Historia Unibertsala»Erdi aroa
Afrika “Erdi Aroan”: etendako hazkundea
Europako Erdi Aro “ilunetik” urrun, garai hau guztiz oparoa izan zen Afrikan: aberastasunak
ezin konta ahala, hiri bikainak eta estatu indartsuak ugaritasun etniko eta geografiko
handiko inguru batean. Arrazoiz esan izan da Afrika ez zela gosearen kontinentea:
400 milioi lagun bizi ziren bertan laborantza, basogintza eta arrantzan oinarrituko
ekonomia sendo bati esker. Hornigaiak eta elikagaien erreserbak bermaturik, ekoizpenari
zegokionez eskualdeak elkarren osagarri izateak, indar handiko merkataritza ekarri
zuen. Eskala txikian, elikagaiak, zeramika, ehunak. Eskala handian, luxuzko gaiak edo
gatza, kola edo bolia. Ororen gainetik, urrea. Urrea ekoizten zuten eskualde nagusiak
Zimbabwe, Nilo garaia eta mendebaleko Afrika ziren. Arabiar merkatariek ez zuten inoiz
lortu urrearen ekoizpena kontrolatzerik, Afrikako erregeak urrearen berri ezkutatzen
saiatu baitziren beti. Hiriak, mendeetako tradizioa izanik, Azken Erdi Aroan garatu ziren.
Afrikako eraikin ikusgarriak gorte guztiz aberatsen egoitza ziren. Europarron usteetatik
urrun, gutxiago garatu ziren gizarte eta politika antolaketen aldamenean bizi
ziren estatuen handien historia da Afrikarena.
Sartaldeko Afrika: herri eta estatu ugari
SARTALDEKO AFRIKA DA BIZTANLE GEHIEN DITUEN
ESKUALDEETAKO BAT. SAHARAREN BASAMORTUTZEAK,
IX. MENDETIK AURRERA, LEHENGO MIGRAZIO PROZESU
GELDOA LASTERTU ZUEN, ETA BASAMORTUAREN
HEGOALDEAN ZEUDEN HERRIEK ESTATU INDARTSUAK
ERATU ZITUZTEN.Takrurko Erreinua. VIII. mendearen
amaieran, karabana bideen kontrolean gune
erabakiorra izan zen hiri bat sortu zuten
Mauritaniako berebereek: Audaghost. Berrehun
urteren buruan, basamortuko hiri
horrek bazituen sei mila biztanle, hogei
“erreinu beltz” zeuzkan bere mende, eta
Islamaren babesleku leiala bihurtu zen.
Ghanako Erreinua. Zerbait hegoalderago,
Senegal garaiaren eta Niger garaiaren
artean, beste erreinu indartsu bat sortu zen:
Ghana. Kumbi-Saleh zuen hiriburua, eta,
urrearen ekoizpenaren gainean zuen kontrola
zela-eta, zabaldu eta Audaghost beretu
zuen 990. urtean. Oso zentralizatua zegoen,
erreinu basailuak zeuzkan inguruan,
eta uko egin zion islamari. Almorabideek,
beren inperioa Al-Andalusera zabaldu aurretik,
hartu zuten gero. Bertako biztanleek
ordea ez zuten Islamera bihurtu nahi, eta
1230ean, partez behintzat, berriro osatu zen
antzinako erreinua.
Maliko Inperioa. XI. mendean, buruzagi
mandingo bat, Sarbendana, gainerako
leinuei nagusitu, eta Islamera bihurtu zen.
Bizimodu politikoa zentralizatu egin zuen,
zerga sistema eta armada indartsuekin. Ghanarena
bezala, Maliren arrakasta Senegalgoeta Nigeriako urrea kontrolatzetik etorri zen.
Sosso herri islamiartu gabeak inbaditu zuen
1228an, eta errege familia hil zuen. Bizirik
ateratako batek, Sunjata Keitak, inperioa
berreskuratu, eta Ghana aldera zabaldu
zuen. Ondorengo aldiak, politikan nahasia
izan arren, konkisten aldetik ez zuen ondorio
txarrik izan: XIV. mendearen hasieran,
Kanku Musaren gidaritzapean, iritsi zuen
gorena Maliko inperioak. Islamiar zorrotza
zen, eta merkataritza eta diplomazia harremanak
ezarri zituen arabiar munduarekin.
Hiri handien garaia da: Tonbuktu, Gao,
Oulata, Tichitt, Djenne eta Nianni. Ibn Battuta
zenbait hilabetez bizi izan zen Niannin,
eta luxuz betetako hiria eta hiritarren
jokabide ereduzkoa aipatu zituen. Une goren
horren ondoren, barne anarkia batetik,
eta, bestetik, peul, tuareg, mossi eta songhai
leinuen erasoaldiak zirela-eta, dekadentzia
etorri zen.
