Historia Unibertsala»Egungo aroa
Europa hegoaldea XIX. mendean (Espainia eta Portugal)
XIX. mendearen lehen erdian zehar Europa hegoaldeko herrialdeak, Europako gainerako
aldeetakoak bezala, estatu gisa eratu eta sendotu ziren, iraultzailetzat har daitekeen
prozesu batean murgildurik. Italian 1860-1871 bitartean gertatutako prozesuak
ezaugarri bereziak izan zituen. Baita Greziakoak ere: Europako herrialde ahaltsuek hitzartu
zuten 1830ean haren independentzia, eta dinastia aleman bat (Oton I.a) eta errejimen
politiko ez oso liberal bat ezarri zuten. Portugal eta Espainiako kasuak antzekoak
dira, eta antza dute, baita ere, Italiako zenbait lurralde antzinakoekin (Napoli, Piamonte).
Herri horiek ez zuten iraultza prozesu jarraitu bat izan, aldizkakoa baizik, despotismo
ez oso ilustratu eta ultramontano samar batera itzultzen baitziren tarteka. Bai
Portugalen bai Espainian hirugarren hamarralditik aurrera burutu zen estatu liberala,
1812ko konstituzioan oinarritu zen lehenengo eredu liberalari deus zor ez ziona, hura
baino askoz ideia kontserbadoreago batean oinarritu baitzen.
Iraultza eta kontrairaultza Mediterraneo aldeko herrialdeetan
1808. urtea hartu ohi da Iberiako Penintsulan
iraultza prozesuaren hasieratzat,
hainbat aldiz etena eta berriz hasia, 1830-
1840 bitarteko hamarraldia arte. 1807. urtearen
bukaeran Napoleonen gudarostea
bat-batean sartu zen Iberiako penintsulan,
eta Portugaleraino iritsi zen, enperadoreak
Europa kontinentalean ezarri nahi zuen kontrola
hersteko eta, bide batez, Britainia Handia
bakarturik uzteko. Portugalgo errege
familiak –Maria I.a erreginak eta Joan erregeordeak
(Joan VI.a izango zenak)–, Bragança
dinastiakoak, berehala aldegin zuen,
Brasila, eta han egon zen 1821 arte, Espainiari
eta Napoleoni Portugalgo lurraldea
elkarren artean banatzeko aukera zabalik
utzirik, hala egitea hitzartu baitzuten Napoleonek
eta Manuel Godoy, Karlos IV.aren
ministro ahalguztidunak. Ingalaterrako gudarosteak,
Sir Arthur Wellesley Wellingtongo
dukearen gidaritzapean, eragotzi zuen
Frantziak Potugal mendera zezan, baina
Portugalgo liberalei beren proiektu politiko
berezia burutzen ere ez zien utzi. Eta, handik
hara, luzaro, ingelesen mende geratu
zen Portugal, ekonomian eta merkataritza
harremanetan batez ere.
Frantsesak Iberiako penintsulan sartzeak
Portugalen ez bezalako ondorioak eragin
zituen Espainian. Aranjuezen, Godoyren eta
Napoleonen arteko hitzarmen isilpekoakhaizatu zirenean, Karlos IV.ak haren seme
Fernando VII.aren alde utzi behar izan zuen
erregetza, herri matxinada batek beharturik.
Espainiako errege familiak ere alde egin behar
izan zuen, Baionara, eta Napoleonen
dinastiak berak –Jose I.a enperadoreak– hartu
zuen haren lekua. Konstituzio baten bidez
(Baionako Konstituzioa, 1808) eta eliteko
buruzagitza baten bidez (frantsestuak) monarkia
berria sendotzen ahalegindu zen, baina
Iberiako penintsulako lurralde eta hiri
askok ez zuten monarkia berria ezagutu, eta,
iraultza eginez, Juntek hartu zuten beren gain
agintea. Hainbat borroka galdu ondoren, eta
Ingalaterraren laguntza militarra gorabehera,frantsesek hartuta ez zegoen leku bakarrean
bildu ziren Gorteak, Leon uhartean
(gaur egun, San Fernando), Cadizen. Biltzar
horrek, liberalak nagusi zirela, nazioaren
burujabetza aldarrikatu eta konstituzio bat
prestatu zuen, eredugarria Mediterraneo
osoko liberalentzat 1830-1840 bitartean.
Konstituzioak aski murriztu zuen erregearen
aginpidea, eta ganbara bakarreko ordezkaritza
sistema ezarri zuen. Gainera, probintzia
eta udal gobernuak hartu zituen
herritarren ordezkari, epaiketen zuzentasuna
bermatu zuen, eta oinarrizko askatasunak
onartu zituen (prentsa askatasuna, esate
baterako). Konstituzio katolikoa zen, baina,
erlijioa nazio ezaugarri bihurtuz, monarkiak
erlijioan zuen kontrola ezeztarazi
zuen, eta Inkisizio auzitegia ere bai, bide
batez. Garrantzi handiko erreferentzia izan
zen Europako hegoaldeko liberalismo katolikoarentzat,
baina ez zuen asko iraun.
