Historia Unibertsala»Egungo aroa
Nazio baten sorrera: Ameriketako Estatu Batuak
Egun Ameriketako Estatu Batuek (EEBB) duten eragin kulturala kontuan harturik, data
gutxi izango da uztailaren 4a, hots, iparramerikarren jai nazionala baino ezagunagorik
munduan. 1776. urteko egun horretan Ipar Ameriketako hamahiru britainiar koloniek
independentzia aldarrikatu zuten eta modu horretara XX. mendearen hasieran munduko
naziorik indartsuena bilakatuko zenaren historia abiatu zen. Metropoliaren eta
haren erakundeen aurkako gatazka luze baten ondoren iritsi zen independentzia eta
lortutakoan barne eztabaida bortitzak izan zituzten hamahiru estatu amerikar berri
haiek nolatan egituratu behar zuten finkatzeko. Hitzarmen federala izan zen auziaren
irtenbidea, gerora Europako mugimendu federalista askorentzat eredugarri gertatu zena.
1787ko konstituzioarekin Estatu federal berriaren eraikuntza bidea konplitu zen. Konstituzio
horrek britainiar tradiziotik zenbait oinarrizko erakunde, sistema judiziala
esaterako, bildu zituen, baina baita ordezkariek osatu gobernuen tradizio errepublikarretik
ere ?federazio berriaren ordezkari nagusia, EEBBetako lehendakaria hautatzeko
era?.
Hasieratik nazio berriak gizon zurien, kristauen (hainbat sinesbidetako protestanteak)
eta anglosaxoien naziotzat hartu zuen bere burua. Lurralde haietako jatorrizko
biztanleek eta hegoaldeko estatuetara, gehienbat, ekarritako afrikar esklabo ugariek
ezaugarri horietarik bat ere betetzen ez zutenez, EEBBak komunitate guztiz baztertzaile
gisa jaio eta garatu ziren beste arraza eta kulturekiko. Ondorioak bertako biztanleria,
merkataritza eta industria bizkor aski handitzen hasi ?joan den mendean? eta orduan
nabaritu ziren. Mendebal zabaleranzko hedapena indiar nazio eta herrien kontura burutu
zen, horiek guda etsaitzat, mendeko herritzat hartu edo, besterik gabe, suntsitu egin
zituztelako.
Hamahiru kolonia, hamahiru estatu
Britainia Handiak XVII. mendean burutu
zuen Ipar Ameriketako mendebaleko kostaldearen
kolonizazioa, merkataritza konpainien
sistema zela bide. Ingeles monarkiak
koloniak ezarri, lurraldea ustiatu eta produktuak
merkaturatzeko aukera ematen zien
kolonoei eta kolonia horiek gobernu
erakunde bereziz hornitzen zituen (kolonia
gutunak). Hala, britainiar jatorriko amerikarkolonoek beren gobernuak, batzarrak eta
auzitegiak sortu zituzten, beren kolonien
izaera politikoaz kontzientzia sakona hartzen
zutelarik. XVIII. mendean, Ipar Ameriketako
lurraldeak kontrolatzeagatik batez
ere Frantziarekin izandako gerrak zirela eta,
Londresetik britainiar koroak koloniekiko
jarrera aldatu nahi izan zuenean, kolonoen
kontzientzia politikoa gatazka handi bat
pizteko adina garatua zegoen.
Ingalaterrak eta Frantziak sinaturiko Parisko
bakearen (1763) ondorioz, kolonien
defentsa eta mantenimendu kostuaren zatibat kolonoek ordain zezaten saiatu zen Ingalaterra.
Argudio hori erabili zuten Londresen
parlamentu-neurri sail bati ekiteko;
neurri horiek zerga berriak zekartzaten eta
koloniak zuzen-zuzenean ukitzen zituzten.
1763 eta 1767 artean, hainbat legek
?Azukrearena, Tinbrearena, Townshenden
legeak? aduana eskubideak eta merkataritzarako
dokumentuak (paper tinbratua) ezarri
zituzten hainbat produkturen gainean.
Neurri horiek berehalakoan arbuiatu zituzten
kolonoek uste baitzuten, britainiar mendeko
izanik, ez zutela zergarik ordaindu beharrik
berak Londresko parlamentuan egon
gabe. Ez protestek ez kolonoek Londresa
bidalitako ordezkariek (Benjamin Franklin)
ez zuten inolako eraginik izan, zeren eta
Jorge III.a erregeak asaldura egoera aldarrikatu
baitzuen kolonientzat, Bostongo
(Massachusets) portuan Tearen Matxinada
(1773) deituaren ondoren.