Songhai Inperioa. Gaurko Nigerren eta
ibai horren deltaren artean, 1000 urte inguruan,
herri bat, songhai herria, islamiartu
eta zabaldu egin zen, XIV. mendean Malik
menderatu zuen arte. Songhai Inperioa Sonni
Ali Ber buruzagiaren garaian egituratu
zen, XV. mendearen bigarren erdialdean.
Buruzagi militar handia eta inperioaren eraikitzaile
izanik, gortesauen azpijokoak ezin
eraman izanak famatu du historian. Gortesauek,
enperadorea hil zenean, hark hasitako
lanari jarraitu zion dinastia bat ezarri zuten.
Mohamed Ture buruzagiak Haussa estatuak
anexionatu zituen, eta areago islamiartu
zuen inperioa. Laborantzako aberastasunez
gainera, urrea eta gatza aipatu behar dira,
merkataritzako gai nagusi gisa. Tonbuktuaberatsak bere unibertsitate famatua sortu
zuen.
Mossi Erreinua. Niger eta Volta ibaien
artean kokaturiko federazio monarkikoa
zen. Animista zorrotzak izan ziren XVI.. endea arte. XIV. mendean Maliri eraso
zioten, eta songhaiei XV.ean. Nekazariak
ziren, baina urrearen merkataritzan ere oso
eginkizun garrantzitsua izan zuten; gizartea,
oso mailakatua, aristokrazia militarraren
mende zegoen.
Haussa Erreinuak. Txadeko sakonunean
kokatu ziren XIV. mendean, eta zazpi
erreinu antolatu zituzten, elkarren arerio
ibiliko zirenak. Esklabozaleak eta merkatariak
ziren, eta ezagunak ziren halaber kobregintza
zela-eta. Tuaregak eta songhaiak
izan zituzten etsai nagusiak.
Kanem-Bornuko Erreinua. Txadeko
ipar-ekialdean hasi zen eratzen, IX. mendean.
Bi mende geroago Islamera bihurtu
zen erregea, eta sultan izendatu zuen bere
burua. XII. mendearen lehen erdian, Dumana
I.a errege zela, erreinua hedatzen hasi
zen, herri nomadei nagusituta. Haren ondoren,
anarkia zabaldu zen, harik eta XV.. endearen bukaeran aginpidea berriz sendotu
zen arte. Mende bete geroago, Idriss
Alaomaren agintepean, gorena iritsi zuen
erreinuak. Nazioarteko merkataritzan jarduten
ziren batez ere bertakoak; izan ere,
Afrikako iparraldeko Atlantiko eta Mediterraneoko
bidegurutzean dago Txad aintzira.
Hegoalderago, Senegalgo estatu txikien
ezaugarria –horietako batzuk islamiar egin
ziren–, gizarte egituraren zurruntasuna izan
zen; gizartea kastetan mailakatua zegoen,
eta XVI. mendean finkatu zen. Ondoen ezagutzen
direnak Ife eta Beningo Erreinuak
dira, Txadetik eta Nigerretik XI. eta XIII.. endean emigratutako yorubek osatuak.
Gremio antolakunde orijinalak eratu zituzten,
gizartearen maila guztietara zabaldu
zirenak. Bolia, esklaboak, gatza eta bizigarriak
aldatzen zituzten metalen eta ehunen
truke. Aipagarriak dira yorubeen brontze,
terrakotza eta bolizko irudi ederrak. Erlijio
zentroa Ifen zegoen arren, erreinu horrek
nagusitasuna galdu zuen XIV. mendean, eta
Beninek hartu zuen.
Afrika Zentrala eta Hegoaldekoa: garapen berandukoa eta etena
“ERDI AROAREN” AMAIERAN, AFRIKAKO ERDIALDEAN
ETA HEGOALDEAN, GIZARTE ETA POLITIKA GARAPEN
HANDIA IZAN ZEN, NAHIZ ETA AFRIKA SARTALDEAREN
KOSTALDERA IRITSI EZ.Kongoko Erreinua. Leinu bantuak, ordu
arte transhumante izandakoak, Kongo beherera
iritsi ziren XV. mendean, eta hangobiztanleak menderatu zituzten. Kondairetako
errege bati, Mani Kongori, egozten zaio
erreinua bost probintziatan antolatu izana.