1814an Fernando VII.a Frantziatik itzuli eta
liberalismoa bertan behera gelditu zen. Liberalek
garesti ordaindu zuten, espetxe,
erbeste edo heriotzez. Erregearen itzulerak,
beraz, absolutismo ekarri zuen berriro, batetik,
eta askatasunak eta ordezkaritza sisteman
oinarrituriko gobernua ezeztatzea,
bestetik. Eta eliteko hierarkiak eta noblezia
zaharrak atzera hartu zuten aginpidea.
1820an berriro hasi zen iraultza zikloa,
hiru urtez oraingoan. Riegoren errebolta militarraren
kariaz, konstituzioa ezagutu zen
berriro, 1812koa, eta berdin gertatu zen Napolin
eta Piamonten, han ere bere egin zuten
espainiar konstituzio hura. Portugalen,
berriz, bi iraultza mugimendu izan ziren,
bata Porton eta bestea Lisboan. William
Beresforden nagusitasun ia erabatekoa amaitu
zen eta biltzar konstituziogile bat eratu
zen; hark konstituzio bat landu zuen
1822rako, 1812ko espainar konstituzioaren
oso antzekoa.
Espainian, Napolin eta Piamonten, Aliantza
Santua osatzen zuten herrialde ultrakontserbadoreek
(Frantzia eta Austria) zapuztu
egin zuten iraultza, eta errejimen absolutistetara
itzuli ziren atzera. Portugalen, estatu
kolpe moderatu batek, Saldanha-k bultzatuak
(zeregin handia izan zuen harrezkero
Portugalgo politikan), Aliantza Santuak esku
har zezan eragotzi zuen, baina 1822ko iraultza
amaitzea eragin zuen berebat.
Aldaketa sozialak
XIX. mendearen hasieran, Europako gainerako lurraldeetakoak bezala, Mediterraneo aldeko gizarteak ere nekazari gizarteak ziren batez ere, eta nekazaritza zen haien ekonomiaren oinarri. Biztanleriaren %80, gutxi gorabehera, ingurune horretan bizi zen. Nekazaritza produkzioaren parterik handiena, gainera, bertan kontsumitzen zen, eta zati txiki bat baizik ez zen eskala handiagoan saltzen. Mediterraneoko gizarteakestamentu eta korporazio sistema baten arabera
antolaturik zeuden, eta banakoak gizartean
zuen lekua estatus jakin baten araberakoa
izaten zen. Bai produkzioa bai pertsonak
korporaziozko unibertso baten barruan
zeuden: estamentu korporazioak (eliza,
noblezia, hiria), lanbide korporazioak
(merkataritza kontsulatuak, gremioak, unibertsitateak),
eta tokian tokiko korporazioak
(baserri elkarteak, larre eta sail elkarteak).
Gizarte antolaketa hori zela eta, alde handiak
zeuden talde batzuetatik besteetara
aberastasunean eta udal (edo probintzia edo
estatu) erakundeekiko harremanetan. Estatusak,
beraz, pertsona banakoak gizartean
zuen lekua ez ezik, legearen aurrean eta
politikan zuena ere adierazten zuen.
Hori guztia aldatu nahi zuen iraultzak.
Lehenengo liberalismoak produkzio eta
merkataritza gaitasunaren liberalizazioarekin
uztartu zuen politikaren erreforma: nobleziaren
eta elizaren lurrari buruzko pribilejioak
ezeztatzea (maiorazkoa kentzea,
Desamortizazioa), merkataritza harremanetarako
barne hesiak (tokian-tokian zeuden
aduana zergak) kentzea, eta garraiobide
azkarragoak sortzea. Lehenengo liberalismoak,
beraz, oso bestela ikusten zuen gizartea:
jabetasun eta merkataritzaren askatasunaren
bidez nazioaren aberastasun kolektiboa
iritsiko zuen espazio edo eremutzat
hartzen zuen, hain zuzen.
Hala ere, proiektu hori ez zen modu jarraitu
batean zertu. Iraultzen etendurek
(1814 eta 1822-1823) ez zuten Portugalgo
eta Espainiako erreforma proiektu liberala
gauzatzen utzi. Kontuan izan behar da hiri
mundua –ideologia liberala zabaltzeko lekurik
egokiena alegia– urria zela bai herrialde
batean bai bestean. Portok eta Lisboak
baizik ez zuten Portugalen hiri egitura
XIX. mendean, industria –pixka bat, etaez fabrikako baizik eta etxez etxeko produkzio
sistemarekin– eta guzti (lihozko eta
kotoizko ehunak, zilargintza eta beste zenbait
industria tradizional). Espainian Bartzelona
zen hiri eredu aipagarriena; Madril
Gortearen bizileku zen, burokrazia gune bat,
alegia, eta salerosketa gune handi bat ere
bai; Sevilla eta Cadiz, aldiz, garrantzi handiko
merkataritza portuak izan ziren, baina
gainbehera egin zuten Ameriketako koloniek
independentzia lortu ahala.
