Historia Unibertsala»Antzin Aroa
Erromako aginpidearen krisia eta hondamena
Severoren dinastiak beheraldia izan zuenean inperioak krisialdi luzea izan zuen, «anarkia
militarra» esan zitzaiona; baina krisialdi hori ez zen izan Erromako estatuaren politikan
eta erakundeetan lehenagotik eragina zuten gaitzen isla baizik: kanpotik gero
eta eraso gehiago izatea mugetan (krisi horren eragile nagusia), ekonomia eta finantza
krisia, gizarte eta politika krisia, antzinako munduaren balioen krisia. Iliriarren
garaian halako goraldi bat izan zuen inperioak, barbaroak geldiarazi baitzituzten eta
pertsiarren erasoei aurre egin; gero inperioak garai berri bat hasi zuen Diokleziano
tetrarkiaren sortzailearekin. Dioklezianok berrikuntza handiak egin zituen ondorengotza
sisteman eta beste zenbait alderditan; estatua indartu eta zuzpertze bidean bidean
jarri zuen horrela. Baina sistema berri hark porrot egin zuen lehenengo tetrarkek
erregetza utzi zuten orduko (305). Konstantinorekin aro berri bat hasi zen; haren
agintaldiak bi ezaugarri nagusi izan zituen: batetik, kristautasuna gero eta gehiago
hedatu zen (argi eta garbi egin zuen kristauen alde), eta, bestetik, inperioa are
gehiago zatitu zen ekialdean eta mendebalean. Beste hiriburu bat ezarri zuen Bizantzion,
eta erabaki horrek ez zuen inperioa zatitzeko joera indartu besterik egin. Konstantino
hil zenean inperioa haren hiru semeen artean zatitu zen, baina gorabehera
batzuen ondoren 351tik 361era inperioa berriz batu zen haren semeetako baten agintepean,
Konstanzio II.a. Zatiketa gehiago izan ziren enperadore batek –Teodosio–
inperio bateratu batean aginduko zuen azken agintaldi laburra baino lehen. Teodosio
hil ondoren, haren bi semeen artean zatitu zen betiko inperioa: Arkadio, ekialdean;
Honorio, mendebalean. Barbaroak mendebalean egiten ari ziren oldarraldiak
ezin eutsizkoak izan ziren V. mendearen hasieraz geroztik: 410ean godoek Erroma
harrapakatu zuten, nazio barbaro asko probintzietan barrena barreiatu ziren, eta haietako
batzuk leku jakin batzuetan kokatu ziren aldi baterako.Lurralde eta gizalde multzo nabar eta
korapilatsu batean Erromak bere ordena
ezartzeko mendez mende egin behar izan
zituen oreka ahalegin handiak hautsi izanak
ekarri zuen krisi hura: batzuek mugak
babesteko eta besteek muga horiek gainditzeko
zuten gaitasunaren arteko oreka;
gerrako zorren eta, oro har, estatua mantentzeko
kostuen eta estatuaren baliabideen
eta zerga bidezko irabazien arteko
oreka; produkzioaren –landan sortzen zen
errenta, batez ere– eta kontsumoaren –hiriak, labur esateko, kontsumitutakoa baino
askoz ere gutxiago ekoizten baitzuen–
arteko oreka; senatuaren aginpidearen eta
errepublikaren sistemaren azken aztarnen
eta printzearen boterearen eta joera monarkikoen
arteko oreka; eta, azkenik, tradizio
klasikoaren eta klasikoak ez ziren
kulturen arteko oreka. Inperioaren mugetan
kanpotik egin ziren sarraldien eta oldarraldien
gehiagotzeak ekarri zuen azkenik
elkarren arteko eragina zuten oreka
sare haren haustura. III. mendearen hogeita
hamarreko hamarraldiaz geroztik Erroma
hainbat frontetan ari izan zen gerran: pertsiarrekin
Asia Txikian eta Sirian; frankoekin,
alamanekin, kuadoekin eta godoekin
Renaniako eta Danubioko mugetan; pirata
saxoniarrekin Mantxako Itsasartean; heruloekin
eta godoekin Itsaso Beltzean eta
Egeo itsasoko iparraldean. Barne gatazkek
ahuldua, inperioa ez zen gauza izan arazo
horiek guztiak konpontzeko eta gainditzeko.
