Historia Unibertsala»Egungo aroa
Japonia, India eta Txina XIX. mendean
Asiako gizarteak, gizarte nekazariak oro har, lekuan lekuko nobleen mende egon ziren
XIX. mendearen erdialdea arte; noble haiek eskumen eta autonomia handia zuten aginpide
zentralari buruz, Pekinen mantxu dinastiak edo Japonian Tokugawa shogunek ezarri
zuten aginpide zentralari buruz adibidez. Indiaren erdialdean mogolen dinastiak agintzen
zuen, Delhiko egoitza nagusitik, baina nagusitasun hori teorikoa baizik ez zen. Mendebaleko
herrialdeen esku hartzeak garrantzi handiko mugimenduak sorrarazi zituen
Asiako herrialde gehienetan; mugimendu horiek ezaugarri bereziak izan zituzten herrialde
bakoitzean eta bana-banako azterketa egitea eskatzen du horrek.
Txinako inperio handiaren administrazioak hondoa jo zuelarik, mendebaleko merkataritzak
ez zuen zailtasun handirik izan lurralde haietan sartzeko, nahiz eta bertako
herritarrei gutxiesgarria iruditu zitzaien europarrek beren nagusitasuna horrela nabarmentzea.
Japonian, aldiz, mendebaleko herrien eragina beren gizarte eskeman txertatu
zuten, Meiji enperadoreak 1868az gero bultzatutako modernizazioaren bidez. Prozesu
hari esker Europako herrialdeen antzeko zabalkundea lortu zuen Japoniak Ekialde
Urrunean.
India eta Asiako hego-ekialdea europarren kolonia bihurtu ziren; hasieran merkataritza
izan zen kolonialisten interes nagusia, baina mendearen amaieran inbertsio handietan
oinarrituriko inperialismoa bideratu zuten. Mendebaleko herrien esku hartzearekin
metropoliaren interesen arabera antolatu ziren Asiako herrietako ekonomiak. Lekuan lekuko
elite indigenek ?1857ko Indiako matxinadaren ondoren bereziki aintzat hartuak?
laguntza eman zieten europarrei. Baina elite haiek sortu zituzten, halaber, lehenengo askapen
mugimenduak, nahiz eta indar handirik ez zuten izan XX. mendea arte.
Txina, erraldoi larrutua
Qing dinastia mantxuak oso inperio
ahaltsua eratu zuen; Asiako erdialdeko lurrak
beretu zituen eta bere mendeko basailu
bihurtu zituen Asia hegoaldeko estatuak
XVIII. mendean. XIX. mendean, ordea, inperioaren
krisia etorri zen. Ustelkeriak administrazioa
hondatu zuen eta herritarrak
administrazioaren kontra jarri ziren; garai
hartan, bestalde, biztanle kopuruak nabarmen
egin zuen gora (350 milioi biztanle zituen
1800ean eta 430 milioi, berriz,
1850ean). Inperioak ez zizkion bere mugak
zabaldu nahi mendebaleko merkataritzari,
eta britainiarrak kontrabandoan hasi ziren
Indiako opioa Txinan saltzeko, oso aintzat
hartua baitzen gai hori Txinan. Txinaren
politika zapaltzailea aitzakiatzat harturik,
eraso militar gogorra antolatu zuen Britainia
Handiak eta txinatar gudarostea menderatu
zuen. 1842ko bakearen ondoren
merkataritza askea ezarri zen Txinan, eta
horrek barne ekonomia hondatu eta istilu
asko sortu zituen.
Txinako matxinadarik aipagarriena taipingena
izan zen. Lurraren banaketan oinarrituriko
erlijio berri bat zabaldu zuten taipingek,
eta horrela nekazariez osaturikogudaroste bat antolatu eta Txina erdialdearen
kontrola (Nankin) lortu zuten 1851-1864
bitartean. Etniek antolaturiko matxinadetan,
berriz, aipatzekoa da iparraldeko nien etniarena,
besteak beste. Baina izan erlijio
talde batek ala izan etnia batek antolaturikomatxinada, guztietan izan zuten garrantzi
handia gizarte arazoek.
Inperioaren agintaritza krisian zegoen,
beraz, eta galtzaile atera zen, gainera, opioaren
bigarren gerran (1856-1860); gerra haren
ondorioz Txinak ez berdintasunezko
hitzarmen gehiago sinatu behar izan zituen
atzerriko herrialde ahaltsuekin; merkataritzari
ateak zabaldu eta kalte ordain gehiago
eman behar izan zituen. Ekonomiaren
gainbeherarekin langileek (kuliak) oldeka
emigratu zuten kostaldera, mendebaleko
herrialdeek eragin gehien zuten aldera hain
zuzen, eta baita Asiako eta Ameriketako
beste lurralde batzuetara ere.
