Historia Unibertsala»Erdi aroa
Txina eta mongoliarrak (XIII-XIV. mendeak)
Harresi Handiaren bestaldean, ezerk ez zuen Iparraldeko Asiako ezeren antzik. Bazen
han bost mila urteko zibilizazio bat, baziren hogeita hamar mendetan zahar ziren idatziak.
Herri honetako biztanleak nomada izan ziren beste garai batean, baina, hiru milaldiz,
hiri harresidunak eraiki zituzten, eta oso laster ugaritu ziren. Enperadore bat zuten,
zeruaren semea (Tien Tsi); 1210. urtean, ardiaren urtean, Jin dinastia zegoen tronuan,
gortea Pekindik gertu zeukana. Katai hori, mongoliarrentzat, sedazko jantziez
apaindurik, eta gaizki zaindutako haur askok inguratuta., hausnarrean murgildutako atso
baten antzeko zerbait zen. 1211n, Gengis Khanen buruzagitzapean, lehengo mendekotasuna
alde batera utzi eta Iparraldeko Txinari eraso zioten mongoliarrek. Urte batzuk
pasata, borrokaldi luze baten ondoren, Txinako hegoaldeko Song enperadoreak
ere beren mendean hartzea lortu zuten. Historian aurreneko aldiz, atzerritik etorritako
inbaditzaileak ziren gobernari Txinan. Dinastia txinatar bat, Yuan dinastia, osatu zuten
arren, mende bat irautera ez zen iritsi mongoliarren gobernualdia. Garai hartan, nolanahi
ere, Asiako merkatari bideak zaindu ziren, eta erlijio praktika desberdinak ere onartu
ziren, kristautasuna adibidez. Kublai Khan izan zen lehen Yuan enperadorea, baina
haren heriotzaren ondoren oso laburra izan zen mongoliarren gonbernualdia, matxinada
asko izan zen, eta azkar desagertu zen, bertako dinastia bati, Ming dinastiari, lekua
utziz.
Txinatarrak eta mongoliarrak konkistaren aurretik
Song dinastiak, X. mendearen amaiera
aldean, Txina politikoki bateratzea lortu
zuen; herri izugarri handia zen, 4 milioi kilometro
koadro baino gehiagokoa, eta 40
milioi lagun bizi zirena. Dinastia berriak uko
egin zion Konfuzioren Inperio unibertsalaren
helburuari, eta ez zen berriz hasi Tang
garaiko konkistak egin nahian. Txinako
mugetatik kanpora, iparraldean, Kitan Liao
Erreinua (ipar-ekialdean), eta Tangut Erreinua
(ipar-mendebalean) zeuden, eta hegoaldean
berriz Daliko Erreinua, Yunnanen(hego-mendebalean), eta halaber Vietnamgoa
(hegoaldean), independenteak.
Txinako barne arazoak areagotu egin
ziren XI. mendean zehar; kanpoan, bitartean,
jurtxen leinuek ?leinu tungusak ziren,
mantxuen arbasoak?, Liaoko Erreinua suntsitzea
lortu zuten, eta, geroxeago, Txinako
Iparraldea ere hartu zuten, 1126an Song
dinastia garaitu ondoren. Pekingo hiriburu
berritik, jurtxendarren Jingo inperioak Huai
ibaiaren iparraldeko lur guztiak, eta hamar
txinatar biztanletatik lau, menderatzea lortu
zuen. Song-darrek Hegoaldean hartu zuten
orduan babesa; politikaren ibilbidea
bestelakoa izan zen han, Iparraldekoarekin
zerikusirik gabea, Hangzhou hiriburu berriaren
inguruan.
XIII. mendearen hasieran, mongoliar
leinu guztiak bere mendean bateratzea lortu
zuen Gengis Khanek. Antolamendu militarraz
hornitu, eta Mongoliar Inperioa osatuko
zuten lurralde zabalen konkistara bultzatu
zituen. 1207 eta 1211 artean Asia Garaia
eta Sinkiang menderatu ondoren, Gengis
Khanek inguruko erreinu txinatartuen
konkistari ekin zion. Lehen erasoa Jin inperioaren
kontrakoa izan zen; 1215ean hiriburua
harrapakatu zuten mongoliarrek.
Horretarako, aliantza egin zuen Song-darrekin,
eta orobat mendeko biztanle txinatarrekin.
Urte batzuen buruan, Tangut erreinua
bere egin zuten mongoliarrek (1227),
eta jurtxendarren azken babeslekua, Kaifeng,
erori zen (1232).
