Historia Unibertsala»Antzin Aroa
Erromako estatu erakundeak
K.a. VI. mendearen bukaeran Erromako azken erregea kendu zuten kargutik, Tarkino
Harroa hain zuzen, eta errepublikaren aldia hasi zen. Sei mendez, K.a. I. mende bukaerako
gerra zibilak arte, errepublika izan zen Erromako gobernu mota. Errepublikaren
garaian aristokraziak agintzen zuen, eta maila batean behintzat, herri biltzar baten borondatearen
mende zegoen gobernua. Erroman ez zen konstituzio idatzirik izan; tradizioak,
mos maiorum, indar handia zuen. Hala ere, sistema errepublikarra erraz eta pragmatismoz
egokitu zen egoera batzuetara zein besteetara. Antolamendu moduak aldatu
egin ziren mende horietan. V. eta IV. mendeetan eta III. mendearen hasierako politikan
patrizioen eta plebeioen arteko borrokak izan ziren nagusi. Mediterraneoan zabalkunde
handiena izan zuen garaian ?K.a. III-II. mendeak?, antolatu ziren Erromako erakunde
errepublikarrak. Garai horri Erromako konstituzioaren goren mailako garaia esaten
zaio, aldi hartan egonkorra eta erregularra izan baitzen konstituzioaren jarduna. Errepublika
garaiaren azken mendea krisi aldia izan zen: Mediterraneoko konkisten ondorioak
nabarmentzen hasi ziren, eta errepublikaren sistema ez zen izan arazo politiko,
sozial eta ekonomikoak konpontzeko gai.Erromako errepublikan nagusitasuna herriak
zuen, populus-ak alegia. Hala dio, behintzat,
Zizeronek Errepublika lanean: ?Herria
ez da edozein moduz bildutako gizaki multzoa,
baizik zuzenbide berak, guztientzat berdinak,
elkartutako jende multzoa?. Erroman,
gobernu burujabea zuen komunitate bateko
kideen arteko berdintasunezko lotura hori
hiritargoa zen. Hala, populus romanus-a erromatar
hiritarren multzoa da. Hiritar oro erromatarra
zen, eta erromatar oro hiritar. Eskubide
eta betebehar berberak zituzten guztiek.
Hiritar oro gerrara joan behar zuen soldadua
zen, zergak ordaindu behar zituen eta botoa
emateko eskubidea zuen, eta halabeharrez,
zenbait funtzio betetzeko hautagaia zen. Eskubide
osoko hiritarrak (civis optimo iure)
legezko estatutu horren jabe izateko eskubidea
zuen (ius civile); estatutu horren arabera,
hiritar guztiek beren harremanak ?pertsonalak,
familiarrak, ondasunei zegozkienaketa politikoak? arautegi komun baten bidez
eratzen zituzten.
Hiritar eskubidea jaiotzaz lortzen zen,
baina baita epaile baten edo jeneral baten
erabaki politikoaren bidez ere. Hiritar eskubidea
komunitateei edo banakoei ematen
zitzaien, Erromako estatuaren alde egindako
lanaren sari gisa; ohiko gauza zen hori
errepublikan. Hiritar eskubidea iristeko beste
bide bat, askatasuna lortzea zen; esklabo
batek bere nagusiarengandik lortzen zuen
askatasuna edo hirirtar eskubidea (azken
eskubide horrek zenbait muga zituen, baina
bigarren belaunaldian muga guztiak desagertzen
ziren).
Hiritar kontzeptua, Greziatik hartua, hiriari
lotuta dago, bai semantikoki bai politikoki,
antolamendu politiko eta sozialaren
gunea eta bizitza zibilizatuaren eremua baita.
Hiria, kasu honetan Erroma, Urbs-a, jarduera
politikoaren gune nagusia zen. Antzina
ordezkaritza erakunderik ez zutenez
gero, ezinbestekoa zen hiritarra erakundean
bertan izatea.
Boterearen banaketa res publica-n
Magistratuak antzina erregeak zuen
ahalmenaren oinordekoak ziren, baina
elkargoetan antolatuta egoteak eta beren
agintaldia mugatua izateak, ahalmen pertsonalera
itzuliko ez zelako bermea ziren.
Magistraturak, oro har, elkargoak dira, urtero
hautatzen eta osatzen ziren. Horrez
gainera, K.a. II. mende hasierako lex Villia
annalis-etik abiatuta, erakunde horren jarduna
hierarkikoa zen, eta hainbat mugagainditu behar ziren kargua berritzeko.
