abiapuntua zena,
neurri autoritarioen bidez lortu behar izan
zen sarritan, islamaren eraginetik libre egon
zitezen herriaren egitura politikoak eta ekonomikoak.
Lege laikoek ?horietan nagusia
Turkiar Kode Zibila, Suitzakoaren berdinberdina, zen (1926)?, Zuzenbide sistemaren
erreformak eta beste aldaketa batzuek
?hala, alderdi liberal baten sorrerak?, ezaugarritu
zuten Turkia berria, otomandar iraganarekin
zerikusirik batere ez zuena.
Ekialde Hurbileko britainiar esparruak: Irak eta Transjordania
LEHEN MUNDU GERRAREN ONDORENGO EKIALDE
HURBILAREN ANTOLAMENDUAK, BRITAINIAR ETA
FRANTSESEN ERAGINPEKO BESTE EREMU BAT SORTZEAZ
GAINERA, ERABAKI ZUEN ESKUALDE HAREN IBILBIDEA.1920an britainiarren eskumenean geratu
zen antzinako Mesopotamia, Irak izena hartuta.
Winston Churchillek, kolonietako britainiar
ministroak, esparru hau bi eremu handitan
banatzea erabaki zuen. Lehena Irak ingurukoa,
Faisalen agintepean, zeina frantsesek
Siriatik egotzi baitzuten; eta bigarrena
Transjordaniako Emirerriaren inugurukoa,
Abdullah-k gobernatua. Iraken, biztanleria
askotarikoa zela-eta, arazoak sortzen hasi
ziren berehala. Hala, talde txiki batzuk, xiiak
eta kurdoak, matxinatu egin ziren, beren
herriak baztertu eta aginpidea sunnien esku
utzi zelako, nahiz eta biztanle gutxiago izan
sunniak xii eta kurdoak baino. Borrokaldi
etengabeak izan ziren, baina anglo-iraniar
akordioa sinatu zen 1922an eta 1924ko Konstituzioarekin
amaitu ziren borrokak. Konstituzio
haren arabera, bazen zeharkako bozketaz
hautaturiko biltzar bat, erregeak izendaturiko
senatu bat, eta legebiltzarraren aurrean
erantzule zen gobernu bat. 1930ean
beste itun bat izenpetu zen, Iraki ahalmen
handiagoak ematen zizkiona eta independentziarako
bidea prestatzen zuena. Independentzia
hori 1932an gauzatu zen, Nazioen
Elkartean Irak beste estatu baten mailan onartu
zutenean. Transjordanian, bestalde, Abdullah-ren
adar haxemiaren eta britainiarren
arteko lankidetzari esker, lan handia egin ahal
izan zuen hark. 1920an garrantzi handiko
gune politikoa bihurtu zen Transjordania, britainiarrentzat
batez ere, frantsesen zabalkundea
gerarazi nahi baitzuten. 1923ko maiatzaren
25ean aldarrikatu zen, azkenik,
Transjordaniaren independentzia, nahiz eta
Londresen eta Ammanen artean lotura estua
izan zen aurrerantzean ere; une horretatik
aurrera, aski izan zen Britainia Handiaren zeharkako
eragina, beti ere bere interes ekonomikoen
alde, eta frantsesen aurrerabidearen
eta interesen kontra, Ekialde Hurbileko
eremua kontrolatzeko. Geroago, Ekialde
Hurbileko Prusia deitu izan zitzaion Transjordaniari,
militarizazioaren ondoren. Arabiarren
batasuna lortzeko ahaleginak zirela-eta, hasi
zuen herri horrek bere aurrerabidea eskualdeko
potentzia nagusia izate aldera, Hafez
el-Assad alahuitaren eskutik.
Frantsesen agintea: Siria eta Libano
FRANTZIA IZAN ZEN EKIALDE HURBILEKO BESTE
POTENTZIA AHALTSUA, BRITINIARREK BEZAIN ONURA
HANDIAK ATERA EZ ZITUEN ARREN.1920ko irailaren 20an onetsi zen ofizialki
Libanoko estatua, Siriako gainerako lurretatik
banatua. Bi urte lehenago, Faisal emirrak,
Damaskon garaile sartu ondoren, Siriako
erreinu arabiarra sortu zuen, zeinak,
bere aldetik, beretzat eskatzen zituen Palestina
eta Libano. Berehala etorri zen frantsesen
erreakzioa, eta gudarostea bidali zuten
Damaskora. Era horretan, kristau maroniten
eskaerei erantzuten zien batez ere Libanoko
estatu berriak. Libano handi bat sortzea zen
libanotar nazionalisten asmoa. Hala bada,
Libanoko estatu berria talde kristau eta musulmanen
bat egitetik sortu zen, erakunde
politiko komun baterantz. Baina Libano handi
baten sorrerak eragotzi egiten zituen Frantzia
eta Siriaren arteko harremanak; izan ere,
arabiar herrien batasuna bultzatzen baitzuen
1920ko Siriako Konstituzioak. Hala bada,
frantsesen eta siriarren arteko harremanek
okerrera egin zuten, batez ere 1925ean, eta
horretan jarraitu zuten Siriar Bloke Nazionalistak
aginpidea bere esku eduki zuen artean.
Negoziazio saioak egin ziren arren,
akordio duin bat lortzea ezinezkoa zen ia.Libanon agerikoa gertatu zen orobat herrien
ugaritasuna, eta horrek ere arazoak
ekarri zituen. Baina 1941 arte ez zen aldarrikatu
Libanoren erabateko independentzia,
eta 1946an alde egin zuen frantses armadak
Siriako lurretatik.
Anaia musulmanak
Anaidi hau 1928. urtean sortu zuen Hassan
el Bannak Egipton. Organizazio hau
islamismo klasikoaren jarraitzaile da, baina
ez dio uko egiten kulturaren eta zientziaren
aurrerabideari. Liberalismoaren eta
marxismoaren kontra egon zen, eta, hori
zela-eta, gogor jarri zen egiptoar gobernuaren
kontra. Horren ondorioz halaber, alemanen
lankide izan zen Bigarren Mundu
gerran. 1945 eta 1948 artean zerikusia izan
zuen bi lehen ministro egiptoarren hilketetan.
Erantzun gisa, Banna buruzagi musulmana
hil zuten. Urte batzuk geroago,
1965ean, Nasserrek beste buruzagi bat,
Qobt, espetxeratu zuen. 1981ean anaia
musulmanen adar erredikalak Anwar al
Sadat hil zuen. Mundu arabiar osoan daude
zabalduak anaia musulmanak, eta ez
dago zehatz jakiterik zenbat diren. Zenbaiten
ustez, badira bi milioi baino gehiago
ere.