Historia Unibertsala»Egungo aroa
Ingalaterra Victoria erreginaren garaian
Victoria I.aren (1837-1901) agintaldi luzea izan zen Erresuma Batuaren (Britainia Handia
eta Irlanda) hazkunde eta ospe handieneko garaia. Aldi hartako Britainiar Inperioa
osatzen zuten lurraldeen artean ondo bereizi beharko lirateke Europakoak alde batetik,
eta itsasoaz haraindiko jabetza geroz eta handiagoak bestetik.
Britainia Handiko biztanleria, Irlanda alde batera utzita, bikoiztu egin zen Victoria
erreginaren agintepean, 1840 aldera 18 milioi izatetik, 1901ean 36tik gora izatera pasa
baitziren.
1851n, nekazaritzan baino hirietan biztanle gehiago zituen munduko lehen herrialdea
bihurtu zen Britainia Handia. Joera hori berretsi egin zen mendearen bigarren erditik
aurrera, biztanleria ugaldu ahala. Londresko metropolia salbuetsita, zeinak pisu
handia izan baitzuen industrian ere, eskualde industriatsuetan hazi ziren hiri nagusiak.
Horien artean Yorkshireko West Riding-ekoak (Leeds, Sheffield) eta Lancashirekoak
(Manchester, Liverpool), beste asko bezala langile masa handien bizileku zirenak.
XIX. mendean, Britainia Handiko merkataritza ontzidiak, mundu osoko itsas merkataritzaren
%40-50 mugitzen zuen. Merkataritza ontzidian eta kolonien hedakuntzan
oinarriturik, truke librearen dotrinak, munduko merkataritza eta finantza zentro handiena
bihurtu zuen Londres. Politika sistema geroz eta biztanle sektore handiagoetara
irekitzen joan ahala, jendearen bizimodua ere nabarmen hobetu zen.
Erreforma luzea
1832ko lehen erreforma handiak hauteskunde
mapa berrantolatu eta ia milioi bat
britainiarri boto eskubidea eman zien. Hiri
hazi berrietako (Manchester, e.a.) klase dirudunek
atera zuten onura handiena erreforma
hartatik, ordezkariak bidali baitzituzten
Parlamentuan hautazkoa den Beheko
edo Komunen Ganberara, lurjabe handien
kontrolpeko ?eta gainbehera abiatutako?
burgo ustelduen kaltetan.
Baina aristokrazia lurjabeak beste ganbera
kontrolatzen jarraitu zuen, Lorden Ganbera,
alegia. Erregeak izendatzen zituen ganbera
hartako kideak eta kargua jarauntsi
egiten zen handikien familietan. Lorden
Ganberak Beheko Ganberaren erabakiei
betoa jartzeko eskubidea zuen, hala onartu
baitzuen 1832an industriako eta merkataritzako
burgesiak.
Hala ere, erreformak ez zituen ase langileriaren
eta herri klaseen eskakizunak:
boto sekretua eta unibertsala (gizonezkoentzat)
eskatzen baitzuten kartismoaren (Kartaren
aldeko mugimendua) banderapean.
1838, 1842 eta 1848an eskualde industrialetan
eta Londresen piztutako liskarrak gogor
zapaldu zituzten agintariek. 1848az geroztik
mugimendua desegin egin zen.
1867ko bigarren erreformak bikoiztu
egin zuen hautesle kopurua, eta klase ertain
guztiei eman zien boto eskubidea, hobekien
ordaindutako langileak barne zirela.1867-1875 aldian, gizartean eragin handia
izango zuen erreforma egitarau baten barruan
(greba eskubidea, osasun egoera,
nahitaezko heziketa, haurren lana,?), boto
sekretua sartu zen 1872an.
1884-85eko azkeneko hauteskunde erreformaren
ondoren, esan daiteke sufragio
unibertsala (gizonezkoena) ezarrita geratu
zela: 50.000 biztanle/diputatu bat proportzioa
finkatu zen. 1888an demokratikoki
hautatutako udalak eratu ziren. Langile
masek hauteskundeetan parte hartzeak aldatu
egin zuen Erresuma Batuko alderdi
biko sistema. Hala ere, 1892ra arte ez zuen
Komunen Ganberak aginpide gorena eskuratu,
eta ordutik hasita, eztabaida sutsuak
piztu ziren Lorden Ganberari zegokion eginkizun
instituzionalaren inguruan.