Japoniaren zabalkundea
Japoniako uharteetan miseria gorrian
bizi ziren biztanle gehienak eta gudarostearen
kontrolpean zegoen gizartea. Bestalde,
lehia handia zegoen enperadorearen zerbitzari
edo shogun gisa aritzen ziren Tokugawa
dinastiakoen eta lekuan lekuko nobleen
artean, eta haien arteko liskarrez baliatuta
sartu ziren mendebaleko herrialdeak
Japonian (1853).
Tokugawatarrek eskumena galdu zuten
pixkanaka, beste familia batzuk Mutsu-Hito
enperadorearekin estatuaren erreforma
(Meiji iraultza, 1868) hitzartu ondoren indartu
ahala. Kastak deuseztu ziren, merkataritza
eta industria indartu ziren, eta jabego
indibiduala ezarri eta derrigorrezko soldadutza
antolatu zen. Mendebaletik harturiko
ereduak erabili zituzten berrikuntza
horiek egiteko. Aldaketen ondotik hiriak
handitu ziren, baina nekazarien egoera ez
zen ia batere aldatu.
Japoniaren bilakaera ereduan bat egin
zuten mendebaleko metodoek (hainbat bekadun bidali ziren atzerriko unibertsitateera)
eta tradizioaren leialtasunak. Enpresa jabeen
eta finantza buruen dinastiak sortu
ziren, Mitsui eta Mitsubishi dinastiak adibidez;
dinastia horiek beren esanetara zituzten
langileak. Europan mende eta erdiz luzatu
zen industrializazio prozesua belaunaldi
bakar batean bizi izan zuen Japoniak.
Mendebaleko kulturatik gero eta gauza
gehiago hartu ziren, eta politika inperialista
ere beretu zuen azkenik Japoniak. Lehengai
eta merkatu gehiago behar zituen, eta
horrela, Koreako penintsulan txinatar gudarostea
menderatu zuen (1895) eta ekonomia
abantaila eta lurralde asko eskuratu
zituen. Garaipen hark, ordea, lurralde haietan
nagusitasuna zuen beste inperialismo
baten haserrea ere piztu zuen, errusiarren
haserrea hain zuzen ere.
Mantxuria eta Korea menderatzeko lehiak
Errusiaren eta Japoniaren arteko gerra
sorrarazi zuen (1904-1905). Gerra hartan
taktika akats handiak egin zituen Errusiak
eta bikain aritu zen, berriz, Japonia; Japoniak
tsarraren ontzidia suntsitu zuen azkenean.
Horrela Ekialde Urruneko herrialde
ahaltsuena bihurtu zen Japoniako inperioa,
eta bere zabalkundeak aurrera jarraitu zuen
Bigarren Mundu Gerra bitartean.
Britainiaren mendeko India
Inperio mogolak Delhin hartu zuen egoitza
eta handik Indiako azpikontinentean batasun
politikoa ezarri zuen XVIII. mendearen
lehen erdian; britainiarren esku hartzearekin,
ordea, gainbehera etorri zen Indiako
inperioa. Ekialdeko Indietako konpainiak
indar handia hartu zuen Bengalan, eta gainerako
lurraldeetara konkista gerren bidez
iritsi ziren britainiarrak XIX. mendean. Hegoaldean
frantsesen konkista galarazi zuten,
erdialdean maratha herrialdea eskuratu
zuten (1819), Punjab eta shik lurraldeak
iparraldean (1849) eta Birmania Beherea
ekialdean, 1824 eta 1852 bitartean.
Britainiaren kolonizazioak Indiako lurraldeen
ezaugarriak errespetatu zituen, oro
har, lekuan lekuko gobernuetako eliteekin
hitzarmenak eginez (babes herri bihurtzen
zituen beren mendeko lurraldeak). Horren
erakusgarri da XVIII. mendeko dinastia askok,
Hyderabadekoak adibidez, 1948ko independentzia
arte iraun izanak. Printze batzuek
eta soldadu indigenek (zipaioek)
matxinada antolatu zuten, baina zapalkuntza
gogorra jasan zuten; matxinadaren ondorioz
kolonien zuzeneko administrazioa
ezarri zen eta inperioak indar zentrifugoen
gainean zuen eragina azaldu zuen.