Erromaren kanpo politikaren krisiak berehala
krisia sorrarazi zuen inperio barnean
ere. Estatuaren segurtasuna izan baitzen
orduan inperioko politikaren helburu nagusia,
agintariek interes militarrak jarri zituzten
gauza guztien gainetik, ez ordea ondoriolarririk gabe. Anarkia militarrak
iraun zuen 50 urteetan (235-284) hiru dozenatik
gora enperadore-soldadu izan zen
agintean, gehienak lejioetatik etorriak.
Tetrarkiaren erreakzioa
Inperioa ez zen kanpoko erasoei eta batasunaren
arazoei eskura zituen baliabide
guztiez aurre egitera mugatu. Kanpoko erasoei
aurre egin ondoren (garaipen handiak
izan zituen: Claudio Gothicusek godoak
garaitu zituen Naissoen) eta batasun arazoak
nola edo hala konpondu ondoren (Aurelianok
amaiera eman zien Postumoren «galiar
inperioari» eta Palmiraren erreinuari), berrikuntzak
egin zituen bai administrazioan
eta bai babes sisteman, inperioa zuzpertzeko
ahaleginean. Dioklezianok bururatu zituen
Galieno, Aureliano eta beste printze
batzuk aspalditik egiten ari ziren ahaleginak.
Ondorengotzak sor zitzakeen arazoak
saihesteko eta gobernu eta defentsa lanak
hobeto egin ahal izateko, lau agintarik (tetrarka)
elkarrekin agintzeko sistema bat eratu
zuen: bi printze, Augustoren titulua zutenak,
bata ekialdeaz eta bestea mendebalaz
(Maximiano) arduratu ziren; bi Zesar
(Galerio eta Constantzio Floro) izan zituzten
laguntzaile. Gorteko errituetan nabarmena
izan zen joera berri hura, proskynesis
zeritzan zeremonia ezarri baitzuten. Dioklezianok
beste berrikuntza batzuk ere egin
zituen. Gudarosteak eta mugen zaindaritza
(soldadu kopurua bikoiztu zuen) indartu
zituen, beste modu batera antolatu zituen
inperioko lurraldeak -probintzien tamaina
gutxitu eta diozesi izeneko administrazio
banako handiagoetan sartu zituen (horrela
hobeto kontrolatu ahal izateko)-, eta, hori
guztia bideratu ahal izateko, zerga sistema
ere berrantolatu zuen: kapitazio zeritzan
zerga ezarri zuen, eta zerga hori abian jartzeko,
agindu zuen egin zedila inperioak
gizonetan, abereetan, lurretan eta bestelako
ondasunetan zituen baliabideen inbentario
osoa. Nolanahi ere, erromatar tradizioak
berritzeko asmo tetrarkiak bultzatuak, eta
soldadu biltze nahitaezkoari kristautasunak
nola edo hala aurka egin izanak liskar bat
sortu zuen kristautasunarekin Dioklezianoren
erreinaldiaren bukaeran.
Konstantino
Aldez aurretik ikusi bezala, lehenengo
Augustoek 305ean erregetza utzi zutenean,
tetrarkiak porrot egin zuen, pertsonalismoen
eta herentzia bidezko ondorengotza
sistema berriz indarrean jartzeko joeren eraginez.
306tik 324ra bitarteko aldia nahasmen
handikoa izan zen, aginpidea iristeko
borrokek ezaugarritua. Lehiakideak desagertu
zitzaizkiolarik, Konstantino geldituzen. Enperadore berri hark Jainkoaren
burubidearen bidez zilegitu nahi zuen bere
aginpidea, Jainkoaren agintea berak gorpuzten
zuela uste zuen, eta, Pontifes Maximus
gisa, erlijio oro estatuaren zerbitzuko
eta mendeko egon zedila agintzen zuen.
Hasierako jarrera horrek ia ez zuen gero
aldaketarik izan Konstantino eliza katolikoari
atxiki zitzaionean. 313. urteaz geroztik
aginpide zibilak onartua zeukan eliza,
baina enperadoreak gero eta eliza kristauaren
aldeago egin zuen, eta horren ordainetan
enperadoreak bere aginpidea indartzeko
erabili zuen eliza, arrianoen eta
donatisten krisian ikusi zen bezala. Konstantinoren
garaia bizitasun handiko aldia
izan zuen eliza kristauak. Bete-betean sartu
zen Erromako gizartean, eta estatuaren
antolamendu zibilaren egiturak beretu zituen.
Civitas-en baitan, apaizek eta herriak
tokiko elizaren buruzagia aukeratzen zuten
(apezpikua). Probintzia zibil bereko
apezpikuek eliz probintzia bat eratzen zuten,
metropolita buru zutela, eta aldian aldiro
sinodoetan biltzen ziren probintziaka.