Gizarte klaseak eta morala
Aurreiritziak izan ziren Victoria Erreginaren
garaiko Ingalaterrako gizarte bizitzaren
ezaugarrietako bat. Aristokraziak ez zuen
hasieran oso begi onez ikusi industriako eta
finantzetako burgesiaren gorakada, baina
mendearen erdi aldetik aurrera onartu egin
behar izan zuen bere zirkuluetan. Ikastetxeak,
unibertsitateak, hipodromoak eta
klubak, gainerako klaseentzat zorrotz debekatutako
tokiak ziren.Klase ertainek funtsezko papera jokatu
zuten industriaren eta merkataritzaren zibilizazioa
finkatzekoan. Guztiz jende desberdinez
osatua zegoen: lanbide liberalak,
enplegatuak, dendariak, funtzionariak, kapatazak
eta langile adituak, denak klase
ertainean sartzen ziren. Goi klaseen imitatzaileak
eta hirizale amorratuak ziren. Erdeinua
zieten eskulangileei eta kontu handia
izaten zuten haiekin ez nahasten.
Klase ertainak izan ziren bereziki britainiartzat
eta viktoriartzat hartu ziren balio moralen
eredu. Itxura, funtsezkoa izan zen klase
desberdintasunak nabarmentzeko eta oso
muturrera eraman zuten itxura zaintzea.
Familia, kontrolerako tresna bihurtu zen eta
aitaren larderiaren mende zegoen. Disziplina,
lana eta kastitatea izan ziren moral ezaugarriak.
Gizarte klase haren pentsamoldean puritanismoa
nagusi bazen ere, bigarren moral
bat zuten askok, sexu kontuetan batez
ere. Jende aurrean ezkontzara mugatutako
sexu harremanak aldezten zituzten gizonezko
askok guztiz bestela jokatzen zuten
euren bizitza pribatuetan. Izan ziren burgesiaren
azaluskeria salatu zuten autoreak ere,
hala nola Oscar Wilde, baina Ingalaterrako
orduko gizarte jatorrak hura epaitu eta desohorera,
gartzelara eta miseria gorrira kondenatu
zuen.
Gehiengoa
XIX. mendean zehar, Erresuma Batuko
biztanleen gehiengoa besteren konturako
langile bihurtu beharrean gertatu zen, etengabeko
hazkunde demografikoak hartaraxe
bultzatuta. XVIII. mendetik industrializazioarekin
zetorren prozesu haren ondorioz,
nekazari asko eta asko industriako langile
bihurtu ziren.
1834an onartutako Behartsuen Legeak,
aurretik indarrean zegoen parrokietako sorospen
sistemaren ordez, nahitaez lan egin
beharreko etxeak (workhouses) ezarri zituen.
Zinez espetxe ziruditen haietan familia
bereko kideak apartatzeraino iristen ziren
eta beraz, ez zen harritzekoa herri klaseek
sistema hartatik ihes egin nahi izatea.
Jendea hirietara bizitzera bultzatzeko beste
akuilukada bat izan zen hura.
Langileen bizitza ?biztanleen gehiengo
handi batena, alegia? oso gogorra zen garai
hartan. Hazkurri eskasa, etxebizitzen eta
auzoen hornidura urria, gaixotasunak, eta
lanaldi luze eta guztiz gogorrak zirela eta,
haurren heriotza tasak guztiz handiak ziren
eta batez besteko bizitza itxaropena ez zen
berrogei urtera iristen.
1870etik aurrera nabarmen hobetu zen
egoera eta herri klaseen bizitza mailak gora
egin zuen, itsasoaz haraindik produktu asko
etorri izanari esker. Orduan ugaldu ziren gero
hain «britainiar» bihurtuko ziren arrain eta
patata frijituak (fish and chips), eta kotoizko
jantziak. Ongizatea etortzearekin batera, familien
tamaina txikiagotzen hasi zen.
Aldaketa horiek guztiak, XIX. mendearen
azken laurdeneko demokratizatze prozesuaren
argitan ulertu behar dira. 1889ko
Londresko portuko greba arrakastatsuaren
ondoren, sindikalismo berri batek hartu
zuen indarra, zeinak, aurrekoak ez bezala,
kualifikazio gabeko langile masak biltzen
baitzituen. Hala, herri klaseei arreta handiagoa
eskaini eta gizartean zuten tokia aitortu
zitzaien lehen aldiz aginpide publikoetatik.
Indiatik Irlandara
Britainiar Inperioa, hasiera-hasieratik
izan zen erakunde heterogeneoa. Europako
lurraldeak, zuzenean, Koroaren mende zeuden.
Inperioko lurraldeak ziren orobat, biztanleriaren
gehiengoa europar jatorrikoa
zuten lurralde burujabeak (Kanada, Australia);
hauteskunde eskubidea zuten koloniak
(India, Zipre, Jamaika?); eta erregearen
mendekotzako koloniak (Afrikako guztiak,
Hego Afrikako lurralde burujabea salbu).
