Historia Unibertsala»Aro berria
Lutero eta Alemaniako Erreforma
Luteroren nortasuna
OSO GIRO ZORROTZEAN HEZI ZELARIK, BERE GEROKO
OBRAN ERABAKIGARRIA GERTATU ZEN IZAERA NAHASI
BAT ANTZEMATEN DA LUTERORENGAN.Esan ohi da Luteroren 1510 arteko
heziketak ager dezakeela bere ondorengo
jarrera. Eislebengo hirian jaio zen, 1483ko
azaroaren 13an, meetako enpresario txiki
bihurtutako nekazari dirudun baten seme.
?Martin Lutero doktorea? izan zen arte
(1512tik aurrera beti erabiliko zuen titulua),
familiaren etxean bizi izan zen, sentikortasun
handirik ez zuen aita baten agintepean;
maite zuen aita, baina beldurra zion maitasuna
baino gehiago. Bizitza Komuneko
Anaien (Devotio Moderna) ikastetxean egon
zen ikasle, giro espiritual gogorrean; Erfurteko
Unibertsitatera joan zen gero, eta han
lortu zuen, 1505ean, Filosofiako lizentziatura.
Ekaitz bat zela-eta, erlijio bizitzan sartzeko
botoak egin zituen, aita kontra zeukan
arren. San Agustingo Eremutarren ordena,
aski zorrotza, hautatu zuen horretarako.
1507an apaiztu zen, baina 1524an utzi egin
zuen apaizgoa. 1511tik aurrera erabat lotu
zitzaion Wittenbergeko Unibertsitateari, Eskritura
Santuen irakasle gisa 1524 arte. Tetzel
domingotarrak Alemania osoan barrena
egindako predikuek, Vatikanoko San Pedroko
obren jarraipena ordaintzeko xedea
zuten induljentzien gainean, bere gaitzespena
agertzera bultzatu zuten Lutero, 95
tesien argitalpenaren bitartez (1517); tesi
horiek berehala hedatu ziren Alemania
osoan. Leon X.ak tesi haiek zuzentzeko agindu
zion bulda baten bidez (Exsurge Domine
Bulda, 1520ko ekainaren 15ekoa), baina
Luterok Wittenbergeko plaza publikoan erre
zuen (1520ko abenduaren 10ean), eta aitasantuak eskumikatu egin zuen. Karlos V.a
enperadoreak Wormseko Dieta Inperialaren
aurrean agertzera deitu zuen; han, berriz
ere, uko egin zion bere esanak zuzentzeari,
eta, printze inperialen aldera igaro ondoren,
Inperiotik erbesteratu baitzuten, Saxoniako
Hautesleak, Frederiko Jakitunak,
eman zion babesa, eta Wartburgeko gazteluan
eduki zuen hamar hilabetez (1521).
Han, alemanerara itzuli zuen Biblia. Luteroren
pentsamoldea 1520ko hiru lan handietan
dago zehaztua: Erromako Aita Santutza
(aita santuak ez du jainkozko aginterik
batere, eta, eliztar guztiak bezalaxe, hura
ere hitzaren, Bibliaren mende dago); Germaniar
nazioko aitonen seme kristauentzako
agiria (zeinean, Elizaren aginpidearen
kontra, Bibliaren azterketa librearen teoria
defenditzen baita, eta eliztarrek Kontzilioari
apelatzeko duten eskubidea aldezten);
eta, azkenik, Eliza Babilonian gatibu (bertan,
Luterok sakramentuak kritikatzen ditu,
apaizen aginpidea indarrez ezartzeko bitarteko
direlakoan, eta bataioa eta jaunartzea
bakarrik onartzen ditu).
Luteroren ideia nagusiak
BEKATUAREN OBSESIOAK ETA SALBAZIOAREN
BILATZEAK HIRU HATSAPENETAN OINARRITUTAKO
DOTRINA BAT DEFINITZERA ERAMAN ZUTEN LUTERO:
JAUNGOIKOA, BIBLIA, GRAZIA.Luterorentzat, kristaua, kristau oro, bekataria
zen, erremediorik gabe kondenatua
izatea merezi zuena, baldin eta Jaungoikoaren
errukiari esker bakarrik salba zitekeela
erabat sinetsita ez bazegoen; horretan
zetzan ?fedearen bidezko justifikazioa?.
