Historia Unibertsala»Historiaurrea
Historiaurreko azken ehiztari-biltzaileak
Aurreko ataletan azaldu da egungo gizona –Homo Sapiens deitu zaiona– nola Afrikan sortu ondoren, Eurasiara, Ameriketara eta Australiara zabaldu zen. Gizaki haren hasierako kultura ezaugarriak ondorengo hauek dira: harria lantzeko xafla erako teknologia; hezur industria oso aurreratua; eta arte adierazkortasun aipagarria. Klima oso gogorrean bizitzera egokitu behar izan zuen hasieran. Izan ere, izotzaldi beranduan izotz geruza lodiek estaltzen baitzuten lur azala, eta munduko eskualde askotan zaila zen bizirik irautea. Hala ere, K.a. 10.000 aldera klima zertxobait goxatzen hasi zen eta, pixkanaka-pixkanaka, holozeno deitu zaion aroa etorri zen, zeinaren barruan aurkitzen baigara egun ere.
Klima aldaketa
Holozeno hasieratik hasi ziren tenperatura
eta hezetasuna igotzen, eta ondorioak
berehala igerri ziren. Izotz masak urtzearekin
batera nabarmen igo zen ozeanoen
maila, eta lehorrean zeuden lurralde asko
urpean geratu ziren geroztik: orduan hasi
ziren finkatzen gaur oraindik dirauten itsas
mugak. Baina etengabeko elurren marra ere
asko atzeratu zen, eta lehenago bizitzeko
oso gogorrak ziren barnealdeko lurralde
zabalak abegitsuagoak bihurtu ziren orain.
Arras aldatu ziren animaliak eta landaredia
ere. Lehen tundra zen tokian basoa
hedatu zen berehalaxe. Larreak eta basohosto-erorkorrak nagusitu ziren eskualde
epeletan: pagoa, haritza, urkia eta hurritza.
Eta Mediterraneo aldean artadiak eta txarak
ugaldu ziren bezala, ekuatoretik hurbileneko
eskualdeetan, hezetasuna igo izanaren
eraginez, baso irekiak eta sabanak eratu ziren.
Zenbait landare mota –Ekialde hurbileko
lastodun batzuk, adibidez–, espazio
irekiak kolonizatzen hasi ziren eta berehalaxe
piztu zuten gizakiaren interesa.
Are ikusgarriagoak izan ziren Paleolitoseko
animalia handiek jasan zituzten aldaketak;
izan ere, betiko galdu baitziren izotzekin
batera emigratu ez zutenak. Gizataldeek
harrapakin txikiagoak ehizatzera egokitu
behar izan zuten, hala nola oreinak, orkatzak,ahuntzak, basurdeak, untxiak eta gazelak
(Ekialde Hurbilean). Azken batean,
ondorengo baldintza hauetara egokitu behar
izan zuen gizonak: klima gozoagoa;
kolonizatzeko lurralde berriak; baso geroz
eta itxiagoak (gizataldeak elkarrengandik
bakantzea ekarri zuen horrek); eta animalia
txikiagoak, talde handietan jada biltzen
ez zirenak, habitat bakartiagoa nahiago baitzuten,
eta orobat nahiago zituzten basoaldeak.
Faktore horien guztien ondorioz, aldaketak
etorri ziren gizaki haien bizitokietan
(kobazuloak uzten hasi ziren), baso eta
sastraken fruituak biltzeari garrantzi handiagoa
eman zioten, estrategia berriak erabili
behar izan zituzten ehizarako, eta, hortaz,
harrizko armak berriztatu zituzten. Zentzu
honetan, Goi Paleolitosean jada hasia zen
mikrolitizaziorako joera areagotu egin zen,
arkuz tiratzeko jaurtigaiak egin behar baitzituzten.
