Historia Unibertsala»Erdi aroa
Islama eta turkiarrak (XI-XV. mendeak)
Herri gutxi izan dira Mendebalean turkiarrena bezain begi txarrez ikusiak. Despotismoaren eta Islamaren gainbeheraren sinbolo izan ziren turkiarrak; baina horren arrazoi nagusia XX. mende hasiera arte estatu kristauei aurre egin eta Islamaren buruzagi izana da, seguruenik. Gaur egun 5 milioi musulman bizi dira Balkanetan, eta Jugoslabiako guduak argi erakutsi du eremu horretan oso kontuan hartzekoa dela eta izango dela islamak utzitako ondarea. Hala ere, garai jakin batetik aurrera bizi izan dira turkiarrak Asia Txikian eta Balkanetan, eta garai jakin horretatik aurrera izan dira islamaren abangoardia ere. Txina inguruko estepetatik zetozen talde turkiar nomadek bizitoki finkoa zuten herriekiko harremanak izan zituzten, eta mendean hartu zituzten herrien ohiturak eta sinesmenak bereganatu zituzten.
Islamiartzea
Herri turkiarrak X. mendearen bigarren
erdialdean islamiartu ziren. Prozesu horretan
eragin aipagarria izan zuten gazi deituek;
gaziak muga eremuetan bizi ziren talde
musulmanak ziren, jihad edo islamiarren
proselitismo betierekoaren buruzagiak.
Gazi horiek ziren, esan den bezala, mugetan
aurkitzen zituztenak eta haiekin izaten
ziren borrokak ere. Turkiar asko hartu zituzten
preso eta haietako batzuk gazi egin
ziren eta beren etniako kideak ere gazi bihurtzeko
ahaleginak egin zituzten. Kontuan
hartu behar da «mugako» bizimodu hori bat
zetorrela herri nomaden borroka molde antzinakoekin,
eta molde horiek oso errotuta
zeudela turkiarren artean. Horri esker bihurtu
ziren islamera turkiar asko ?baita herri
edo etnia osoak ere?, jarri ziren mertzenario
edo «esklabo» ?ekialdean hitz horrek
duen esanahia harturik, hau da «babespeko»
moduan edo? edo parte hartu zuten
lekuan lekuko gatazketan, alde batekoen
ala bestekoen zerbitzuan. Bereziki aipagarria
izan zen mamelukoen kasua. Abbastarren
kalifak mamelukoen leinutik hartu zituen
bere goardiarako gizonak; mamelukoak
Egiptoko agintari izatera iritsi ziren
XIII. mendearen erdialdera eta horretan
iraun zuten 1517an otomandarrek dinastia
hura eraitsi zuten artean. Talde turkiarren
islamiartze prozesua, beraz, oso loturik egon
zen Koranaren oinarrietan aipatzen den
defentsa militar aktiboaren izpirituarekin,
gazien izpirituarekin, hainbesteraino ezen
Claude Cahenek zioenez, islamiartze prozesua
ez zen izan turkiarren islamiartze prozesua
soilik, baita gazien turkiartze prozesu
bat ere bai baizik, eta orduan hasi
zen turkiarren irudia Islamaren buruzagi
gisa ikusten.
XI-XIII. mendeak: seljuktarrak eta turkiarrak Asia Txikian finkatzea
Islamera bihurturiko lehen dinastia turkiarra
ghaznatar dinastia izan zen. Dinastia
haren gune nagusia Afganistan zen, 962-
1151 bitartean bizi izan zen eta Ganges ibairainoko
Indiako lurraldeak bereganatu zituen
(horren ondorioa da gaur egungo Pakistan,
herrialde islamiarra). 1040 inguruan,
ordea, seljuktarrek hartu zuten ghaznatarren
lekua ?Islam erlijioari dagokionez garrantzi
gehien zuen turkiar herri gisa?, Tugril Beg
buruzagiaren agintaldian. Seljuktarren dinasta
Txinako oguzz taldeen «konfederazio»
batetik sortu zen; konfederazio hartako taldeak
berriki bihurtuak ziren Islam erlijiora
eta Bagdadeko barne liskarrez baliatuta,
ortodoxia sunniaren alde egin eta kalifaren
babesa eskuratu zuten. Horri esker, sultan
titulua eskuratu zuen Tugrilek, 1055ean;
hura izan zen Islam erlijioko agintari batek
titulu hura eskuratu zuen lehen aldia. «Seljuktarren
inperioa» sortu zen horrela, gaur
egun Azerbaidjan, Iran, Irak eta Siriak hartzen
duten lurraldean, Ispahan zuela hiriburu.