Indiako jarduera nagusia nekazaritza zen
arren, britainiarrek ezarritako merkatu ekonomiak
komunitatean oinarrituriko ekonomiarenhondamena ekarri zuen eta maizter
asko pobretu ziren horrela. Nekazari eskulangileek
hondoa jo zuten, metropoliak industrian
zuen indarraren eraginez. Horrenbestez,
hirietara emigratzea (Kalkutara
esaterako) edo zorduntzea beste irteerarik
ez zuten nekazariek, eta uzta txarrak eta
goseteak ziren garaietan istilu eta matxinada
handiak sortu ziren (Dekkanen 1875en
edo Punjaben 1900ean).
Gizartean, nekazariez gainera, bazen
bertako merkatari burgesia bat (Bonbaiko
parsiak) erdi mailako industria bat sortu
zuena XIX. mende amaieran. Eta administrazio
kolonialari atxikitako erdi mailako
klaseak ere baziren. Mendebaleko kultura
moldeen arabera heziak ziren bi talde horietako
kideak, eta ingelesa erabiltzen zuten;
eskualdeen, erlijioen, etnien eta kasten
gainetik, batasun nazional bat osatu zuten.
Kongresuaren alderdia sortu zuten (1885)
eta britainiar zapaltzaileekin harreman onak
izan zuten XX. mendea aski aurrera arte.
Asiaren kolonizazioa
Europarrak Gaur Egungo aroan hasi ziren
Asia kolonizatzen, kostaldean lantegiak
irekitzen zituzten merkataritza eta itsasketako
konpainia paraestatalen ereduari jarraituz.
Horrela jokatu zuten Portugalgo aitzindariek
Goan eta Macaon esaterako; Holandak
Java eta Sri Lankan eta Frantziak Poincheryn,
ondoren; eta Erresuma Batuak azkenik,
Bengala guztian, Ekialdeko Indietako
konpainiaren bidez.
Britainiak konkista militarren bidez hartu
zituen, XIX. mendean, India, Afganistan
(1880), Birmania (1886) eta Malaisiako Batasuna
(1895). XIX. mendearen azken hamarraldietan
Europako inperioak elkarren
kontra borrokatu ziren Asian eta Afrikan.
Errusia, Asia erdialdean etenik gabeko inperioa
osatu ondoren, Asiako hegoaldeahartzeko borrokan aritu zen Ingalaterraren
kontra, harik eta 1907an lurraldeen banaketa
egin zuten arte.
Frantziak Mekong inguruan egin zituen
konkista aipagarrienak; 1887an Indotxinako
batasuna sortu zuen (Kotxintxina, Kanbodia,
Annam eta Tonkin), eta 1893an Laos ere sartu
zen batasun horretan. Frantziak eta Ingalaterrak
Siamgo estatu burujabea sortu zuten
bataren eta bestearen arteko lurretan, bien
mendeko lurraldeak bereizteko. Holandak
bere mendeko kolonia bihurtu zuen konpainia
sistemaren bidez Indonesiako uhartedia
mende erdia arte, eta zuzeneko administrazioa
eskuratu zuen ondoren.
Ekialde Urruneko herrialdeetan laisserfaire
delako politika ezarri zuten metropoliek
XIX. mendearen erdialdean. Monopolioen
ondoren kolonialista nagusiek indarrez
zabaldu zizkioten kaiak merkataritza
askeari eta aduanetako tarifak murriztu zituzten.
Indian izan ezik, ez zuten industriaren
bilakakera sustatu eta esportaziorako
gaiak lantzeko sailak prestatzea izan zuten
kezka nagusia (indigo, te? sailak); sail horietan
eskulangileak esklabo gisa erabiltzen
zituzten ia.
XIX. mendearen erdialdera lurraldeak
merkataritzaren bidez kolonizatu ordez mendebaleko
industria interesen finantzak erabili
zituzten inperialistek, Japoniak barne.
Elkarren arteko leiha zela eta, neurri protekzionistak
hartu zituzten eta administrazioa
indartu zuten. Burdinbide berriak eraiki ziren
eta ekonomia kolonialekiko erabateko
mendekotasuna bultzatu zuten inperialistek
beren mendeko lurretan. 1894an europarrek
aduanetako autonomia eman zioten berriro
Japoniari, eta Txinan burdinbidearen eta
meategien kontrola eta herrialde batzuen eta
besteen eragin guneen ezagutza zela eta,
gerran aritu ziren Europako herrialde ahaltsuenak.
Japoniak ere hartu zuen parte lurralde
banaketan 1895eko gerraren ondoren.