Historia Unibertsala»Aro berria
Finantzak Aro Berrian
ARO BERRIAN EKONOMIA JARDUN NAGUSIA NEKAZARITZA IZAN ARREN, EKONOMIAREN BERAREN
BULTZADAK ETA MONARKIA ABSOLUTUEN DIRU PREMIA GERO ETA HANDIAGOAK FINANTZEN
AURRERABIDEA ERAGIN ZUTEN.Aro Berrian Europako ekonomia baserrian oinarritu zen gehiena, baina, hala ere,
finantzak nahiko aurreratu ziren, bi arrazoi hauengatik batez ere:
a) Monarkiek diru asko behar zuten burokrazia eta gudaroste eraginkorrak izateko.
Espainiako gudarostea, adibidez, XVI. mendearen erdialdean, Karlos V.a erregearen
aginte aldian, 150.000 gizonez zegoen osatua, eta mende bat geroago, haren ondorengo
Felipe IV.aren aginpidean, 300.000ez. Gastu horiek mantendu ahal izateko, monarkiek
gero eta zerga sistema konplexuagoak erabili zituzten. Hala eta guztiz ere, sistema
horien bidez eskuratzen ziren bitartekoak aski ez eta, erregeak zorrak hartzen hasi
ziren beren jardunak finantzatu ahal izateko, eta horrexek sustatu zuen, hain zuzen,
kreditu publikoa.. ) Kreditu pribatuak ere aurrera egiten hasi ziren, hainbat arrazoirengatik. Adibidez,
eguneroko bizitzaren segurtasunik eza zela eta, mailegatzaile pribatuen kredituak
hartu behar izaten zituen askotan jendeak. Uzta urriak zirenean edo krisialdietan eskulangileak
lanik eta bitartekorik gabe geratzen zirenean ere kreditutara jotzen zen
askotan. Gainera, merkataritzak mende horietan izan zuen zabalkunde handia zela eta,
ezinbestekoa zen, salerosleak kapitalez hornituko baziren, kreditu teknikak hobetzea
eta zabaltzea. Izan ere, kapitalik gabe ?truke bitartekorik ezean? bertan behera gelditu
izango baitzen ekonomia jarduna.
Kreditu pribatua
EGUNEROKO BIZITZAREN BEHARRAK ZIRELA ETA,
KREDITU ERAKUNDE BEREZI BATZUK SORTU ZIREN:
?MAILEGU ETXEAK?.Sarreran aipatu den bezala, bai uzta txarrak
bai merkataritza krisialdiak biztanleen
zati handi bat pobretzen zuten, eta kreditua
eskatzera behartzen, bizi ahal izateko.
Normalean dirua herriko mailegatzaileren
bati eskatzen zitzaion, eta mailegatzaileak
oso baldintza zorrotzak jartzen zituen. Horregatik,
askotan, zordunak, edo espetxean
bukatzen zuen, erabat zorpeturik (kalkulatu
da Erroman, 1528. urtean, zenbait egunetan,
6.000 pertsona inguru ?hiriko biztanleria
osoaren %6a ia? egon zirela espetxean),
edo lurrak galtzen zituen. Horrelakorik
gehiago gerta ez zedin sortu ziren, hain
zuzen, ?Mailegu Etxeak?. Lehenengoa Italian
zabalu zen, Perugian, 1469an; XVI.. endearen hasierarako 89 bat zeuden penintsula
osoan. Gero, handik Gaztelara eta
Herbehereetara zabaldu ziren. ?Mailegu
Etxeek? oso interes merkean ematen zuten
dirua, premia larrienak arintzeko. Azken
batean ?banku publikoak?-edo ziren; agintari
publikoek ikuskatzen zituzten, eta ezin
zuten merkataritza jardueretan parte hartu.
Hori dela eta, merkatariek bankari pribatuengana
jotzea beste aukerarik ez zuten.
Bankari pribatuak baziren Erdi Aroan ere.