Horren ondorioz, garrantzi gutxiago zuten
sakramentuek jainkozko graziaren banaketa
bide gisa. Sinestunaren eta Jaungoikoaren
arteko elkarrizketa bitartekorik gabeko horrek,
batetik, balio gutxiago aitortzen zien
sakramentuei, baina, horrez gainera, egintza
onen balioa ere gutxiago zen, salbazioa
eskuratzeko merituzko titulu ziren neurrian,
eta orobat Salbatzailearen eta eliztarren arteko
bitartekariena ere. Eliztarrek, beraz,
denek zuten duintasun berbera, eta apaizak
ziren denak (horixe da apaizgo unibertsalaren
hastapena), Biblia irakurtzeko eta
Eskrituren azterketa librea egiteko eskubide
erabatekoarekin, zeren, izan ere, Eskriturak
baitziren oinarri eta erreferentzia hutseginezinezko bakarra. Luteroren dotrinaren
oinarrizko hiru baieztapen horiek zalantzan
jartzen zuten, errotik jarri ere, Erromako
Eliza: Jaungoikoa bakarrik, Biblia
bakarrik, grazia bakarrik. Jarraitzaile erradikalenak
gaitzesi zituen Luterok, eta askatasun
espiritualaz zeukan ikusmoldearen
izenean berean, legezko agintariekiko mendekotasuna
defenditu zuen, zaldunen matxinada
gertatu zenean (1522), eta Suabiako
nekazariak altxatu zirenean bereziki (1524).
Luteroren jarraitzaileak eta aurkariak
BEREHALA ZABALDU ZIREN LUTEROREN IDEIAK
ALEMANIA OSORA, BAINA, ALDI BEREAN, BEREHALA
SORTU ZIREN LISKARRAK HAREN JARRAITZAILEEN
ARTEAN ERE.Berehala zabaldu zen Alemania osora
Luteroren erreforma. Hura hil eta hamar urte
baino lehen, 1546an, Erreformaren aldeko
ziren Alemaniako bi heren. Inprentak zabalkunde
izugarri hori erraztu zuen, baina
aldi berean, Lutero bezala komentuetatik
ateratako fraideen eginkizuna, edo laikoena,
hori ere oinarrizkoa izan zen. Bibliaren
alemaniar edizioa, Luterok egina eta Lucas
Cranachek apaindua (1534), 84 aldiz argitaratu
zen erreformatzailea hil aurretik, eta
253 bider inprimatu. Errituak aldatu ziren
(sermoia alemanez, ogi eta ardoarekiko jaunartzea),
eta orobat erakundeak. Erreforma
onartu zen hirietan, erlijio aldaketak izaten
ziren udaletxeko kontseiluan ere. Artzaina
izendatu egiten zen, eta ez zen Jaungoikoaren
eta gizonen arteko bitartekoa,
aitzitik, gizona zen, ezkondua sarritan, batzuetan predikuak eman behar zituena, lekuan
lekuko hizkuntzaz gainera, eta eredugarri
izan behar zuena, bizitza pertsonal
nahiz profesionalean. Luteroren aldamenean,
izan zen beste erreformatzaile garrantzitsurik
ere, hala Melanchton (1497-1560),
Augsburgoko Aitortza-ren egilea (1530),
gaur egun ere Luterotar Elizetako fede aitorpen
nagusia dena, Erasmoren teologia
humanista eta Luteroren tesiak bateratzen
saiatu zen. Nolanahi ere, izan zen arazorik,
eta Luteroren beste jarraitzaile batzuk Lutero
bera baino haruntzago joan ziren, Erreforma
lasterrago eta erradikalago baten alde.
Horixe izan zen Karlstadten kasua (1480-
1541); laikoen komunitate bat sortu zuen,
?asaldatuena? deitua; irudiak ukatzen zituzten
gurtza lekuetan, komentu eta kofradiak
ezabatzearen aldeko ziren, eta zalantzan
jartzen zuten Kristoren gorputzaren benetan
zegoenik Eukaristiako afarian. Tomas
Münzerrek, asaldatu haietako batek (1489-
1525), hirietako eskulangileak bilduta, santuen
komunitatea, edo ?Zwickauko profetak?
fundatu zuen; talde horietan helduen
bigarren bataio baten bidez egiten zen sarrera,
eta, hori zela-eta, anabaptista deitu zitzaien.
