Historia Unibertsala»Aro berria
Humanismoa eta Berpizkundea
Berpizkundeak gizakiaren eraberritzea eragin zuen eta garai berriak iragarri zituen
Europako mendebaleko kulturaren bilakaeran
garrantzi handia izan du Berpizkundeak.
XV. mendearen hasiera eta XVI.. endearen erdialdea bitartean gauzatu zen,
Europako herrialde aberatsenen laguntzaren
bitartez, eta Italian loratu zen batez ere.
Berpizkundea kultura higikunde bat izan
zen, are estetika higikunde bat ere, arteak
eta letrek egin zuten aurrerapena kontuan
izanik, baina kulturan ez ezik gizartean ere
eragin handia izan zuen, eta izatearen gozamen
paganoa aldarrikatzeagatik eta bizitza
materiala gurtzeagatik bereizi zen batez
ere.
Garai berriaren ezaugarriak
Egoera politiko jakin batean –estatu
modernoan– eta egoera historiko berezi
batean –lurralde berrien aurkikuntza– gauzatu
zen kultura bat izan zen Berpizkundea,
aurrerabide teknikoei esker Europak
abiadura bizia hartu zuen garai batean kokatua.
Izan ere, Europako mendebalak gainerako
zibilizazio guztiei aurre hartu zien historiaren
aldia baita, azken batean, Berpizkundea.
Kultura eta arte higikunde zabal bat izan
zen, beraz, baina, halaber, arrasto nabarmenak
utzi zituen politikan, gizartean, ekonomian
eta erlijioan, eta Europa osora, are
kanpoaldeko lurraldeetaraino –Errusia, Polonia
eta Suediaraino, adibidez– hedatu zen.
Garai hartan, Europako historian, halako
internazionalismo aldi bat-edo izan zen, eta
hara-hona ibili ziren pertsonak, teknikak,
ideiak, formula estetikoak eta era guztietako
salgaiak ere. Halaber, bizitza aintzat
hartua izan zen garai bat izan zen. 1460-
1560 bitartean Europako biztanle kopurua
asko handitu zen; erabat aldatu zen demografiaren
joera, XIV. mendearen erdialdea
–izurriteak zirela eta– eta XV. mendearen
parte handi bat –eritasunak, goseteak eta
gerrak zirela eta– hartu zituen heriotz bolada
gaizto haren ondoren. “Bizitzaren eztanda”horrek eragin handia izan zuen, jakina,
Berpizkundea sortu zuen pentsamoldea
moldatzen.
Higikunde horrek, gainera, kulturaren
sekularizazioa ekarri zuen. Berpizkundeak
gizakiarengan jarri zuen arreta, eta horregatik
nagusitu zen “humanismoa” garai hartako
pentsamoldean.
Humanismoa: pertsonaren gailentasuna, espiritu kritikoa eta jakinduriaren eraberritzea
Horrela hasi zen, beraz, Humanismoa,
munduari buruzko beste ikuskera bat aldezten
zuen eta gizakia munduaren erdigunean
kokatzen zuen kultura higikunde hura.
Humanismoak gizakiaren duintasuna zuen
helburu. Indibidualismoaren garaipena izan
zen.
Humanismoak, baita ere, Antzin Aroaren
itzulera eragin zuen. Antzinateko kulturaren
funtsa berreskuratzen saiatu zen, eta ez
bakarrik literaturan, baita artean (arkitektura,
eskultura) eta filosofian ere. Eta ildo
horretan, berebiziko garrantzia izan zuen
Platonen obraren aurkikuntzak. Erdi Aroan
Aristoteleren pentsamoldea besterik ez zen
izan, eta Humanismoak Platon berreskuratu
zuen. Humanista ikertzaile bihurtu zen,
iturrien ikerketa kritikoa egin zuen, eta zientzialariena
bezalako pentsamoldeak gidaturik
jardun zuen. Humanista izan zen lehenengo
historialari modernoa.
Humanismoaren bilakaeran muga datakedo
jarriz gero, 1453. eta 1517. urteak izango
lirateke adierazgarrienak. Lehenengoa
turkiarrek Konstantinopla hartu zuten urtea
delako, noski. Izan ere, hori zela eta, Bizantzioko
Inperioko intelektual eta jakintsuak
sartaldera joan baitziren ihes, eskuizkribu
pila -liburutegi osoak batzuetan– eramanez.
Sortaldeko eskuizkribuen eta jakintsuen
etorrera izan zen, beraz, Humanismo
hasi berriaren lehenengo bultzada. Bigarren
data hori, berriz, Luterok bere 95 tesiak
Wittembergeko kaperako atean iltzatu zituen
urtea da. Sartaldeko kristautasunarenhaustura eta bide batez Humanismoarena
eragin zuen horrek.
Humanismoak sortu zuen estetikak eragin
handia izan zuen Berpizkundeko artean.