Bezeroetatik hartzen zuten dirua, eta diru horigordean edukitzea zen haien egitekoa. Sarritan,
ordea, merkataritza jardueretan edo gobernuei
maileguan uzteko erabiltzen zuten.
Askotan, baina, banketxearen administrazioa
ez zen behar bezain egokia, eta arazoak sortzen
ziren orduan. Gainera, bankari pribatuek
beren bankuko dirua erabiliz egiten zituzten negozioek ere huts egiten zuten, eta
gobernuari maileguan utzitako dirua atzera
eskuratu gabe geratzen ziren askotan. Banakari
askok, beraz, porrot egin zuten, eta
konponbide bat bilatu beharra izan zen.
Banku publikoak sustatzea izan zen, hain
zuzen, arazo horretarako aurkitu zen
konponbidea. Aginte publikoak (hiri handietako
udaletxeak, normalean) zaintzen zituen
bankuak, haietan ezarritako dirua salbu egon
zedin. Hala, bada, beren aurrezkiak banku
horietan gordetzen zituzten merkatariak lasai
zeuden, behar izanez gero dirua oztoporik
gabe eskuratuko zietelako uste osoan.
Hauek ziren garai hartako banku publiko
nagusiak: Veneziako Rialtokoa (1587), Milango
San Anbrosio (1593), Erromako Espiritu
Santua (1605), eta, batez ere, Amsterdamgo
Wisselbank (1609).
Truke agiria eta feriak
EKONOMIAREN ETA MERKATARITZAREN ZABALTZEAK
XVI ETA XVII. MENDEETAN TRUKE AGIRIA ETAFERIAK EKARRI ZITUEN. HALA ERE, HORIEK ASKI EZ
ETA, LEHENENGO BURTSAK ETA KONPAINIA
AKZIODUNAK SORTU ZIREN XVII. MENDEAZ
GEROZTIK.Bezeroei dirua maileguz emateko,
banku publikoen debekua, ekonomiarentzat
eragozpena izan zitekeela ematen zuen,
aurrera egiteko behar zuen kapitalik gabe
uztean. Ez zen ordea batere hala gertatu,
XVI eta XVII. mendeetan kreditu teknikak
asko zabaldu izanari esker. Zabaltze horretan
funts-funtsezko garrantzia izan zuen
truke agiria ?Europan, bestalde, Erdia Aroan
ere ezaguna bazena? hedatu eta hobetu izanak.
Pertsona bati hiri batean eta egun jakin
batean diru kopuru jakin bat ordainarazteko
agindua adierazten zuen idatzi bat
zen delako truke agiria, non argi eta garbi
adierazten baitzen dirua zor zitzaion pertsonaren
izena.
Truke agiriak ferietako jardunaren inguruan
sortu ziren. Feriak, Erdi Aroan sortuak,
merkatari bilerak ziren, eta urtean egun jakin
batean (edo batzuetan) ospatzen ziren.
Gaztelan, adibidez, aipagarriak ziren Medina
de Riosecokoa, Medina del Campokoa
eta Villalongoa. Villalongo feria garizuman
egiten zen, hura bukatuta Medina de Riosecokoa
hasten zen, eta gero, udan zehar,
Medina del Campokoa. Inguruko eta beste
eskualde askotako jendea joaten zen ferietara.
Tratua egitean esku dirutan ordaintzea
ez zen erosoa, eta hala, produktuak kreditu
bidez erostea izan zen, azkenean, normalena:
bankari pribatu batek ematen zuen
mailegua, eta feria bukatu ondoren eskuratzen
zuen atzera. Mailegua eskuratzen zuen
merkatariak hurrengo ferian truke agiri baten
bidez itzultzea agintzen zuen. Hurrengo
ferian, beraz, bankaria eta merkatariaelkartzen ziren eta zorra kitatzen zen, baina,
normalean, saleroste jarduna ez zen
horretan bukatzen; merkatariak beste mailegu
bat eskatzen zuen eta truke agiri bat
ematen, hurrengo ferian ordaintzeko. Eta
hala, ordainketa sare trinko bat eratu zen
Europako ferien artean. XVI. mendean Lyongoa
eta Medina del Campokoa izan ziren
nagusiak.
