Historia Unibertsala»Egungo aroa
1920ko hamarraldi zoriontsutik 1929ko krisira
Bi gerren arteko aldian gertatu ziren, hurrenez hurren, ekonomiaren zuzpertzea, nolahalako oparoaldia eta krisia. Aldi horren erdi-erdian, 1929an, ordu arte ezagutu zen ekonomia krisirik gogorrena pairatu zen. Krisi horren ondorioek ekarri zuten, besteak beste, faxismoen goraldia, eta, azken finean, baita bigarren gerra handia ere. Baina era berean, eta batez ere, XIX. mendean ohiko zen kapitalismo liberal zaharraren ukatzea izan zen 29ko krisia, eta orobat beste era bateko kapitalismo baten jaiotza mingarria. Kapitalismo berri horrek, kapitalismoaren beraren ezaugarri nagusiak gorderik ere, estatuari eman zion paper protagonista ekonomia erregulatu zezan, eta esku ikusezinak berez ezin aurkitu zuen oreka bila zezan.
Gerrak nahastutako ekonomia
Lehen Mundu gerrak, bere handiarekin,
usadiozko prozedura ekonomikoak aldatzera
behartu zituen estatuak. Hasteko,
XIX. mendeko liberalismo ekonomikoan
ezin pentsatuzkoak ziren baliabide eta
eginkizunak beretu zituen estatuak. Estatuaren
tresneriak, gerrako ekonomia
salbuespenezkoaren buruzagitza hartuta,
prezioak eta soldatak kontrolatzen zituen,
barneko ekoizpena hobetzeko, industria
korporazio handiei kredituak emateko?
lan merkatua erregulatzen, armadarekin eta
enpresa pribatuekin akordioak egiten. Bestalde,
nazioarteko harremanak aldarazi zituen
gerrak, eta, hala, Ingalaterra zaharrak
?eta, hedaduraz, Europa zaharrak? potentzia
sortu berriari, hau da, Ameriketako
Estatu Batuei leku eman behar izan zion.
Gerra baino lehen, Europako hiru herrialdek,
Britainia Handiak, Alemaniak eta Frantziak,
egiten zuten munduko eskulanen
%36 (Ipar Amerikaren antzera), menderatzen
zuten munduko merkataritzaren %60
?haren erdia Europa barnekoa zen?, eta
urre erreserben heren bat. Gerrak betiko
hautsi zuen erlazio horren oreka. Amerikarrak
asko handitu zuten ekoizpena gerran
parte hartzen zuten Europako herrialdeentzat,
eta, modu horretan, beren ekoizpen
ahalmena handiagotu, errentagarriago bihurtu
eta europarrak beren mende jarri zituzten
urteotan: Wall Streetetik, ez Londresko
Citytik, gidaturiko finantzen mende, urre
bihur zitekeen diru bakarra zen dolarraren
eta gerrako maileguen mende, Europa barnekoa
izatetik kontinente arteko izatera
igaro zen markataritza baten eta EstatuBatuetan erosteko baldintzapeko kredituen
mende? Urrutiko herrialde bat, Japonia,
izan zen beste irabazlea, gerra ondoren hasi
baitzen hura ere gora egiten, harik eta
Ozeano Bareko potentzia bihurtu zen arte.
A.J.P. Taylor historialariaren hitzetan, Europaren
historiaren amaiera seinalatu zuen
1914-1918ko gerrak, eta munduaren historiaren
hasiera. Horixe adierazi zuen 1929ko
krisiak. Azkenik, berrikuntza teknologikoek
eta lanaren antolamendu modernoenek (taylorismoak)
sustraitik berriztatu zuten
ekoizpen sistema hura, izugarri handitu
zuen bere ekoizteko ahalmena; horretarako,
saialeku ezin hobea izan zen gerra
(gatazka bukatzen zenerako ere egokia).
Urte eroak
Ez da harritzekoa, beraz, 1920-30 urteekin
lotzen den oparotasuna, egiazki,
Estatu Batuena bakarrik izatea. Are gehiago,
?zoriontsu? hitza ez da egokia modu
orokorrean esanez gero, eta kontraesana
da gainera. Nolabait ere, kontzeptu bikoitza
da: sozio-kulturala eta sozio-ekonomikoa.