Mongoliarren konkista
Txina osoaren konkista oso prozesu luzea
izan zen. Nomaden zaldiak nekez mugitzen
ziren arroz soro urpeko haietan, eta
mongoliarrek nahiago izan zuten Ekialdeko
konkista errazak egin, eta konkistaturiko
Txina berrantolatu, bertako lurjabeen
laguntzarekin. Haietako batek, Yelu Chucai-k,
mandarinen errejimen burokratikoa
eta zergen kobrantza berrezarri zuen, aldi
berean Khanbalik (Pekin) mongoliarren hiriburu
bihurtuz.
Era horretan, Gengis Khanen ondorengoek
egin zuten Txinaren konkista osoa,
haren biloba Kublaik bereziki (1215-1294).
1251 eta 1259 urte artean, arroz eskualde
handiak bakartzea lortu zen, Yunnanen
konkistaren bidez eta Birmania alderako
mugimenduarekin. 1257an eraso zieten Tibet
eta Vietnami. Bi urte geroago hasi ziren
Song dinastiaren Txinaren kontrako
eraso zuzenak, baina eten egin ziren 1260
eta 1266 artean, Kublai eta haren anaia
Arik-bukaren arteko eztabaidak zirela-eta.
Hurrengo erasoa barne krisi sakon batekin
batera gertatu zen, zerga erreforma,
lurjabe handien desjabetzea, diru-paper
gehiegizkoa eta nekazarien egoera larria
zirela medio.
Song dinastia ez zen gauza izan mongoliar
zalditeria indartsuaren eta haien aliatu
txinatarrek setioetan zuten esperientziaren
konbinazioari aurre egiteko. 1271n bertan,
bere burua enperadore izendatu zuen
Kublaik, Yuan dinastia izenarekin. Urte batzuen
buruan, Song dinastiaren hiriburua,
Hangzhou, erori zen (1276), eta hiru urte
geroago amaitu zen konkista. Lortua zuten
mongoliarrek Txina berriz ere herri
bakarrera biltzea.
Yuan dinastia (1279-1368)
Mongoliarrek zeuzkaten erantzukizun
handieneko postuak, baina, txinatarren nagusitasun
kulturala zela-eta, hango administrazio
eta gobernu sistemak onartu behar
izan zituzten. Kublaik, hortaz, bere txinatar
lankide nagusietako bat izan zuen Liu Bingzhongen
aholkua onesten zuen: ?Mundua
zaldi gainean konkistatzen da, baina ez
zaldi gainetik gobernatzen?. Hala ere, bereizketa
etnikoa izugarria izan zen. Mongoliarrek,
oinordekotzaz, probintziaren gidaritza
eta gobernu postuak berentzat gorde
zituzten, eta berek baizik ez zuten armak
erabiltzeko baimena. Bestalde, debekatu
egin ziren ezkontza mistoak.
Lurralde batzuetan aurreko aldian baino
zerga gehiago jarri ziren, baina, oro har,
txinatar gizartearen egonkortasuna zaindu
zuten mongoliarrek, eta era horretan lurjabe
askoren babesa lortu zuten. Obra hidrauliko
handiek (Inperioko Ubidea 1279an),
itsasoko komunikazioen hobekuntzak eta
diruaren egonkortasunak merkataritza erraztu
zuten hori guztia. Hala ere, metal bikainak
atzerrira joan ziren, nekazariak pobretu
egin ziren, eta etengabe igotzen ziren
prezioak.
Txinatik abiatuta, Asiako hego-ekialdeko
beste herri batzuei eraso egiteko mongoliarrek
egin zituzten ahaleginek ere huts
egin zuten: Japonia (1274 eta 1281), Birmania
(1277-1287), Vietnam (1282-1285) eta
Indonesia (1292-1294). Izan ere, oihanetan
gudukatu beharrak berez zituen arazoez
gainera, herri haien urruntasuna eta itsasoko
garraioaren zailtasunak hartu behar baitziren
kontuan.XIV. mendearen bigarren erdian, areagotu
egin ziren Txinaren atzerapen demografikoa
eta ekonomikoa, nahiz eta oraindik
ere merkataritzak gora egin. Alabaina,
mongoliarren diziplina faltak, ustelkeriak,
sarri izaten ziren oinordekotza krisiek, ekonomia
egoerak eta kultura desberdintasunak
ekarritako deserosotasuna zirela-eta, ezkutuko
elkarte asko sortu ziren eta laborarien
matxinada ugari izan zen. Egoera horretatik
sortu zen mongoliarren garaile eta Ming
dinastiaren fundatzaile izan zena (1368), Zhu
Yuan-Zhang.