Apezpiku guztiak, bestalde, sinodo orokorretan
biltzen ziren fede eta disziplina kontuak
eztabaidatzeko. Metropoli batzuk besteak
baino gailenagoak ziren: ekialdean
Alejandria, Antiokia eta Jerusalengo patriarkatuak
eta, IV. mendearen azken urteez
geroztik, Konstantinoplakoa; mendebalean,
Erromakoa. Gerora garrantzi handia izango
zuen beste erabaki bat hartu zuen Konstantinok:
hiriburu berri bat Bizantzion sortzea
(330); bere izena jarri zion (Konstantinopla),
eraikin bikainak egin zituen han
eta Erromakoaren antzeko pribilejioak
eman zizkion. Oso leku estrategikoan zegoen
kokatua, inperioaren joera gero ta
ekialderagokoa zelarik; Erroma berria berehala
izan zen inperio ekialdeko hiriburua
eta ospea kendu zion Erromari berari, horrez
gainera Milan, Ravena eta Italia barruko
beste hiri batzuen itzal gero eta handiagoari
egin behar izan ziolarik Erromakaurre. Konstantino Behe Inperioaren benetako
sortzailetzat har daiteke, luzarorako
utzi baitzituen ezarriak haren politika, ekonomia
eta gizarte egiturak.
Behe Inperioko erromatar gizartea eta kultura
Urratsez urrats kristautzen ari zelarik,
eta IV. mendean ekonomiak eta hirietako
bizitzak goraldia izan zuen arren, behe inperioko
gizarteak babeserako joera handia
izan zuen oraindik, Erromako inperioak
III. mendearen erdialdeaz geroztik izan
zituen egoera latzen eraginez. Babeserako
antolamendu guztia mantentzeak zeukan
kostu handia, burokrazia gero eta
konplexuagoa izatea, eta iraganean bizi
izandako estuasunak dira inperioaren aginpideak
eguneroko bizitzaren hainbat alderditan
zorrotz esku hartu izanaren arrazoiak.
Garai hartan lege asko eman ziren, eta
Codex Theodosianus-en bildu gero. Asko
dira kode horretan bildumaturiko arau-legeak,
besteak beste, Tetrarkiak eta Konstantinok
emandako zerga arauak, non agindua
baitzegoen hiritarrek zerga bikoitza
ordaindu behar zutela, zeinek berea eta lurraldearena,
eta zerga hori kobratzeko ardura,
errolda eta katastro aldian aldiro eguneratuez
baliaturik, udaletako magistratuek
zutela, eta gerta zitezkeen atzerapenak eta ez ordaintzeak beren ondasunez ordaindu
behar zituztela orobat; kode horretan bilduak
ere dira zergak ez ordaintzeko joera
oso zabalduaren kontra aginpideak erabaki
zituen legeak, herentzia bidezkoa bihurtzea,
esate baterako, kurialaren kargua eta
estatuarentzat beharrezkotzat hartzen ziren
lanbide jakin batzuen elkargoetako kide
izateko eskubidea. Horrek guztiak hierarkia
bidezko gizartea sortu zuen, honestiores-en
eta humiliores-en arteko bereizketa
nabarmena zelarik, ahaltsuen eta ahulen
artekoa, alegia.
Nolanahi ere, behe inperioan kulturak
loraldi handia izan zuen, senatuko noble
aberats eta landuei esker gehienbat, olerkariek
–Ausonio–, hizlariek –Simmaco– eta
historialariek –Amiano Marcelino eta Nicomano
Flavio– gorpuztua. Kristau kutsuko
kulturak ere goraldia izan zuen, aipagarriak
izanik greziar eragineko ekialdean Atanasio
Alejandriakoaren, Basilio Zesareakoaren,
Gregorio Nazianzokoaren, Gregorio
Nisakoaren eta Juan Crisostomoren obra
teologikoa eta homiletikoa; eta latin munduan
Jeronimo, Ambrosio eta Hiponako
Agustin handiarena; orobat dira aipagarriak
Prudentzio olerkaria eta Eusebio Zesareakoa
historialaria. Literatura jenero berri
bat ere sortu zen, hagiografia, santuen bizitza
kontatzen zuena, eta arte kristau bat
ere bai, estetika kode eta eraikuntza modu
klasikoak erabili zituena gehienbat (basilika
fededunak biltzeko leku gisa, adibidez).