Aurrenekoari dagokionez, errotikako
ohitura aldaketa izan zen Lehen
Mundu gerraren ondoren gertatua. XIX.. endeko mundu ordenatu eta elitistaren
ordez, beste bat etorri zen, zoro samarra
eta protagonista gizarte masak zituena. 20-
30 urteetan gertatu zen aldaketa hori, berrikuntza
askorekin: emakumearen protagonismo
handiagoa, zinema ahostuna, irratiaren
hedapena, moda, masen kirola, zeluloideko
heroiak, jazza, automobilen fabrikazio
eta salmenta zabala, aireko garraioen
garapena, telebistaren lehen
urratsak. Hirietan gertatu ziren aldaketa
guztiak. Amerikarren oparotasun maila iritsigabe ere, edonongo hirietan igerri zen
berrikuntza, gero eta gehiago baitziren, eta
gero eta handiagoak. Baina ekonomian
bestelakoak ziren gauzak. Oparoaldia, izatekotan,
1925etik 1929ko udazkeneko krisia
arte izan zen, Estatu Batuetan bakarrik
iritsi zen, eta ezta Estatu Batuetako leku
guztietan ere. 1925 arte ez zen orokorra
izan gerra ondoko ekonomia eta dirua berreraikitzeko
prozesua (Dawes plangintza,
Poincaréren libera, diru berriari ?Reichmark?
loturiko Alemaniaren zuzpertzea,
lan publikoko politika Italian eta Espainian?).
Prezioen politikek nekazaritza
zigortu zuten: gerra garaian sortu ziren
itxaropenak zirela-eta, iparramerikar nekazariek
zor handiak beretu zituzten, eta,
hala, prezioak jaitsi zirenean, krisia zabaldu
zen; herrialde ?berrietan?, nekazariakbaitziren, eta gerrarekin sartuak mundu
merkatuan, gariaren, kafearen eta abarren
prezioak jaitsi ziren, stockak hazten zitzaizkien
artean. Ingalaterran, soldatak ez igotzearen
ondorioz antolatu ziren 1926ko
greba handiak. Langabezia, Europan, %10
eta 20 artera igo zen; Estatu Batuetan beretan
%4tik ez zen inoiz jaitsi, nahiz eta,
aldi berean, nazio errenta %20 igo zen 1922
eta 1919 artean.
Izua Wall Streeten
1925tik aurrera hasi zen igartzen Ameriketako
ekonomiaren igoera, baina urte
horretatik aurrera ?nahiz eta oinarri sendoak
ipini ziren 1922 eta 1925 artean?, krisia
ekarriko zuen espekulazioa ere zabaldu
zen. Europar merkatuak ixteak ?hamarraldiko
lehen urteetako erantzun protekzionistarekin?,
eta prezioen beherekadak
kredituaren inflazioa bultzatu zuten. Diru
asko hasi zen mugitzen burtsako interesen
irabazien bila, interes horiek industriako
inbertsioa baino askoz ere gehiago
baitziren. Argi ikusten da benetako ekonomiaren
eta ekonomia espekulatiboaren
arteko desegokitasuna, kontuan hartzen
bada burtsako balioen kotizazioa 105tik
220ra igaro zen artean, 120ko indizera baino
ez zela iristen negozio bolumena. Ekonomia
agintarien beranduko erreakzioak
are txartu zuen egoera. 1929ko urrian, aldaketa
gogor baten seinaleak hasi ziren
antzematen burtsan, goranzko joeraren
guztiz kontrakoak. Argi zegoen dibidendu
deskontatuak ez zirela arriskuaren baliokide
?interesa Burtsaren lehen ?abisuarekin?
erori zen, martxoan?, eta kreditu murriztu
batek ezingo ziola kotizazioen goranzkoari
eutsi. Hilaren 24an, ostegunez,
lehertu zen crack-a, eta hamairu milioi
akzio atera ziren merkatu motel batera.
Krisia beste hiru astez luzatu zen, eta krisiaren
ondorioek berriz 1933aren erdialdera
arte iraun zuten. Aldi horretan, 1926koaren
herenera jaitsi zen Burtsako tituluen
prezioa. Berehalakoa izan zen Burtsaren
krisiaren eragina, eta amerikar banku askok
kiebra jo zuten (5.000 inguruk; estatalak
ziren, ez federalak). Hortik, industria
eta merkataritza enpresetara iritsi zen beheraldia,
eta oro har, ekonomiaren alor guztietara.
1929 eta 1933 artean %56 jaitsi zen
Estatu Batuetako nazio errenta, eta prezioek,
laborantzakoek batez ere, lur jo zuten.
Nekazaritzaren hondamendia erabatekoa
izan zen, eta langabeak, 1933an, 13 milioi
izatera heldu ziren (biztanleria aktiboaren
%27). Etena geratu zen eskaintza eta eskaeraren
makina. Depresio handiaren garaia
izan zen.