Humanisten iritziz jainkozko gauzetatik
hurbil zen edertasuna. Gizakiak edertasuna
sortzeko ahalmena zuen, izadia behatuz,
imitatuz edo idealizatuz. Hori izan zen arte
sorkuntzaren eragileetako bat: edertasun
ideala –“idealismo estetikoa”– lortzeko ahalegina.
Giza edertasuna zen, bestalde, ideal
estetikora gehien hurbiltzen zena. Horregatik
bultzatu zen giza gorputza aztertzea eta
irudikatzea.
Zientzietan, berriz, esperimentuak edo
saioak egiten hasi ziren; Leonardo da Vinci
izan zen horretan aitzindari. Orduan hasi
ziren metodo zientifikoaren oinarriak jartzen;
kalkulu sistemak hobetu ziren, matematika
aurreratu zen, eta astronomia eraberritu
zen. Izaki bizien azterketan ere aurrera
egin zen: asko luzatu zen katalogoetan
jasotako animalia eta landare zerrenda,
lurralde ezezagunen aurkikuntzari esker.
Medikuntzan, sakonago aztertu zen giza
gorputza, eta anatomia modernoaren oinarriak
jarri ziren. Berpizkundean Antzin
Aroaren zientzia ondarea aberastu zen, eta
behaketak eta esperimentuak egitea bultzatu
zen, besteak beste Galileori eta Descartesi
bidea emanez.
Inprimategien protagonismoa
Ideia berrien hedatzean funtsezkoa izan
zen inprenta asmatzea eta zabaltzea. Johann
Gutenberg inprimatzaile alemaniarrak asmatu
zuen, eta 1455. urte aldera zabaldu zen
Rhin inguruko hirietara (Maguntzia eta Estrasburgo).
Handik berehala zabaldu zen
Alemaniako erdiko eta hegoaldeko eta Italiako
erdiko eta iparraldeko hirietara. Venezia,
Paris, Lyon, Erroma, Napoli, aurrenetakoak
izan ziren. Inprimategiari esker,
asko zabaldu ziren Antzin Aroko obrak,
baita geroko erlijio lanak ere. Inprimategia
ezinbesteko laguntza izan zen Erasmoren
eta Luteroren lanak zabaltzeko, adibidez; eta
baita zientziak, fauna eta flora, eta artea
zabaltzeko ere, marrazki eta planoen bidez.
Kartografia lanak, halaber, asko aurreratu
ziren harrezkero.
Estatu eta eliz agintariak, baina, asko larritu
ziren halako propaganda hedabide baliotsu
baten aurrean, eta hura kontrolatzeko
neurriak –zentsura– hartzen hasi ziren.
Europako internazionalismoa: komunikazioa eta harremanak informazio hedabide gisa
Giza harremanei eta ideologia trukeei esker
asko zabaldu ziren ideiak. Humanisten
gutun bidezko harremanak eta maizko bidaiak
oso bide egokia izan ziren ideiak trukatzeko.
Erasmo Rotterdamgoa, adibidez, Paris, Ingalaterra
eta Italian ibili izan zen. Unibertsitateen
artean ere harreman handia zegoen.
Irakasle ospetsuenak beste unibertsitateetara
joaten ziren eskolak ematera. Hizkuntza arazorik
ez zegoen, hizkuntza bera erabiltzen
baitzen denetan, latina. Luis Vives espainiarrak,
adibidez, Oxforden eta Lovainan eman
zituen eskolak. Eta arrazoi beragatik, ikasle
dirudunak ere Europako unibertsitate ospetsuenetara
joaten hasi ziren ikastera.
Artean ere, mezenasei esker, hartu-eman
ugari izan zen Europako artisten artean.
Erregeek, printzeek, jaunek, beren gortera
edo jauregietara deitzen zituzten atzerriko
artista ospetsuenak. Frantzisko I.a Frantziakoak,
adibidez, pintore italiarrak –Leonardo
da Vinci, besteak beste– deitu zituen.
Karlos V.ak, berriz, Tiziano deitu zuen. Italiako
eta Flandriako artistak izan ziren, batez
ere, bai teknika bai estilo aldetik aurreratuagoak
zeudela aprobetxatuz, beste herrialde
batzuetara mugitu zirenak. Baina
beste artista batzuek ikasteagatik eta beren
artea hobetzeagatik bidaiatu zuten, Italiara
gehienbat. Albrecht Dürer, Alemaniakoabera, Italiara joan zen, Pedro Berruguete –eta
Gaztelako beste artista asko– bezalaxe. Hartu-eman
horiek zirela eta, berehala beretu
ziren Italiako arte ereduak Europako gainerako
eskualdeetan.
Italiako penintsula: lantegi esperimentala, Berpizkundearen sorlekua
Italia izan zen Berpizkundearen sorlekua.