Egitura hori ez zen, inondik ere, erdi
mailako hiritar klase zabal bat bultzatzeko
egokiena, eta ezta herri bi horietako ilustratuek
(Jovellanos, Pombal) amestu zutena
–alegia, erdi mailako lurjabeen nekazari
klase bat– lortzeko ere. Aitzitik, gizarte
egitura tradizionalari –hiriaren mundu modernozalea
eta bizia ezagutzen ez zuten
nekazariz osatua– egiten zion mesede, hirian
sortu baitziren liberalen erreformak
onartzeko prestago zeuden gizarte taldeak.
Izan ere, bi herrialde horietako gobernu
absolutuek jabetzaren zirkulazioa handitzeko
neurriak (udaleko ondasunak saltzea,
gehienbat) hartu bazituzten, estatu ogasun
guztiz ahulduen zerga egoera larriak hartaraturik
hartu zituzten neurri horiek. Estatu
ogasunek oso defizit handiak izan baitzituzten
XIX. mendearen lehenengo hamarraldietan.
1830 urteaz geroztik, bestalde, borroka
zibiliak izan ziren, hala Espainian (karlismoa)
nola Portugalen (migelismoa). Borroka horiek,
baina, ez ziren dinastia arazoek eraginak
izan bakarrik, arazo politikoek baizik,
batez ere. Portugalgo eta Espainiako liberalek
zeinek bere dinastia lerroa (Maria II.a
Portugalen eta Isabel IIa. Espainian) babestu
zuen, erreforma programa moderatu bat sartzen
joateko aukera izan baitzuten hala.
Estatu liberalaren eraketa
XIX. mendearen hirugarren hamarralditik
aurrera, estatu liberalaren erakundeen
eraikitze prozesua hasi zen Iberiako penintsulako
bi herrialdeetan. Gizarte egitura klasistabat finkatzen hasi zen aldi berean, jabetzari
ala lanari buruz zituzten harremanean
oinarritua. Politiko moderatuek, liberalismoaren
hasierako erradikalismoa galdurik,
gidatu zuten prozesu hura. Portugalen,
gatazka zibila bukatu ondoren (1836),
erreforma proiektu moderatua gidatu zuten
Sá Da Bandeira eta Costa Cabralek. Espainian,
berriz, Errege Estatutuaren errejimena
–1834koa– eta errejimen moderatua
–1845ekoa– izan ziren horren ordainak.
Azken horrekin amaitu ziren 1837ko konstituzioaren
ondoko aldiko saio progresistak.
Espainian 1845az gero eta Portugalen
1851tik aurrera (Maria da Fonteren gidaritzapean
Miño aldeko emakume nekazariek
1846an egin zuten matxinadaren ondoren),
hasiak ziren Estatua definitzen duten gida
lerroak zehazten, agintaritzari urtetan atxiki
zioten buruzagi moderatu batzuen gidaritzapean
(Narváez, Bravo Murillo, Saldanha).
Legebiltzarra oso-oso kontuan hartzen
ez zuten eta askatasuna baino gehiago segurtasuna
eta egonkortasuna estimatzen
zuten sistema politiko konstituzionalak
finkatzean, eta, gainera, zegoen hauteskunde
sistemak (boto eskubidea diru baldintza
jakin batzuk betetzen zituztenei mugatua,
Senatua erregeak izendatua) oso jende gutxi
ordezkatzen zuenez, dirudunez eta goi
mailako militarrez eta funtzionarioez osaturiko
elite batek kudeatu zuen, bakar-bakarrik,
politika. Eta, hala, administrazio egitura
bereziak –aginte betearezlearen mende,
legegintzarako agintearen mende bainoago–
sortu zituzten, hartzen zituzten erabaki politiko
garrantzitsuenak lurralde osora zabaldu
ahal izateko. Hauek izan zituzten zeregin
nagusiak: udal eta probintzia gobernuak
antolatzea, zerga sistema uniformeak prestatzea
(eta jabetzen eta aberastasunen estatistika
ofizial bat ere bai, bide batez), lurraren
desamortizazio prozesua bukatzea, finantza
antolatzeko sistemak prestatzea, garraio
sarea hobetzea (burdinbideak eta errepideak),
polizia egiturak eta gudarostea
behar bezala antolatzea, hezkuntza sistema
nazionalak abiatzea.