1071n Bizantzioren kontrako garaipena
lortu zuen Manzikerteko guduan eta
Bizantziok Asia Txikian izandako nagusitasuna
suntsitu eta Anatoliaraino iristea lortu
zuten. Turkiarrek geroz eta indar handiagoa
zuten eremu horretan, eta sendotu egin
zen, gainera, bizitoki hartzen zituzten lurraldeen
(iqta) bertako gaineko jabetza
emanez hainbat klan lurralde haietara erakarriz.
Ez da ahaztu behar islamiartzearen ondorioz
klanen arteko guduen ordez jihad
delakoa nagusitu zela; gudu sakratua da jihada,batez ere kanpora bideratua eta izan
daitekeen gudu justu bakarra. Horrela, jatorriarekin
zerikusia zuten gatazkak desagertu
ziren. Era berean, etorkian oinarrituriko
zerbitzuen ordez Jainkoaren eta komunitate
islamiarren arteko trukea nagusitu zen,
jihadean garaipena lortzearen truke ematen
zen sariarekin.Ortodoxia eta tolerantzia
Seljuktarrek ortodoxiaren aldeko apustua
egin izanak ez du esan nahi, hala ere,
intolerantzia erradikalaren alde egin zutenik,
izan ere erakundeen kontrako erasoak
egin zituzten pertsonen kontrakoak baino,
eta beren politikaren ardatzak heziketa eta
sufienganako ?bizitza aszetikoa zeramaten
mistikoak? eta herritarrenganako hurbilketa
izan ziren. Erasorik gogorrenak ismaeliten
kontra egindakoak izan ziren. Ismaelita
batzuk Kaspio itsasoaren hegoaldeko mendietan
finkatu ziren Hassan al-Sabbahren
agintepean. Talde haren ezaugarri nagusiak
indarkeria, disziplina, pertsonaia ospetsuak
hiltzeko joera eta beren buruzagiarekiko
leialtasun itsua ziren. Dirudienez, buruzagiak
paradisua agintzen zien bere jarraitzaileei,
baina ez hori bakarrik, paradisuaren
kontenplazioa ere eskaintzen zien hassisaren
bidez. Horregatik eman zitzaion taldeari
hasisyyum deitura, eta izen hori berehala
gelditu zen beren jarduera bortitzekin lotuta.
Bestalde, mendean hartzen zituzten herriak
juduak edo kristauak baziren ez zuten
paganoen kontra bezain gogor jokatzen islamiarrek
?nahiz eta salbuespen gogoangarri
batzuk izan ziren, adibidez Asia Txikiko
greziarren kasua?. «Liburuko jendeek» aukera
zuten islamera bihurtzeko edo horren ordez
zerga bat ordaintzeko, eta hori egin
ondoren beren ohiturak, administrazioa eta
sinesmenak gorde zitzaketen, izan ere,
jainkoaren goiargia nolabait iritsi zitzaiela
esaten zen, paganoei ez bezala. Gai honetan,
musulmanen helburua zen herriek Islamaren
nagusitasuna ezagutzea, eta eragile
horrek berebiziko garrantzia izan zuen Asia
Txikiko eta Balkanetako lurralde askotan
turkiarren nagusitasuna ezagutu zedin.Seljuktarren errejimenaren gainbehera
Seljuktarren errejimenak behera egin
zuen XI. mendearen azken hamarraldiaz
gero. Aginpidea eskuratzeko lehia sortu zen
inperio barnean, herri txikiek indar hartu
zuten, atabeg ?sultanaren semeen tutore eta
haren ondarearen zaintzaileak, sarritan beren
zereginari zegokiona baino gehiago
nahiak zirenak? delakoen errejimena osatu
zen, gudarosteari hainbat lur eman zitzaizkion
aldekoak eskuratu ahal izako, etab.
Horrek guztiak inperioaren barne hondamena
ekarri zuen, eta seljuktarren inperioa
printzerri autonomoetan eta eskualdekakodinastietan banatuta gelditu zen. Islamaren
gune nagusia Egipto aldea, eta batez ere,
Siria izan zen aurrerantzean, Saladinoren eta
ayyubiarren garaian, eta haien ondoren,
Egiptoko mamelukoen garaian.
Asia Txikia izan zen islam turkiarrean
gehien iraun zuen lurraldea. Eremu hari
eman zioten, hain zuzen, Turkia izena gurutzatuek.
