Historia Unibertsala»Erdi aroa
Filosofia Erdi Aroan
Humanismoaren emaitza izan zen, jakintzaren aldetik, oso homogeneoa izan zen “Erdi Aro” baten ideia (“aetas media”, “medium aevum”), giza zibilizazioaren garapenean Antzinaro klasikoko munduaren eta mundu modernoaren artean txertatutako parentesi baten modura. Horren ondorioz zetorren ikusmoldearen arabera, “gizonak”, izaditik eta arrazoitik aldenduta, ez zuen giza heldutasuna, betetasuna iritsi, hau da, ez zen ailegatu sortzaile, libre eta bere buruaren jabe izatera, XV. mendeko “Berpizkundea” arte. Ideia hori, eta antzeko beste batzuk (mende “ilun” eta “barbaroak”), erabili izan dira Erdi Aroaren ezaugarriak zertzeko. Joan den mendearen erditik aurrera, hausten hasi zen lehengo berdintasun intelektuala: azpiko “joera filosofikoak” hasi ziren sumatzen, eta ez hori bakarrik, baita garai “modernoak” oinarritzen zituzten zimenduak ere. Oinarri berriak finkatzeko ahaleginek, eta denbora modernoen izate bereziak, polemika berriak eragin zituzten, gaur egun historialariak oraindik banatuak dauzkatenak.
Sartaldeko Erdi Aroko pentsaera
Diokleziano enperadorearen erreforma
sozio-politikoak (245-313) oso aldaketa garrantzitsua
eragin zuen erromatar munduaren
ikusmoldean: inperio berriztatua erakunde
burokratiko eta militar handi eta zentralizatu
bat zen, inperio agrario bat defenditzen
eta bateratzen zuena. Biztanle gehienek,
beren jaunek gobernatzen zituzten jabetza
handietan bakarturik, ez zituzten beren
buruak zuzenean loturik ikusten militar
eta funtzionarioekin; segurtasuna, barne
ordena, jabeak ematen zizkien. Aldi berean,
jabeek ere ez zuten berena balitz bezala
sentitzen gobernuan zuten eginkizuna. Hiritar
aktiboaren bizimodua, hiritarrek beren
gauzatzat hartzen zuten polis (civitas) hura,
desagertua zen, edo indargabetzen ari zen
(haren oinarri zen erlijioa bezala). Egoera
hori, Inperioa ez zelarik gauza propio bezala
sentitzen, eta haren mende bizi zen oro
bakartzen zuelarik, beste erakunde batentzat
gertatzen zen egokia, Elizarentzat, egia
salbatzailea eta kontsolamendua eskaintzen
baitzituen hark. Hiponako Agustinen
pentsamendua (354-430), Inperioaren egitura
berriak zekarren mundu ikuskeraren
argibide argia da: pertsona ez da physis batean
bizi, hots, izadi orohartzaile batean,
grekoek uste zuten bezala, aitzitik, mundu
pertsonal batean bizi da, gizadiak berak
sortzen duen horretan, bere kideen arteko
harremanen jokoan (kide horiek oraingoak
nahiz iraganekoak izan): pertsona historian
bizi da. Gizona historia baten esparruan bizi
da, eta hartan egiten; Jainkoaren oparizko
egintza hurrenez hurrenekoetan, eta Jainkoaren
gonbidapen horiek, onartuz eta ukatuz,ematen dituen erantzunetan, harik eta,
egun batean, sortu den oro berriz ere bere
Sortzailearenga itzultzen den arte. “Egintzen”
segida ez du gehiago kausalitate determinista
batek gidatzen, aitzitik, borondateen
“elkarrizketa” batek gidatzen du, eta borondate
horiek arrazoizko hautapenak egiten
dituzte, ez halabeharrezkoak eta zentzubakarrak.
Agustinen aurkikunde handia gizonaren
historikotasuna da, Jainkoaren
transzendentziari eta izadiaren sekulartzeari
esker lortua.
“Teologia monastikoa” eta mundu karolingiarra
V-XI. mendeak hartzen dituen aldiaren
ezaugarri dira, batetik, ekonomia komuneko
nekazari komunitate txikien bakartasun
autarkikoa, egitura sozial hierarkizatu baten
baitakoa, jabetasuna, funtzio zibila edo politikoa
eta pertsonen errealitate ontologikoa
bereizten ez zirena. “Adiskidetasunezko” eta
familiako harremana zen, odoleko familiarena
berarena bezain naturala, jopua eta jauna
lotzen zituena, orobat jauna eta bere gainekoa,
eta, hala, hurrenez hurren denak bizi
diren lurrarekiko lotura arte. Bestalde, bazen
ikusmolde bat, jainkozko probindentzia
inoek zalantzan jarri ezin zuela zioena, eta
gauza garrantzitsuena, irabaztea izan ezik,
hierarkia feudalean parte hartzea zela zioena.