Merkataritza jarduna zabaldu ahala ferien
garrantzia apalduz joan zen. Horrela sortu
ziren, beraz, Lonjak, ?Exchange?-ak edo ?Burtsak?,
merkataritza gune iraunkorrak. Burtsa
horien artean, XVII. mendean, Amsterdamgoa
eta Londreskoa izan ziren (azkeneko hori
mendearen bukaeraz gero) nagusiak.
Konpainien finantza bideetan garrantzi handiko
aurrerapenak egin izanak eragin zuen
burtsen gorakada. Konpainia akziodunak
sortzea izan zen aurrerapen nagusi horietako
bat. Ozeanoz bestaldeko lurraldekiko merkataritza
harremanetan dirutza handiak behar
ziren itsasontziak egin, biltegiak eraiki,
zamak erosi eta eskifaiak ordaintzeko, besteak
beste. Kapital horiek bildu ahal izateko,
akzioak jaulkitzeko ohitura zabaldu zen, eta
1612. urterako Sortaldeko Indietako Konpainia
Holandesak bere akzioak Amsterdamgo
burtsan beste inon ezingo zirela saldu jakinarazi
zuen. Handik urte gutxira, 1623an,
gauza bera erabaki zuen Sortaldeko Indietako
Konpainia Ingelesak bere akzioei buruz.
Konpainia hori izan zen, hain zuzen, akzio
berriak jaulkiz bere kapitala zabaltzen lehena.
Halaber, obligazioak jaulkitzeko ohitura
zabaldu zen, eta diruezarle asko erakarri zue
horrek, ezarritako diruari etengabeko etekina
ateratzeko. Eta hala hasi zen kapitalen
merkatu bizi bat zabaltzen Europako iparraldeko
burtsetan. Gauza askotan gaurkoen oso
antzekoak ziren burtsa horiek.
Kreditu publikoa
MONARKIEN GASTU GERO ETA HANDIAGOEN ERAGINEZ
ZERGA SISTEMA AURRERATUZ JOAN ZEN. BAINA HORI
ERE ASKI EZ ETA, GERO ETA BEHARREZKOAGOAK
GERTATU ZIREN KREDITU PUBLIKOAK.Estatuaren gastuak handitu ahala, zerga
sistema berriak saiatu zituzten Europako
herrialdeek, behar adina diru lortzeko. Kasu
askotan zeharbidezko zergak-edo izaten
ziren sistema horiek, salgaien kontsumoa
eta merkataritza egiuneak zergapetzekoak.
Gaztelako zerga nagusiak, adibidez, alkabala
(salerosketaren balioaren hainbesteko
bat) eta milloiak (ardo, ozpin, olio eta haragi
kontsumoa zergapetzekoak) ziren.
Holandan ere zeharbidezko zergak ziren
nagusi, eta Frantzian, berriz, lurraren (?taille?)
gaineko zerga zuzen batez gainera zenbait
zeharbidezko ere bazen, hala nola gabela
(gatzaren gaineko zerga), ?aide?-ak
(Gaztelako alkabalaren antzekoa), eta ?traite?-ak(muga zergak). Azkenik, Ingalaterran,
gerra zibilaren ondoren (XVII. mendearen
erdialdea), garrantzi handiko zenbait berrikuntza
egin zen zerga sisteman; horien
artean aipagarriena ?excise? izenekoa da,
zeharbidezko zerga bat, aurrena edarien,
janarien eta manufaktura batzuen gainean,
eta gero, haragiaren, gatzaren eta beste produktu
batzuen gainean ezarria.