Kulturari dagokionez, nahiz eta ezaugarri
komunekin jarraitu zuten, aurreko homogeneotasuna
hautsi eta ingurugiroko baldintzen
araberako tokian tokiko irtenbideen
bila hasi ziren. Talde haiek espektro zabaleko
ekonomia deitu zaiona praktikatzen zuten,
eta izadiak eskaintzen zien guztia ahalik
eta gehien baliatzen saiatzen ziren. Horrela,
nabarmen igo ziren landareki eta
marea arteko itsaski bilketak, eta itsaso eta
ibaietako arrantzak. Lehenago pleistozenoko
animalien migrazio ziklikoen arabera mugitzen
ziren, baina orain sedentarizaziorako
joera zabaldu zen, gutxiago mugitzen ziren
eta geroz eta lurralde laburrago eta finkoagoetan
bizi ziren. Uste izatekoa da gizarte
egoera berriak sortu zirela zeregin aniztasun
horretatik: etnografiak egindako aurkikuntzen
arabera, esandakoaren antzeko
bizimodua duten gizarteetan, emakumezkoak
arduratu ohi ziren fruitu eta janari
bilketaz eta jakien prestaketaz, eta gizasemeak
aldiz, ehizean, lehengai bilketan eta
tresnak egiten aritzen ziren.
Leizezuloak uzteko joera geroz eta nabarmenagoa
zen, eta gizataldeak ingurune
aldatu berriaren aukerak ahalik eta hobekien
ustiatzen ahalegindu ziren. Horren adibide
bat da, ezen gizatalde berak, euren artean
nahiko hurbil zeuden zenbait egonleku erabiltzen
zituela, egonleku bakoitza ingurune
jakin hartako baliabideak baliatuz. Hala,
egonleku sareak ezarri zituzten, lurraldeak
ustiatzeko estrategia gisa. Hainbeste alor
harrapatzen zituen ekonomia hark mugikortasun
erlatibo bat eskatzen zuen, oso ongi
ezagutzen eta kontrolatzen zuten lurralde
baten barruan, ahalik eta baliabide gehienez
baliatzearren. Sedentarizaziorako joera, ingurunea
ustiatzeko era desberdinak, eta egonleku-sareak
sortzea, lagungarri gertatu ziren
informazioa eta zenbait gai trukatzeko: balio
handiko lehengaiek eta apaingarriek lortu
zuten zabalkunderik handiena.Erlijioaren eta ideien munduan ere aldaketa
handiak gertatu ziren. Desagertu egin
zen Paleolitos aldiko arte ikusgarria, eta irudi
eskematikoagoak egiten hasi ziren. Hileta
errituak berriz –nahiz eta eskualde guztietakoak
ez diren berdin ezagutzen–, hobiratze
eta hornietan gauzatzen ziren.
Epipaleolitos eta Mesolitos hitzak erabiltzen
dira Historiaurreko azken ehiztari
hauen kulturak definitzeko. Etimologia desberdinekoak
izateaz gainera, hitz bat ala
bestea erabiltzeak guztiz bestelako esanahi
kulturala dakar berekin: Epipaleolitos
arokoak deitzen zaie, Izotzaldi beranduko
ehiztari-biltzaileen forma eta estrategia bertsuak
zituzten portaerei. Aldiz, Mesolitos
kontzeptua, bi aroen arteko “zubia” egiten
zuen kultura egoeran aurkitzen ziren gizataldeei
aplikatzen zaie. Talde hauek ingurugiroaren
aldaketei emandako erantzunetatik
etorri ziren Neolitos arora eramango
zuten portaera aldaketak.
Europa
Lehen ezaugarria da kultura aniztasun
handia gertatu zela, gizatalde bakoitzak klima
baldintza berriei emandako erantzunen
arabera. Azken ehiztari haiek, ezezagunak
zitzaizkien inguruneetara egokitu behar izan
zuten.
Bi joera nagusi bereizten dira. Alde batetik,
batez ere ordokietan, mugikortasun handiko
talde txikiak eratu ziren, tokiko baliabideak
ahitu ahala, beste norabait aldatzen zirenak.