Johannes Scotus Erigenak (810-877?)
bere garaikideen mundu ikuskera laburbiltzen
duen sintesi espekulatiboa eskaini zuen.
“Teologia monastikoaren” gorena markatzen
du haren sistema filosofikoak: “teologia”,
pentsamendu oro Jainko kristau pertsonalean
jartzen duelako, physis-aren arkhe gisa,
eta “monastikoa”, ez duelako aplikazio tekniko
eta zientifiko zuzena bilatzen, osotasunaren
bizitzaren baitan, bizitzaren beraren
berehalako ulerpena baizik. Haren unibertsalen
errealismoa eta teozentrismoa (jainkozko
subjektibotasuna), funtsezko eztabaidagai
izango ziren mundua aldatu orduko. X-
XIV. mendeetako mundua eta gizonak beste
era batekoak izango dira, eta ezingo dute
egoera berrietan aurreko garaietako eskema
teorikoak aplikatzen jarraitu.
Teologiatik filosofiara.
Aginpide zentralen
gorenaldia
1000. urtetik aurrera, izadia, gizakiaren
mundua, gizonen arteko harremanak, eta gizonen
eta jainkoaren artekoak ulertzeko
moduak, aldatu egin ziren. Elkartzeko eta
mugitzeko forma berriek pertsonen eta ideien
zirkulazioa erraztu zuten. Zuzenbideak egituratzen
du bizitza soziala: “Gizakiari berez
dagokiona da eskubideak epailearen aurrean
defendatzea, arrazoia eta legea erabiliz hartarako,
ez armak animaliek bezala”, zioten
“Inbestiduren auzian”, Aristoteles aipatuz,
alderdi batekoek zein bestekoek. Monarkia
zentralizatzaileak diruaren ahalmenaren babesarekin
sortzen dira; diru hori merkatariek
mailegatua da, beren irabaziei begira, noble
feudalen arestiko erruralismoa baztertuta.
Eliza bera ere zentralizatu egiten da (Cluny),
eta hartan ere pisu handiagoa hartzen du
zuzenbideak. Hautsi egiten da Jainkoaren
Herriko kideen eta hiritarren arteko nahasketa. XII. mendean, bai Elizak, bai Estatuak,
beren arteko aldeak argitzen dituzte, horretarako
zuzenbidea erabiliz: Erromatar Zuzenbidea
batak (Justinianorena), Grazianoren
Decretum obraren bilduma besteak. Zuzenbideari
esker jaio ziren Compičgneko
Roscelin, Champeauxko Gilen eta Pedro
Abelardoren (1079-1142) mendearen ezaugarri
diren espiritu logikoa eta sistematizazio
ahalegina. Azken horrek zehaztasunez
bereizi zituen pentsamenduaren ordena eta
errealitatearena: adimenak, jarduteko modu
miragarriz, kontzeptu bera egozten die izaki
errealaren “egoera” edo maila bera duten
banako guztiei, eta, era berean, “noble”, “elizgizon”
edo “jopu” deitzen diete pribilejio jakin
batzuk dituztenei, edo gizarte maila bera
dutenei; pertsonaren estatusa deitzen zaio
horri Gizarte hura pertsonen banakotasunaz
ohartzen hasi zen, eta baita gauzen banakotasunaz
ere, neurtu, kontatu, kontratatu eta
ordaindu baitzitezkeen. Aristolelesen berreskuratze
ia osoa, eta haren erabilera teknikoa,
izan zen “XII. mendeko Berpizkundea” deitzen
den horren emaitza. Salisburyko
Joanen (1115-1180) Rex iletratus, assinus
coronatus (“Errege letragabea, asto koroatua”)
esapideak, eta hark aita santuaren eta
erregearen inguruko elizgizonengan, eta oro
har estamentu sozial guztietan, diruak zuen
eraginaz egindako salaketak, gizarteak egindako
aurreramenduaren adierazle dira, eta
argi eta garbi azaltzen dute zeinen urruti
geratu zen Eurigenaren naturaltasun erruralista
hura.