Krisiaren hedapena
Estatu Batuen ekonomiaren pisuak eta
gerra handiaren ondoren izan zituen ezaugarriek
agertzen dute 1931tik aurrerako krisiaren
hedapena eta larriagotzea. Atzerrira
eramandako kapital ugariak (inbertsioak),
europarrak batez ere, berreskuratzea izan
zen amerikarren lehen neurria; neurri horrek
bankuen kiebra eragin zuen Austrian
(Vienako Kredit-Anstalt, Austriako banku
aktiboen %70), eta Alemanian (kanpoko
zorraren ordaintzeak eten zituen, eta lehiatilak
ixteko baimena eman zien bankuei;
Danatbank-en kiebra); tentsio larria sorrarazi
zuen Londresko Cityan, eta, hala,
1930eko irailean urre patroitik atera zuen
libra (debaluazioa ezkutatuz). Estatubatuarrek,
une horretan herrialde guztien ezaugarri
zen protekzionismo berri horri (autarkia
ia) erantzunez, heren batera baino
gutxiagora murriztu zituzten atzerriko gaien
erosketak, eta, horren ondorioz, areagotu
egin zen industria europarraren eta, ekonomia
handiak lehengaiez eta nekazaritza
gaiez hornitzeko, gerraren ondoren mundu
merkatuan sartu ziren ?herrialde berrien?
krisia. Estatu Batuetan %70 bat jaitsi
ziren inportazioak 1929 eta 1932 artean.
Era berean, stockak murriztu nahian, estatubatuarrek
prezioak jaitsi zituzten beren
konkurrentzia ahalmena gehitzeko, eta
gauza bera egin behar izan zuten gainerako
herrialdeek ere. Berehala etorri zen
Europako estatu batzuen erreakzioa.
Erreakzio desberdinak izan ziren, baina,
oro har, krisia Estatu Batuen aldera ?errebotatzen?
saiatu ziren 1931. urtean. Europako
eta gainerako herrietakoa ekonomia
krisi sakon batean sartu ziren. Alemaniako
langabetuak, 1932an, %43,7ra igo ziren,
austriarrak %29ra eta ingelesak %22ra. Tearen
eta gariaren prezioak heren bat jaitsi
ziren. Estatubatuarren arazoak zirela-eta,
%90 murriztu zuten japoniarrek sedaren
produkzioa: ez zen galtzerdirik saltzen.
Munduko industria ekoizpenaren indizea
83,5era jaitsi zen 1933an (100 zen oinarria
1928an); aldi berean, Sobiet Batasunean,
bost urteko plangintzekin, hirukoiztu egin
zen ekoizpena. Bazen zerbait oker zebilena
ekonomia kapitalistan.
Konponbide bila: beste kapitalismo baterantz
John Maynard Keynes ekonomialariak,
krisiaz aritzean, harriturik aipatzen zuen ekonomiaren
zientzia ez zela industriak eta
merkataritzak iritsi zuten mailara egokitu.
Ekonomia, kasu honetan, ez zen ulertzenjabeak bere negozioa bideratzeko duen
ahalmenaren zentzuan; nazioarteko baliabideak
ordenatzeko ekonomialariak duen
trebetasuna zen Keynesen ekonomia. Krisitik
ateratzeko Keynesek proposatzen zuen
irtenbidea oso kritikoa zen aurreko mendean
zabaldu zen kapitalismo liberalarekin.
Bestalde, Keynesen proposamenek bazuten
aurrekaririk: gerrako urteetan estatua gehiago
sartu zen ekonomian. Cambridgeko ekonomialari
garrantzitsu honek ez zuen 1936
arte argitaratu bere Enpleguari, interesari
eta diruari buruzko teoria orokorra, eta
Bigarren Gerra Handia arte ez ziren haren
tesiak zabaldu. Bestalde, zenbait estaturen
antzeko erreakzioa, lan publikoen bitartez,
adibidez, nazio ekonomiak zuzpertu nahi
zituena, Keynesen modukoa zen jada.
Hauek izan ziren, besteak beste, interbentzionismoaren
estrategiak: nekazarien erosketa
ahalmena berreskuratzea, haien soberakinak
erosiz, laborantza gaiak mugatuz
edo prezioak finkatuz; krisian zeuden enpresei
laguntzak ematea, akzioen parte bat erosiz
enpresen egoera hobetzeko, baita enpresak
nazionalizatuz ere; merkataritzan aurreko
protekzionismoari eustea, nazio ekoizpenak
gora egin zezan; lan publiko eta armagintzako
politikak bultzatzea burdingintza
indartzeko; lanaren antolamenduaren
arrazionalizazioa areagotzeko saioak egitea,
ekoizpen ahalmena areagotzeko (nahiz eta
horrek langabezia gehituko zuen). Horixe
egin zuten Estatu Batuek Roosvelten New
Deal-arekin; Herri Fronteko Frantziak langileen
erosketa ahalmenaren goratzea bultzatu
zuen, eta nazismoak asko jaitsiarazi
zuen langabezia, estatua ipiniz ekonomiaren
erregulatzaile, eta baita kontsumitzaile
ere (lan publikoak eta berrarmatzea).