Txinatar kultura
Inperioko beste lekuetan ez bezala, Txinan
laguntza politikoa eman zioten mongoliarrek
budismoari, eta taoistei esestera
ere iritsi ziren, 1258an eta 1281ean. Konfuzianismoa
errazago eraman zuten, eta txinatar
funtzionarioek, burokrazian sartzeko
azterketak berriro ezarri zirenez gero (1315),
konfuziar izaten jarraitu zuten gehienek.
Kublaik Guo Shoujing astronomilaria
(1231-1316) babestu zuen, eta, aldi berean,
Iranekiko harremanen bidez, matematika eta
astronomia ezagutzak zabaldu ziren. Entziklopediagintzak
ere aurrera jarraitu zuen,
eta, kanpoko harremanen emaitza gisa, geografia
ezagutzak hobetu, eta laborantza gai
eta teknika berriak sartu ziren (basartoa,
babarrunak, azenarioak, mahats ardoa,
etab.).
Herri literatura eta, batez ere, antzerkigintza
asko aberastu ziren atzerritarrak nagusi
izan ziren aldi honetan: sarritan antzematen
dira haien kontrako satirak obra horietan.
Era berean, mongoliarrek bateratutako
beste herrietara ere zabaldu zuen Txinakbere kultura, Mongolian, Samarkandan,
Tabrizen, eta baita Moskun eta Mesopotamian
ere sortu ziren eskulangile kolonia
ugarien bidez. Alde horretatik, aipagarria da
Rabban Bar Saumaren irudia (1294an hila),
1275ean Pekindik Jerusalema bidaiatu zena,
eta handik Konstantinopla, Erroma eta Frantziara,
ondoren berriro bere aberrira itzultzeko.
Urte haietan zabaldu ziren Txinatik
islamiar mundurantz miniatura, arkitektura,
zeramika teknikak, eta baita txinatar musika
tresnak ere. Yuandarren inperioarekiko
harreman horien fruitu izan zelarik, dirupapera
inprimatu zen Tabrizen, eta teknika
xilografikoak eta bolbora, mongoliarrek
1241ean jada Hungarian erabili zutena, hedatu
ziren.
Europarekiko harremanak
XIII. mendeko mongoliarren zabaltzea
beldur eta itxaropen nahasketa batez ikusi
zuten Mendebaleko europarrek. Alde batetik,
izututa zeuzkan barbaro itxurako herri
haren aurrerabide geraezinak, Vienako ateetaraino
ere heldu baitziren. Baina itxaropentsu
ere bazeuden, ekialdeko haiek aliatuak,
kristautako herriak, izan zitezkeelako, baldin
eta Preste Juan zelako hari buruzko elezahar
nahasiak, eta Sortalde Urrunean kristauak
(nestoriarrak) bazirelako albisteak
benetako gertatzen baziren.
Pertsiatik barrena, Txinari buruzko berriak
jasotzen zituen mendebaleko jendeak,
baina zirarrarik handiena herri urrun eta
exotiko hartara joan ziren europar bidaiarien
kontakizunek eragin zuten. Mafeo eta
Niccolo Polo veneziar merkatariak Kublairen
gortera iritsi ziren 1260 eta 1269 artean.
Bigarren bidaian Niccoloren semea ere,
Marco, eraman zuten; hogei urtez baino
gehiagoz geratu zen hura Txinan, eta ?Gauza
Miragarrien Liburua? deiturikoan kontatu
zituen bere bizikizunak. Kontakizun luzea
eta zehatza da, Yuan dinastiako Txinari
buruzkoa, eta orobat da itzuleran ezagutu
zituen herrien deskribapena, xehetasun asko
ematen direla merkatu, diru, neurri eta
prezio, bide, eta distantziez, eta aholku
praktiko asko. Ez zen hura izan kontakizun
bakarra, zeren beste merkatari batzuek ere,
genoarrak eta veneziarrak, ibiliko baitziren
geroago Txinan barrena: Pegolotti florentziarraren
?Practica della Mercatura? liburuan,
Kataiko bidearen gaineko datuak
ematen dira (Txinako bideaz alegia).
Polo familiakoak Sortaldean ziren artean,
Joan Montecorvinokoa, frantziskotarra
(1247-1333?), iritsi zen Txinara. Haren bidaiaren
kontakizuna, eta Khanbaliketik bidali
zituen gutunak, izan ziren europarrentzat,
Marco Poloren liburuarekin batera,
Txinaren benetako aurkikuntza.