Eskualde eta bide berriak irekitzearen
ondorioz lehen merkataritza jarduerak ere
abian jarri ziren, hasieran gehienak gerra
eta gatazka jarduerak baziren ere. Britainiarren
nagusitasun militarrari esker, Txinako
zenbait portu merkataritza sarera gehitu zireneta Hong-Kongen jabetza ziurtatu zuen
britainiar koroak 1840-42an (1997an itzuli
zitzaion Txinari). Mediterraneo ekialdea
kontrolatzeko berriz, Errusiaren aurka borrokatu
ziren Krimeako gerran (1854-56) eta
garaitzea lortu zuten.
Kolonietako gerra horiek eta beste batzuk
gertatzen ziren bitartean, Indiako lurralde
zabalak gehitzen joan ziren Ekialdeko
Indietako Konpainiaren mendera.
1857ko jazarraldi labur baina odoltsuaren
ondoren, Konpania deseginda geratu zen
eta Koroak bere kontrolpean hartu zuen
India. Britaniarren egoera asko sendotu zen
1876an Suezko ubidea erosi zutenean, Inperioko
eskualdeen arteko joan-etorriak
ikaragarri erraztu baitziren.
Britainiarren politika inperiala, gainerako
europarrenaren antzera, areagotu egin zen
1880tik aurrera. Afrika izan zen garai hartako
politika kolonialaren xede nagusia. Herri
indigenen aurkako gerrak izan ziren bortitzenak
(Egipto, Sudan). Gatazka nagusia
?europar ikuspegitik behintzat? Hegoafrikan
1899-1902an holandar jatorriko kolonoen
aurka (boerrak) izan zuten gerra izan zen.
Inperialismoaren arrakastaren txanponaren
beste aldea Irlanda izan zen. Politika
zapaltzailearen eraginez, gobernu britainiarraren
aurka jazarri ziren Irlandako biztanle
geroz eta behartsuagoak, katolikotasuna
bandera harturik. Eta emigrazioa izan zen
goseari eman zitzaion erantzuna. 1922an
uhartearen zatiketarekin (oraindik ere indarrean
dirauena) amaitutako gatazka politiko-erlijiosoaren
azpian irlandarren miseria
gorria zegoen.
Egonkortasuna eta txandakatzea
Egonkortasuna izan zen Victoria Erreginaren
aroko balio politiko estimatuena.
Kontserbadoreak (tories) eta liberalak
(whigs) txandaka egon ziren gobernuan XIX.. endearen azkenera arte eta txandakatzehori eredu bihurtu zuten. Praktikan, bi
erakundeek berdin onartzen zuten britaniar
parlamentuaren funtzionatzeko era berezia,
gizarte oinarri beretsuak baitzituzten.
Mendearen lehen herenean, Frantziako
Iraultzaren ondorioen aurka borrokan gobernatu
zuen tory partiduak (Napoleonen
gerrak). Whig partiduak gauzatu zuen
1832ko hauteskunde erreforma, askatasun
gehiagoren aldeko kanpaina luze eta moderatu
baten barruan.
Whigen ekonomia alorreko bandera
truke librea bazen ere, aduana eskubide britainiarren
ezabatzea bi gobernuek burutu
zuten batak bestearen ondoren 1840ko hamarraldian,
Robert Peel buru zuen gobernu
kontserbadoreak estreina, eta John Russellen
gobernu liberalak gero.
Txandakatze politikaren gorena Benjamin
Disraeli kontserbadorearen (lehen ministro
1868an eta 1874-80an) eta William
Ewart Gladstone liberalaren (lehen ministro
1868-74an, 1880-85ean, 1886an eta 1892-
94an) gobernualdietan harrapatu zen. Disraeli
eta haren oinordeko politikoa zen Robert
Arthur Salisbury buru zituen tory partiduak
bide militarraren aldeko apostua egin
zuen bai kolonietan eta bai Irlandaren arazoan.
Whigek Irlandaren baketzearen alde
egindako ahalegin politiko guztiak alferrik
izan ziren, baina estatuaren erreforma nagusiak
ere beraiek bultzatu zituzten. Bi partiduek
elkar hartuta, irakaskuntza, etxebizitza,
elkartze eskubidea, erlijio askatasuna
eta beste hainbat gai hartzen zituen erreforma
egitarau luze bat gauzatu zuten.
1884-85ean ezarritako sufragio unibertsalak
(gizonezkoena) hautsi egin zuen Erresuma
Batuko partidu sistema. Liberalen eta
Trade Unionetako langileen ordura arteko
lotura eten egin zen Partidu Laborista sortzearekin
eta horrek botoak kendu zizkien
liberalei. Gainera, burujabetzaren aldeko irlandar
gutxiengo indartsu bat sartu zen
Komunen Ganberan.