?Asientoak? eta banku porrotak
BEHAR BESTE DIRU LORTZEARREN EPE LABURREKO
ZORRAK (?ASIENTOAK?, GAZTELAN) BALIATZEN HASI
ZIREN ERREGEAK. ZORRA HANDITZEN ZENEAN ETA
INTERESEI AURRE EGITEKO MODURIK EZ ZEGOENEAN,
EZ ZEN BANKU PORROTA AGINTZEA BESTE AUKERARIK.
ETA HORREK GUZTIAK OSO ONDORIO LARRIAK IZAN
ZITUEN EKONOMIAN.Azaldu berri dugun zerga sistema horren
bidez eskuratzen ziren bitartekoak ez
ziren, kasu gehienetan, aski. Hori dela eta,
gobernuek beste bide batzuetara jo behar
izan zuten, behar zuten dirua eskuratu ahal
izateko. Bide horien artean zor publikoa izan
zen nagusia. Gaztelan, adibidez, monarkia
epe laburreko zorrak hartzen hasi zen,
?asiento? izeneko kontratuen bidez. Kontratu
horren arabera, erregeak mailegua
hartzen zuen eta epe labur batean eta interes
handiak gehiturik itzuliko zuela agintzen
zuen. Karlos V.aren erreinaldian baliatu
ziren, batez ere, asientoak; interesak pilatuaren
pilatuaz, monarkiaren diru sarrera
gehienak haiek ordaintzeko erabili behar
izateraino handitu zen zorra. Halakoetan ez
zen ?banku porrota? agintzea beste aukerarik.
Pentsa litekeenaren kontra, baina, banku
porrota ez zen monarkia bere zorrak ordaindugabe uzteko modu bat, zorraren ?bestelakatze?
bat baizik: banku porrotak kalte
egindakoari kalte ordaina ematen zitzaion
epe luzeko eta interes laburreko zor titulu
?edo ?juro?? batzuen bidez. Gaztelan, adibidez,
banku asko hondartu zen XVII. mendean
zehar: 1627, 1634, 1647 eta 1652. urteetan,
hain zuzen. Orobat Frantzian ere.
Baina XVII. mendean Gaztelako Koroak
ez zituen ?juro?-ak kaltea egindakoari kalte
ordaina emateko bakarrik erabili, baita, bide
batez, haiek erosteko prest zeudenei zuzenean
saltzeko ere.
Horrek guztiak bi ondorio nagusi izan
zituen ekonomian. Batetik, banku porrotak
gobernuaren ospea galarazten zuen. Izan
ere, gobernu batek ezin zuen krediturik
eskatu gabe denbora luzez egon, eta banku
porrot baten ondoren, abantaila hobeak
eskaini behar izaten zituen, berriro mailegatzailerik
erakarriko bazuen. Bigarrenik,
Gaztelako zor publikoak bildu zuen dirutza
handiak zurtz, batere diru laguntzarik
jaso gabe, utzi zituen beste jardun batzuk,
hala nola merkataritza eta manufaktura.
Frantzian ere antzera gertatu zen, Holandan
eta Ingalaterran ez bezala. Lehenago
aipatu den bezala, XVII. mendean, Europan,
kontsumoaren eta merkataritzaren
gainean ezartzen ziren zerga zeharbidezkoak
ziren zerga nagusiak. Hori hala
izatea merkataritza egoera kaxkarreko herrialdeen
kalterako izan zen ?Frantziaren
edo Gaztelaren kalterako?, eta Holanda eta
Ingalaterra bezaleko herrialdeen onerako.
Izan ere, herrialde horietan merkataritzak
egin zuen aurrerabide handiari esker etekin
handia atera ahal izan zitzaien zergei,
eta horrek zorraren interesak garaiz ordaintzeko
aukera eman zuen.
XVII. mendearen bukaeran, Ingalaterrako
Bankua sortzean, agertu ziren lehenengo
banku nazionalak.