XIII. mendea eta “zientziaren” arazoa
XIII. mendeko aurreramenduak, zientziaren
alorrekoak ez ezik, zientziari berari
buruzko kontzeptuari buruzkoak izan ziren,
eta orobat epistemologia edo ezagutza zientifikoari
buruzkoak. Ezagutza unibertsala eta
halabeharrekoa, sistematikoa eta denei adierazdakiekeena bermatzen eta sortzen duen
unibertsalik ez bada, nola oinarritzen da
“zientzia”? Nola ezagutu daiteke modu halabeharreko
eta unibertsalez gizabanako bakartuez
osaturiko mundu bat, gizabanako horiek
kontingenteak eta batere “halabeharreko”
ez badira? Aristotelesen logika, XII. mendeko
begiez irakurria, unibertsalen errealismoari
kontrajartzen zitzaion, pagano eta antiplatonikotzat
jotzen baitzen. Aristotelesengan
bilatzen zen “zientzia”, kontingentearena
zen, aldi batekoarena, sortzailea alde batera
utzita, sortutakoarena. Aristolesen “iruzkingile”
behinenak, Ibn Rushd edo Aberroesek
(1126-1198), ikuspuntu epistemologikoa
proposatu zien irakurle latinoei “zientziaren”
arazoari heltzeko. Haren dotrinak,
zenbait aldaketarekin, “Aberroeszale latino”
deituek onartu zituzten. Brabanteko Siger
(1284an hila) lehen mailan egon zen Arteen
Fakultatekoko jakintza sekularraren beregaintasunari
buruzko polemikan, Teologia eta Zuzenbideko
fakultateenaren kontra; haren arabera,
ez zegoen zertan proposatu behar banakoaren
giza adimenaren “argitze” jainkozkorik.
Adimen bakar bat (aktiboa eta pasiboa),
“luzatzen” da, estimuaren bidez, hau
da, gauza sentigarriei buruz epaiak egiteko
ahalmen sentigarriaren bidez, gizaki bakoitzarenganaino.
Estimuak adimen komun
bakarrekin duen loturari esker, gauza da gizona
animalien sentigarritasuna gainditzeko:
gizonak bai baitu ezagutza unibertsal eta
halabeharrekoen ahalmena, eta, horrexegatik
beragatik, sor dezake “zientzia’’, bizikizunei
buruzko iritzi bakan eta bereziak baino
haruntzago. Akinoko Tomasentzat berriz
(1226-1274), elkarren independente dira
adimen “eragilea” eta “jasailea”, eta biak dira
gizakiaren substantziaren osagai, adimen
hastapen bakarra eta forma espiritual bakarra.
Zentzuen bidez eskuratzen du gizonak
arimaz kanpoko gauzaki ezagutuaren erreprodukzio
sentigarria (phantasma). Adimen
eraginkorrak, aktiboak, fantasma hori argitzen
du, eta handik forma bat ateratzen, “egintza”
moduan, adimen jasailea “formatzera”,taxutzera igarotzen dena. Adimen jasailea
ordea ez du kopuruak erabakitzen, espiritua
baita; horren ondorioz, forma ez da banakakoa
izango, unibertsala baizik: adimen
jasaileak hartutako forma kontzeptu unibertsala
izango da, denentzat berdin-berdina, eta
gauza halabeharrez den horren ezagutza.
Gauzen formaren abstractio-aren bidez, zientzia
beharrezkoa eta subjektu artekoa egin
dezake gizaki bakoitzak. Frantziskotar maisuek,
gero eta gehiago, subjektu pentsalariaren
jarduna azpimarratzen zuten. Buenaventuratik
hasita (1229-1274), “epaitzearen”
une subjektiboa bihurtu zen frantziskotarrek
ezagutzaz zuten teoriaren gune nagusia. Frantziskotar
eskolan, berrikuntzarik handienak
John Duns Scoten obrarekin etorri ziren
(1266-1308), eta, batez ere, hurrengo belaunaldian,
Ockhamgo Gilenekin (1258-1349).
XVI. mendea: filosofia eta teologiaren bereizketa
Ockhamgo Gilenek egituratu zituen
ondoen, XIII. mendean jada, bere aurrekoen
aurkikuntza eta hastapenak sistema logiko
batean, ezagutzaren metafisika oro baino
haruntzago, alor horretan mugitzen baitziren
Siger nahiz Tomas. Tomasek ez bezala,
haren ezagutzaren teoriaren arabera, gauzen
esentzia ezik, haien specie intelligibilisa
beretzen baitzuen adimenak (hau da, gauzen
irudia eta irudikapena), Ockhamek ez
zuen beharrezkotzat jotzen bitartekaritza
hori, izakien ekonomiaren hastapenaren
arabera (“ez dago zertan gauzak beharrik
gabe zertan ugaldurik”). Ezagutza enpirikoak,
Gilenetzat, ez dauka jadanik objektuaren
erreprodukzio izatearen tasuna, aitzitik,
gauza sentigarriari buruz, “ikurra” da.
Horrek esan nahi du ikurraren egitura ez
datorrela bat gauzaren egiturarekin, ez baita
haren kopia. Era horretan, kontzientziaren
edukiak eta kanpoko errealitatea hasten
dira filosofian bereizten. Bere epistemologiari
jarraituz, Elizaren eta Estatuaren erabateko
banaketa, eta bi erakundeen autonomia
osoa eta elkarrenganako errespetua,
defendatu zituen Ockhamek.