Kolonoak geroko sistema federala iragartzen
zuen elkarte baten inguruan antolatu
ziren; Filadelfian (Pennsilvania) egindako
bi Kongresutan (1774 eta 1775) mamitu
zen antolamendu hura. Kongresu horietako
bigarrenean George Washington
kolonietako gudarostearen jeneral buru
aukeratu zuten, Jorge III.ak bidalia zuen
ingeles ete aleman mertzenarioen armadari
(kasaka gorriak) aurre egiteko. Ondoko
urtean, 1776ko uztailaren 4an, kolonien independentzia
aldarrikatu zuten. Eta hori ez
zuten Britainia Handiaren aurrean egiten,
mundu osoaren aurrean baizik: kolonoek
beren kolonien burujabetza lortzera bultzatu
zituzten arrazoiak ?zapalkuntza, zuzengabekeria
eta despotismoa? adierazi nahi
zizkieten gainerako nazioei. Horrenbestez,
hamahiru estatu aske sortu ziren, haietako
bakoitzak prozesu konstituziogile propioa
hasia zuela, bere konstituzio testuko bereziak
eginez eta bere gobernu erakundeak
ezarriz. Oinarrizko printzipioak jatorri bikoitzekoak
ziren: alde batetik, berezko eskubideen
tradizio ilustratua eta bestetik britainiar
garaietatik egokien iruditu zitzaizkien
erakundeak (batez ere epaimahaien eta
berezko epaileen bidezko auzi sistema).
Hamahiru koloniak jada hamahiru Estatu
berriak ziren.
Ipar amerikar nazioa
Hamahiru estatu berriek batasun konfederal
bat eratu zuten baina laster erakutsi
behar zituen bere ahuleziak antolakuntza
horrek. Soilki elkarren babeserako sistema
gisa pentsatua izanik, Konfederazioak ezin
zuen estatuetako batek beto emandako politikarik
garatu eta ez zuen erakunde-egitura
propioa finantzatzeko bidea emango zion
ahalmen fiskalik. Horrenbestez, berehalaxe
ohartu ziren erakunde eta aginpide federala
zuen sistema nazional sendoagoa sortzeko premia zutela. 1786an eta 1787an Konstituzio
federal bat eztabaidatu eta onartu
zuten eta hori da, hain zuzen ere, 1787tik
gaur arte indarrean jarraitzen duena. Zazpi
ataleko dokumentu horretan aginpideak
zehazten dira. Aginpide legegilea bi ganberatan
banaturik dago; batek biztanleria ordezkatzen
du eta besteak Estatuak (estatu
guztiek ordezkari kopuru bera bidaltzen
dute biztanle kopuruari erreparatu gabe).
Aginpide betearazlea nazio buru bien inguruan
zentratua da: hautesleek zeharka aukeratzen
duten lehendakaria eta lehendakariordea,
hasieran bederen, lehendakaritzarako
botoetan bigarren irtendakoa. Konstituzio
honek xedatzen duenaren arabera,
aginpide judiziala EEBBetako Auzitegi Gorenaren
gain dago: eskubideak bermatzeko
eginbidea du (aginpide betearazle eta
legegileen egintzak berrikusteko ahala, judicial
review, 1803an sarturikoa) eta federazioaren
erakunde judizial nagusia da.
1791n lehen hamar zuzenketa erantsi zizkioten
testu horri, Zuzenbideen Aldarrikapena
deiturikoa (Bill of Rights).
Konstituzioa, hau da, sistema federala,
traba askorekin onartu zen, Britainia Handiarengandik
burujabetza lortu ondoren,
aginpide betearazle zentral baten sorrerak
susmo txarrak eragin baitzituen estatuetan.
Halaz eta guztiz, federazioaren aldeko iritzia
garatu zen 1790 aurretxoan eta mendearen
azken hamarraldian. Joera horren
aldekoak federalistak ziren eta Alexander
Hamilton zen haien buruzagi ezagunena.
Haien aurka, antifederalistek osatu taldea
aginpide zentral ahularen aldekoa zen eta
aginpide handiagoa gura zuten batasuneko
estatu kideentzat. Ildo federalista gailentzeak
ipar amerikar nazio baten sortzea ekarri
zuen, egitura eta aginpide komunak zituena,
bai eta merkataritza eta lurraldea hedatzeko
programa zabal eta handinahia garatzeko
bidea ere.
Eta horretan ihardun zuten lehenengo
gobernuek. 1789an EEBBetako lehen lehendakaria,
George Washington jenerala, karguaz
jabetu zen. Fidagarritasun eta gaitasun
ezagutuko ministroak (idazkariak) bildu
zituen: John Adams (lehendakariordea),
Hamilton (Ogasuna), Thomas Jefferson (Estatua),
Edmund Randolph (Justizia). Aurreneko
aldi hartan bertan garrantzi handiko
gaiak ukitzen zituzten legeak aldarrikatu
ziren: gerrako zor handiak, diru paperaren
zirkulazioa, mendebaleko lurraldeak, merkataritza.