Brunelleschik, Masacciok eta Donatellok
iraultza egin zuten arkitekturan, lehenak,
pinturan, bigarrenak, eta eskulturan,
hirugarrenak. Florentziakoak ziren hirurak.
Izan ere, Florentzia izan baitzen, hasieran,
Italiako artearen hiri nagusia, medicitarren
babespean, harik eta Karlos VIII.a Frantziakoak
Italiara egin zuen sarraldiak eta
medicitarren erorialdiak lekuz aldatzera
behartu zituen arte artista asko. Leonardok
betiko utzi zuen Florentzia 1507an. Eta horrenbestez,
XVI. mendearen hasieran, Erromak
hartu zuen artearen nagusitasuna Europan;
Rafael eta Michelangelo –hau batez
ere– izan ziren artistarik behinenak. Aita
santuen babesean Europako artearen hiriburu
bilakatu zen, beraz, Erroma.
Aro berri baten garaipena: Berpizkundea eta humanismoa Europan
Berpizkundearen bigarren gune nagusia,
Borgoinako dukeen babespean sortua,
Herbehereetako erresuma izan zen, Italiaren
ondoren Europan zegoen beste lurralde
aberatsena. Han, XV. mendearen lehenengo
erdian, Juan van Eyckek olio pintura
asmatu zuen, eta flandriar eskola inauguratu
zuen. Italiar eraginekin batera, tradizio
nazional bat nagusitu zen, Pieter Brueghel
«Zaharra» (1525-1569) buru zela.
Frantzia izan zen segur aski italiar Berpizkundearen
jarraitzaile fidelena, bere ezaugarri
berezi batzuk bai bazituen ere. Frantzisko
I.a erregeak Frantzia aldera hedatu nahi
izan zuen Italiako Berpizkundea, eta pintore
italiarren eskola bat zabaldu zen Fontainebleaun.
XVI. mendearen erdialdean, ordea,
frantziar estilo klasiko bat sortu zen, tradizio
nazionalen, italiar eraginaren eta Antzinateko
obren inspirazioaren sintesi gisa.
Ingalaterran, berriz, Berpizkundeko arteak
ez zuen arrakastarik izan, arkitekturan
ez behintzat, gotiko estiloari leial jarraitu
baitzuten XVI. mendearen aldi luze batean.
Humanismoa, berriz, oso ondo sartu zen,
Oxforden, Tomas Morori esker. AlemanianAlbrecht Dürer izan zen Berpizkundeko
artista nagusia. Egonaldi luzeak egina zen
Italian eta Herbehereetan; grabatzaile, marrazkilari
eta margolari bikaina izan zen,
polifazetikoa, Berpizkundeko gizonaren
eredu; neoplatonismoa ezagutu zuen eta
matematika landu zuen. Polonian harrera
ona egin zitzaien Berpizkundeko berrikuntzei,
batez ere Krakovian. Guztien gainetik
Nikolas Koperniko nabarmendu zen. Haren
ekarri nagusia heliozentrismoaren teoria
izan zen, hau da, planetek eguzkiaren
inguruan biratzen dutela eta, beraz, eguzkia
unibertsoaren zentroa dela dioena. Lehenago
esan den bezala, Errusiara ere heldu
zen Berpizkundearen eragina; italiar artistek
bukatu zuten Kremlina, veneziar estiloaren
eraginpean zenbait ataletan.
Humanista gisa, berriz, Luis Vives eta
Antonio Nebrija nabarmendu ziren Espainian,
Erasmoren eta Mororen laguna, bata,
eta gazteleraren lehenengo gramatikaren
egilea, bestea. Arkitekturan, estilo isabelinoa
–gotikoaren, Berpizkundearen eta mudejar
estiloaren eraginpeko tradizio nazional
baten nahastura– nagusitu zen. Platereskoa,
berriz, dekorazio estilo berezi gisa
nagusitu zen. Espainiara artista asko iritsi
ziren Italia, Flandria, Frantzia eta Alemaniatik,
aristokraziaren babespean eta elizaren
eta koroaren laguntzarekin betiere.
Berpizkundeak artisten lanaren ezagutza
ekarri zuen, eta artista bera ere inor ez izatetik
norbait izatera iritsi zen. Izan ere, ordu
arte, artistaren lana ez zen aintzat hartua, “arte
mekanikoa”, eskuz egina alegia, zelako. Arte
mekaniko prestutasun gabekoei kontrajarriz,
“arte liberalak” zeuden, intelektualen artea,
alegia. 1500. urteetik aurrera, baina, humanistek
pintura eta eskultura arte liberalen
artean onartu zituzten. Handik hara erabat
aldatu zen artistaren egoera sozioekonomikoa,
eta ospetsu eta aberats izan zitekeen;
orduan igaro zen eskulangile izatetik artista
izatera, “plebeio” izatetik “noble” izatera.