Magistraturek hiria eta inperioa kudeatzeko
zereginak zituzten; kuestoreek finantzaren
inguruko behetebeharrak zituzten;
zinegotziei zegokien udalerriaren administrazioa
eta zenbait jokuen antolamendua;
plebeko hamar tribunoek ?errepublikaren
hasierako plebeioen eskakizunetik sortuak?
plebearen alde egiteko beto eskubidea
zuten (intercessio), eta legeen eragileak
ziren; pretoreek eskua zuten legegintzan
eta, inperioa hazi ahala, gobernu lanak
egiten zituzten probintzietan; kontsula
goren mailako magistratua zen, aginpide
zibila eta militarra zuen, eta hauteskundeak
eta lejioak zuzentzen zituen; zentsoreak
bost urtez behin hautatzen ziren, errolda
eta senadore zerrendak egiten zituzten
eta hiritarren zuzentasun morala zaintzen
zuten; azkenik, egoera berezietan, diktadorea
izendatzen zen, eta aginpide handia
bazuen ere, karguan denbora gutxian egon
zitekeen, gehienez sei hilabete. Diktadoreak,
kontsulek eta pretoreak imperium-a
zeukaten: herriak ematen zuen goreneko
ahalmena, sakratua.
Senatua garrantzi handiko erakundea
zen errepublikaren antolamenduan. Elezaharren
arabera, Romulok sortu zuen, eta 300
kidek osatzen zuten: magistratuak eta magistratu
ohiak. Senatuak herri ondasunak eta
kanpo politika kontrolatzen zituen, eta erromatarren
ordezkari zen kanpoko mandatarien
aurrean; zenbaitetan epaile betekizuna
ere bazuen.
Bestalde, hauek ziren biltzarraren (comitia)
betekizunak: magistratuak hautatu,
lege proposamenak (rogation) onartu edo
baztertu, eta garrantzi handieneko auziak
konpondu. Horrez gainera, beren zeregina
zen gerra eta bake hitzarmenak ontzat hartzea.
Erroman biltzar bat baino gehiago zegoen,
guztiak hiritar berdinek osatuak, baina
antolamenduz elkarren desberdinak.
Comitia centuriata-tan herria zenturietan,
egitura militarraren arabera, eta klaseetan,
zentsuaren arabera, banatzen zen. Zerga
komizioak (comitia tributa) herrialdeka
antolatzen ziren, hiritarrak osatzen zituzten
35 tribuetan oinarrituta. Plebeak bere biltzarra
zuen (concilium plebis), estamentuen
arteko borroketatik sortua, eta tribunoek
zuzendua. Erromako biltzarretan botoa ez
zen bana-banakoa, hiritarrak izen emanda
zeuden unitateen bidez egiten zen zenbaketa.
Tribuek, zerga klaseek, zenturiek, banakoek
eta hainbat azpibanakok, organigrama
konplexua eta diskriminatzailea osatzen
zuten; pobreek indar gutxi zuten eztabaidetan,
eta are gutxiago, botoa emateko, izan
ere, botoa emateko aberatsenen unitateak
baitziren nagusi.
Bizitza politikoa
Errepublikaren garaiko Erromako politikak
hainbat antzekotasun zituen gaurkoarekin.
Hiritarrek, biltzarretan bildurik,
legeak onartzen edo baztertzen zituzten, eta
magistratuak hautatzen zituzten; senatuak
arazoak aztertu, eta ondoren, erabakiak
hartzen zituen, eta magistratuek beren karguak
eta zereginak betetzen zituzten. Dena
dela, nabarmenak dira orduko eta gaurko
politikaren artean desberdintasunak ere.