Horrenbestez, nazio berri baten
sorrerak eta kokatu beharrak zekarten anitz
kontraesan eta arazo gorabehera, EEBBak
indartuz joan ziren 1787-1812 bitartean.
1792-1796 bitartean, hurrenez hurren, Kentucky
eta Tennessee erantsi zitzaizkien, eta
1803an Louisiana erosi zioten Frantziari
(1812an Estatu bihurtua), baita Ohio ere,
azken honekin mendebalera hedatzen hasizen. 1812an beste gatazka bat piztu zen indiar
tribu batzuekin elkar hartua zen Britainia
Handirekin; liskar hori 1814a arte luzatu
zen eta EEBBek nazioartekoan ordurako
harturiko pisua erakutsi zuen.
Hedapenetik bereizkuntzara
Joan den mendeko bigarren hamarraldiaz
geroztik, mendebalerako hedapenak
zuzenki markatu zuen EEBBen politika. Virginiar
jatorriko hiru lehendakarik (Jeferson,
Madison, Monroe) politika hedakorra garatu
zuten: indiar tribuen aurkako gerra, lurren
erosketa edota Espainia bezalako europar
estatuen aurkako gerra. James Monroek
definitu zuen EEBBen politika: Amerikan
zentratua, hego eta mendebaleko lurraldeen
konkistan alegia, eta Europako
estatuen esku hartzetik at (Monroe doktrina).
Andrew Jacksonek hedatze politika hori
garatu zuen bere lehendakarialdian (1828-
1836). Florida ordurako bereturik (1819),
Mexiko Espainiatik bereizi zen unetik (1823)
mexikarrak ziren lurralde batzuk erantsi zituen
(Texas, Kalifornia eta Muevo Mexiko);
gainera Oregon ingeles-ipar amerikar administrazioaren
azpian zegoen 1818tik.
Horrenbestez, kontinentearen kontrola,
kostatik kostarainokoa, betea eta konplitua
zen.
Garai horretan ere politika benetako
ezaugari amerikarrak hartuz joan zen: bi
alderdi edo bloke handik sistemaren zentralizazio
handiago edo txikiagoaren aldekoak
biltzen zituzten. Bestalde, Jackson
bezalako lehendakariak amerikar ertainaren
irudia ematen zuen: lur jabea eta, lehenbiziko
aldiz, esklabotzaren aldekoa eta sortzaileetarikoa
ez zen Estatu batekoa (Tennessee).
Etxe Zuria eta lehendakaritza orduan
hasi ziren hartzen harrezkeroztik berenezaugarria izan den eginkizun erabakiorra.
Hedapenak beste ondorio erabakiorra
ekarri zuen: EEBBen gizarte eta ekonomia
lurraldekatzea. Zenbait hiri, New York edo
Baltimore adibidez, biztanle kopuru handi
samarra hartzen hasiak ziren, baina lurralde
berrietan biztanleria guztiz barreiatua
agertzen zen gaitzeko lurralde zabaletan eta
gune txikietan, estatu gisa sendotu gabeko
lurraldeetan. Begien bistako desberdintasuna
zegoen, orobat, produkzioari eta gizarte
egiturari dagokienez, iparraldearen,
erdialdeko mendebalaren eta hegoaldearen
artean. Iparraldea hiritsuena eta industrialena
zen; erdialdeko mendebalean indiarren
lurren konkistan eta harrapaketan beren
lurrak lorturiko nekazariak bizi ziren, eta
hegoaldeak esklaboen bidezko produkzio
sistema batean oinarrituta jarraitzen zuen,
hartarako etekin handia ematen zuten lur
guztiz zabalak behar zirelarik.
Arrazoi horrexegatik esklabotzaren arazoak
lehen planora pasa ziren 1840-1850
urteetan. Mugimendu abolizionistak, iparraldekoak
gehienbat, mehatxu zuzentzat hartzen
zituzten hegoaldeko lurjabeek zein Estatuek.
Berauek, Kongresuak esklabotza
deusezteko edo esklaboak iparraldera ihes
egitea bideratzeko konstituzioa aldatuko ote
zuten beldurrez, beren burua posibilitate horren
aurka babestu nahi izan zuten. Sezesio
gerraren aurretik, egiatan, ez zegoen, ez
demokraten ez eta errepublikarren artean,
halako proiektu zehatzik Kongresuan gisa
horretako legeren bat pasarazteko, nahiz eta
iparraldeko gizartearen baitan eta muturreko
zenbait eliza protestantetan esklabotzarekiko
higuin sentimendua zabaldurik egon.
Ezin esan daiteke ezta Abraham Lincolnek
ere, 1861n, bere agintaldiarekin batera gerra
zibila hastear zegoen unean, ideia hori
gogoan zerabilenik. Batasunari tinko tinko
eustea zen haren asmo deliberatua.