Jainkozko aginpidea zuen arren, dimititzera
ere behartu zezakeen estatu gizonez osaturiko
batzar batek. Laborantzan, artzaintzan,
arrantzan, metalgintzan eta esklabo,
errafia, boli eta larru merkataritzan oinarritzen
zen batez ere Kongoko ekonomia. Portugesak
Mevemba Nziungagen erreinaldiaren
garaian iritsi ziren; XV. mendearen
bukaeran erregea kristautu egin zen, eta
Alfontso I.a izena hartu zuen. Hamarraldi
gutxiren buruan, txarrera egin zuten europarrekiko
harremanek, eta Kongoko Erreinuak
aita santuarengana jo zuen. Erromaren
babesa galduta, eta dinamika inperialista
baten baitan, matxinadak eta xenofobia
zabaldu ziren erreinuan. Kongoaren
garrantzia izan gabe, baina antzeko bilakaeraz,
Teke, Luba eta Lunda erreinuak sortu
ziren eskualde honetan bertan.
Zimbabweko Erreinua. XIII. mendean
bantuek emigrazioa Zambeze ibaiaren hegoalderantz
emigratu zuten. Mende horren
bukeran Monomotapako Erreinua sortu
zen, gaurko Zimbabwe eta Mozanbike bateratu
zituen erregearen izena hartuta.
Urrez eta kobrez aberatsa zen erreinu hori;
bere bi hiriburuek egin zuten ezaguna: Mapungubwe
eta Zimbabwe. Harresi bikainak
eta terraza izugarri handiak zeuzkan,
eta milaka biztanle bizi izan ziren bertan.
Oreka ekologikoaren hausteak eta portugesen
etorrerak eragin zuten, besteak beste,
gerora leku horiek hustutzea. Merkataritza
harremanak Sofalako kostaldeko hirira
bildu ziren. Pertsiarrak, arabiarrak, indiarrak
eta txinatarrak ere erakarri zituen
urreak. 1505ean portugesek hartu zuten
Sofala, hain zuzen ere erreinua desegiten
hasia zenean.
Sortaldeko Afrika: antzinako oreka hauskorra
LURRALDE OPAROA ZEN SORTALDEKO AFRIKA,
KULTURAREN ARABERA HIRU EREMUTAN BANATUA.
AURRENA, MADAGASKAR BITXIA, EUROPARREI UKO
EGIN ZIENA. BIGARREN, ZAMBEZE IBAITIK SOMALIARA
DOAN KOSTALDEAREN ZATIA, ARABIARREK ZENDJ
DEITU ZUTENA, ETA ISLAMIARTURIKO MERKATARITZA
GUNEEZ BETEA. AZKENIK, ETIOPIA ALDEA, IV.
MENDEAZ GEROZTIK KRISTAUA ZENA.Zendj eskualdea
Swahili kulturaren eraketan eragina izan
zuten arabiar, pertsiar eta indiarren topagunea
izan zen. Kostaldean zegoen, eta
hiri-estatu txikiak zeuzkan, merkataritzari
esker aberatsak. X. mendean Mogadiscio
(edo Muqdisho) eta Kilwa loratu ziren;XII.ean, Malindi eta Mombasa; XIII. mendean,
Gedi eta Pemba. Zanzibarrek sultanerri
independente bat osatu zuen XIV.. endean. XVI. mendean berriz ere indartu
ziren Mombasa eta Kilwa, eta geroago
Sofala. Zanzibarren ereduari jarraituz, sultanerriak
sortu ziren, urre, boli, metal,
anbar, esklabo eta perlen merkataritzari
eskainiak, ehun, portzelana, eta hainbat
eskulanen truke. Portugesen etorrerak
hautsi zuen eskualde honetako aginpide
oreka.Nubia eta Etiopiako erreinu kristauak
VII. mendean arabiarrek Egipto hartu zutenez
geroztik, Nubiako kristauek Islamaren
erasoak jasan behar izan zituzten. XIV.. endearen hasieran ordea Islamak gainditu
zuen Nubiarren erresistentzia. Horrek, etahorrekin batera somaliarrak ere Islamera
bihurtu izanak, bakartua utzi zuen Etiopiako
Erreinua, antzinako Axum erreinuaren ondorengoa.
Etiopiarrek barrualderantz egin
zuten, kristau gurtza berretsiz, eta baita beren
estatua sendotuz ere: arabiar iturriak,
hango enperadoreaz mintzatzean, “ehun
erreinuen jauna” deitzen dute. Monasterioak
kultura eta ekonomia guneak ziren: haietan
aritzen zen lanean herriaren parterik
handiena. Sultanerrien eta nomada animisten
erasopean, gurtza koptoko teokrazian
aurkitu zuen Etiopiak bere oinarri politikoetako
bat. Erregea eta bere gorte ibiltaria
zergak kobratzen eta etsaiei borroka egiten
zien armada indartsu batez inguratu zen.
Etsai horietako bat izan zen Ifateko sultanerria,
XIII. mendean zenbait somaliar erregetxo
islamiartuk osatu zutena.