Anabaptismoak gizarte utopiko bat
bilatzen zuen, Kristoren erreinua, errege,
lege, eliza, gurtzarik gabea. Haientzat ezinezkoa
zen iraultza erlijiosoa, gizarte iraultzarik
ez bazegoen aldez aurretik. 1534an,
Münsterrez jabetzea lortu zuten anabaptistek,
Westfalian, eta errejimen erradikal bat
ezarri zuten bertan, Leidengo Joanen agintepean.
Urte betez, derrigorrez egin behar
izan zen ondasun guztien banaketa (baita
janari eta etxearena ere), eta poligamia ezarri
zen; horrez gainera, dirua ezabatu egin zen.
Apezpikuaren gudarosteen zapalkuntzak
sakabanatu zituen azkenean asaldatuak.
Prediku askatasunak sortu zuen giroa, zuhurgabeen
eskuetan uzten baitzen sarritan
predikatzea, gizarte eta politika liskar askoren
sorburu izan zen. Hutten eta Sickingenek
gidaturiko zaldun talde bat iraultza
armatua egiten saiatu zen, harik eta luteranismoa
zabaldu arte. Luterok ordea ez zuen
haien alde egin, eta higikundeak huts egin
zuen. Nolanahi ere, alemaniar nekazariak,
guztiz pobretuak, gogoberotu ziren gehien
ideia erradikal haiekin. Nekazarien gerra
(1524-1526), Luterok oso kontra egin ziona,
odolezko printzeek zapaldu zuten. Haien
erreibindikazioak, erlijiosoak nahiz sozialak,
Hamabi Artikulu direlakoetan azaldu zirenak,
erabat ukatuak izan ziren. Lutero berehala
ohartu zen usadiozko ordena nahitaez
zaindu beharraz, printzeek Erreformaren
arrakasta segurta zezaten; printzeen laguntzarekin,
Luterok eliza berri bat osatu
zuen, Erromakoa ez bezalakoa. Baina, Lutero
hil zenean, areagotu egin ziren eztabaida
teologikoak, eta baita Erreformaren
baitako iritzi desberdintasunak ere.
Luteranismoa Alemaniatik kanpora
AURREKO SAIO ERREFORMAZALEAK GORABEHERA,
LUTEROREN LANAK BERE JAIOTERRIKO MUGAK
GAINDITU ZITUEN, ETA EUROPARA ZABALDU ZEN.1555ean, Ausgsburgoko bakea deritzana
izenpetu zenean, luteranismoa oso sustraitua
zegoen Alemaniako Inperioko iparraldean,
zentroan eta ekialdean, eta orobat
Eskandinavian eta Livonian, eta Bohemian
eta Trantsilvanian. Horrez gainera,
Europako mendebaleko estatu guztietan ere
sartu zen, Iparreko itsasotik hasi eta Iberiako
Penintsularaino, eta Ingalaterratik
Austria eta Napoliraino, nahiz eta gero katolikoen
berrindartzeak protestantismoa leku
askotan ezabatu, edo beste dotrinek hartu
haren lekua, kalbinismoak bereziki. Independentzia
lortu ondoren (1523), Suediak
(Finlandia ere barne), Erreformaren aldera
egin zuen pixkana-pixkana. Västerasko Dietaren
ondoren (1527), herritik kanpora egotzi
zuten alderdi katolikoko buruzagia, eta
Gustavo Vasa erregearen esku geratu zen
aginte espirituala (1523-1560); eliz politika
gogorra egin zuen, eta kleroaren jabetzak
konfiskatu. Danimarka eta Norvegia 1526-
1536. urte bitartean bihurtu ziren luterotar,
eta luteranismoak Inperioan zehar zabaltzen
jarraitu zuen, Smakaldako Liga, hau da,
1531n protestanteek izenpetu zuten ituna,
zabalduz, non ikusten den ezen noble txikiek
eta hiritar burges askok beren helburuekin
bat zetozen ideiak aurkitzen zituztela
luterotar dotrinetan. Sevillan, Valladoliden
eta Napolin ere, Juan de Valdesén bidez,
gogo onez jaso zituzten Luteroren dotrinak.
Joan Tac, Anberesen jaio eta Londresen bizi
zena, Inkisizioak kondenatuta 1539an Bilbon
bizirik erre zutena, Euskal Herrian ezagutzen
den era honetako aurreneko kasua
da.