Turkiak zuzperraldia izan zuen
XIII. mendearen lehenengo urteetan rumseljuktar
dinastiari (bizantziar-seljuktarra,
alegia) esker; izan ere dinastia hark islamaren
nagusitasuna sendotu zuen eskualde
hartan eta hirietako bizitza eta merkataritza
zuzpertu zituen. Baina aldi berean, eta
Asiako beste muturrean, Gengis Kanen gudarosteak
?turkiarrez eta mongolez osaturiko
taldea, mendebalean tartariar izenaz
ezagutua? etengabeko eraso sail bat hasi
zuen eta Txinako itsasoaren eta Europa erdialdearen
arteko eremu guztia hartu zuen
bere mende; 1234an gudaroste horiek rumseljuktar
dinastia suntsitu zuten; 1256an
hasisyyumak deuseztu zituzten, handik bi
urtera Bagdad hartu zuten eta ondoren Damasko.
Islamaren erabateko hondamena
ekarriko zutela zirudien, baina Egiptoko
mamelukoek mongolen inperioa menderatu
zuten 1260. urtearen hamarraldiaren
amaieran.
Asia Txikian, Bizantziorekiko mugan,
zenbait turkomandar finkatu ziren mongolen
aginpidetik ihesi, gazi izpirituari jarraituz
betiere. Talde horietako bat, otomandarra,
XIV. mendea hasieran sortua, zabaltze
politika aurrera eramaten hasi zen berriro
Utmanen gidaritzapean.
XIV-XV. mendeak: Inperio otomandarra, Konstantinopla menderatu arte
ANATOLIAN SORTU ETA IA EUROPA ERDIALDERAINO
IRITSI ZEN INPERIO BAT OSATU ZUTEN OTOMANDARREK.Hasiera-hasieratik bai Utmanek eta bai
haren ondorengoek mendebalerako erasoak
jo zituzten, jihad delakoa harturik beren
gudarosteen bilgune. Marmarako greziarrak
islamiartzeak erraztu egin zuen Europarako
sarbidea, Balkanetatik. XIV. mendearen erdialdera,
eta Asia Txikiko erdialdeko eskualde
batzuetan konkistak egiten ari zirela, otomandarrek
Trazian hartu zuten kokalekua,
eta horretan eragin handia izan zuen Bizantzioko
ondoregotzarako liskarrean esku
hartu izana. Murat I.a eta Baiazeto I.a agintariek
aginpide otomandarra Anatolia guztira
zabaldu zuten XIV. mendearen bigarren
erdian ?horrela turkiarrak jarri ziren administrazio
eta gudarostearen agintari? eta
Balkanetako herriei aurre egin zieten etahungariar lurrak suntsitu zituzten. Garai
horretan turkiarrek Konstantinopla konkistatuko
zuten beldurra nagusitu zen mendebalean.
Otomandarren indar militarra areagotu
egin zen jenizaroen talde sortu zenean;
talde horretarako haurrak hartzen ziren
Balkanetan, Asia Txikian hezten zituzten
?Islamaren legeei jarraituz? eta eliteko talde
militar bat osatzeko edo zeregin administratiboak
betetzeko prestatzen zituzten.
Baina XIV. mende amaieraz gero, mongolen
arriskua agertu zen berriro Tamerlan
buruzagiak Baiazetoren kontra garaipena
lortu baitzuen 1402an. Hondamen horren
ondoren mongolen nagusitasuna onartu zen
berriro, baina Tamerlanen heriotza arte
bakarrik izan zen hori. Ondoren Mehmet
I.ak eta Murat II.ak otomandarren aginpidea
eta aginpide horren erabateko nagusitasuna
ezarri zuten berriro, eta Europan sartu
ziren, Albania eta Belgrado erasotzera eta
Konstantinoplaren kontrako lehen erasoa
jotzeko ahalegina egitera. Mehmet II.aren
garaian lortu zuten otomandarrek Konstantinoplamenderatzea, 1453ko maiatzean.
Agintari hark Konstantinoplan hartu zuen
bizitokia, Estanbul izena jarri zion hiriari eta
tenplu islamiar bihurtu zuen Santa Sofia eliza.
Greziarrek eraturiko kristau erakunde
erlijiosoak errespetatu zituen, musulmanen
tradizioak agintzen zuen bezala «Liburuko
jendeak» errespetatuz; begirune horri esker
lehen Konstantinoplan bizi izandako biztanle
asko itzuli egin zen eta otomandarren
nagusitasuna onartu zuten. Estanbul lehen
mailako merkataritza gune bihurtu zen berehala
?musulmanen eta kristauen bilgune
zen? eta Islamaren gune izpiritual eta kultural
nagusia izan zen.
Baiazeto II.a, Selim I.a eta Soliman Handia
agintariak izan ziren aginpidean XIV.. endea arte, eta garai hori izan zen otomandar
inperioaren garai oparoena. Europako
konkisten ondoren turkiarrak Vienaraino
iritsi ziren, eta ekialdetik berriz Pertsia,
Kurdistan, Siria eta Egipton zehar zabaldu
zuten inperioa. Kalifa titulua sultan
otomandarren esku gelditu zen 1924 arte.