Politikan gizonezkoek bakarrik ?libreak eta
helduak? parte hartzen zuten, eta emakumezkoak,
atzerritarrak eta esklaboak erakundeetatik
kanpora zeuden. Erroman,
erakunde politikoak buruzagi baten inguruan
eta pertsona arteko harremanetan antolatzen
ziren; harreman horiek, agintarien
artean horizontalak ziren (amicitia), eta
gizarte estatus desberdineko lagunen artean,
berriz, bertikalak (clientela). Azken horietan,
patronus-ak klientea babesten zuen, eta
zenbaitetan diruz laguntzen zion, klienteak
botoa ematearen truke. Errepublikaren
azken mendean, krisi garaian, egitura tradizionalen
kontrako zenbait aldarrikapen eta
pentsamolde politikok nolabaiteko jarraipena
izan zuten ondoren ere. K.a. II. mendearen
bukaera arte ez zen ezkutuko botoa
onartu; plebeko tribunoek hauteskundeen
inguruan proposatu zituzten zenbait legeri
esker onartu zen hori (leges tabellariae, tabella
hitzetik datorrena, hau da, botatzeko
taulatxoa). Ordu arte, biltzarretako botoak
eskua jasota ematen ziren, eta horrela, oligarkiako
talde indartsuenek oso erraz manipulatzen
zituzten klienteak eta kontrolatzen
botoemaileak.Bestalde, Erromako politika, batez ere
senatuari eta magistraturei (cursu honorum)
dagokioenez, goi mailako klaseen jarduera
zen, horretarako baliabideak (bai jendearen
aldetik bai diru aldetik) bakarrik dirudunek
baitzituzten. Ez magistratu ez senatu
kargua ez ziren ordaintzen, eta gero eta diru
gehiago behar zen hauteskunde kanpainetarako.
Biltzarrei dagokionez, botatzeko sistema
aberatsenen aldekoa zen. K.a. III-I.. endeen bitartean agintariek (nobilitas)
kontrolatzen zuten magistraturetan parte
hartzea, batez ere kontsulatua. Familia batzuen
izena behin eta berriz agertzen da goi
mailako magistraturetan. Erromatar politikaria,
beraz, oligarkikoa zen.
Zizeron eta Errepublikaren krisia
K.a. 133ko Tiberio Grakoren tribunoa
garrantzi handiko gertaera izan zen. Tribunoarekin
batera borroka politiko eta sozialen
garaia hasi zen, eta borrokaldi hori errepublikaren
ahultasunarekin batera amaitu
zen. Krisi politikoen konponbidean gero eta
garrantzi handiagoa izan zuen indarkeriak;
Graco bera ere bere etsai politikoen eskuetan
hil zen. 133. urtetik 40. urteko gerra zibila
arteko bitartea gorabehera handikoa
izan zen: erakundeetan, politikan eta gizarte
borroketan izan ziren istiluak. Sistema ez
zen jadanik Erromaren egoera berrira moldatzen
(Mediterraneoko inperioaren gunea).
Gerra sozialaren ondoren (91-89), Italiako
biztanle guztiak Erromako biztanle bihurtu
ziren; baina erakundeek Erroman lan egiten
zuten, eta ez beste inon. Beraz, biltzarretanErromako plebeak egoten ziren bakarrik.
Ekonomiari dagokionez, Inperiotik jasotako
aberastasunek pobreen eta aberatsen
arteko aldeak nabarmendu egin zituzten, eta
esklaboak gizartean arazoak sortzen hasi
ziren. Aberastasun eta ospe desberdintasunak
nabarmenak izan ziren senatuko aristokraziaren
barruan ere, eta hauteskundeetan
eta politikan haien arteko borrokak oso
gogorrak izan ziren. Politikan ustelkeria eta
indarkeria ohikoak ziren, eta alor horretan
lejioetan aritutakoak beren jeneralen babesle
izan ziren. Silaren (82-79) eta Zesarren (40.. rteetan) diktadurek edo Ponpeioren kontsulaldi
bakarrak (52) egoera zein berezia
izan zen erakusten dute.
Errepublikaren azken hamarraldietan
Marko Tulio Zizeron (106-43) herrizaletasunaren
eta errepublikazaletasunaren eredu
bihurtu zen. Garai hartako hizlari aipagarrienetakoa
da Zizeron, res publica-ko
teorialari eta politikari nagusia. Bere lanetan
garai hartako gorabehera eta arazo nagusiak
azaltzen ditu. Hizlari eta teorialari
gisa duen balioa ez du inork zalantzan jartzen,
politikari gisa, ordea, eztabaida ugari
sortu zituen. 63. urtean kontsula zen, eta
Katilinaren kontrako salaketa gidatu zuen,
metodo ez oso legezkoekin; hori dela-eta,
erbesteratu egin zuten handik hamarraldi
batera. Erreformazaleen etsaia zen (populares),
eta senatuko aristokrata kontserbatzaileen
aldekoa (optimates); eta Ponpeiorekin
batera aritu zen Zesarren kontra. Azkenik,
43. urteko erbestaratzeetan hil zuten
Marko Antonioren aginduz. Marko Antonioren
kontra gogor aritu zen Filipicas lanean.
Teoriari dagokionez, Errepublika eta Legeak
idatzi zituen.