Iparralderago, espezializaziora jo zuten,
eta egonleku egonkorragoak antolatu
zituzten: egonleku nagusi bat eta beste txikiago
batzuk, funtzio zehatzetarako erabiltzen
zirenak. Hala ere, tresneriari dagokionez,
mikrolitizaziorako joera hartu zuten gehienek,
nahiz eta multzo makrolitikoak ere
aurkitu diren. Gauza ziurra dirudi arkuaren
hobekuntza izan zela ehiztari hauen erantzunetako
bat. Horrela ulertzen da doitasun
eta irismen handiagoko gezi puntak eta arku
geometrikoak –erraz ordezteko modukoak
izan behar zuten, bestalde– egin, landu eta
erabili izana. Harrizko arma txiki haiek ugaltzearekin
batera, asko urritu ziren hezur eta
adarkizkoak, Goi Paleolitosean hain ohikoak
ziren punta, azagaia eta arpoiak ia desagertzeraino
urritu ere.
Erreferentzia gisa, gizataldeen kultura bilakaeran
eta ekonomia ezaugarrietan oinarritutako
hurrenkera kronologikoa erabiltzen
da. Hala, Epipaleolitos Lehena deitzen zaie
Paleolitosaren azkenaldeko kulturen jarraipen
kutsua dutenei. Eskualdearen eta tradizioen
arabera, kultura desberdinetan gauzatu
ziren: Azil kulturakoak esaten zaie Europako
hego-mendebalekoei, eskualdeka
berdin-berdinak ez badira ere (Iberiako
Penintsulan eta Frantzian). Europa erdialdean
eta ekialdekoan berriz, La Gravetteberandua deitu zaion kultura garatu zen:
karraskagailu txikiak, zizeltxoak eta xafla
bizkardunak ziren kultura horren ezaugarriak.
Industria horien bilakaerak Epipaleolitos
Bete edo Geometrikora eraman zuen.
Zentimetro bat edo bi luze ziren silizezko
pezatxoak ziren, triangelu, trapezio, edo
segmentu formakoak. K.a. bederatzi eta
zortzi mila aldean garatu zen Sauveteur
kultura da industria mota honetako adibide
on bat, eta Tardenois kultura etorri zen haren
ondotik. Espezializazio handiak gertatu
ziren garai hartan, ez ziren falta izan deskribatutako
dinamikatik at geratu zirenak
ere: itsasertzeko eskualdeetan, maskor biltzaileen
aztarnategiak aurkitu dira; eta baita
mikrolitismorako joera orokorraren aurka,
ohitura makrolitikoak zituztenak ere.
Garai hartako beste ohitura bat egonleku
sareak izatea zen: garai edo zeregin zehatzei
lotutako egonlekuak izaten ziren, eta
Europa osoan dokumentatu dira sare horien
adibideak. Urrutirago joan gabe, elkarrekin
zerikusi argia duten harpe-babesak aurkitu
dira Ebro garaian eta Aragoi beherean.
Ehizatutako animaliak era askotakoak
izaten ziren. Paleolitos aroko espezializazioari
kontrajarriz, belarjale eta apodun mota
asko ehizatzen zuten orain: oreinak, ardiahuntzak,
behi-zezenak, zaldiak eta urdebasurdeak.
Ipar Europan aurkitu da, dena
den, espezializazio kasuren bat ere, segur
aski, inguruneak hala baldintzatuta. Haragi
eta landareki baliabideak ustiatzeak
egonkortasun eta segurtasun handiagoa
ematen zuen, eta bidea errazten zion sedentarizazioari.
Era berean, aurkitu diren
zantzu batzuen arabera, baliteke Britainiako
garai hartako zenbait gizataldek baso zatiak
lugorritzea, hala larreak eratu eta animaliabelarjaleak hobeto kontrolatzeko.
Garai hartan hasi ziren zakurra erabiltzen
ere –gizakiak hezitako lehen animalia–,
baina ez haragitarako, ehizean laguntzeko
baizik.
Ingurunea ustiatzeko moduak era askotakoak
izan ziren Mesolitos aroan. Esate
baterako, Danubioaren arroan, Burdin ateak
esaten zaion tokian bizi ziren gizatalde batzuk,
Danubioan arrantza intentsiboa eginez
(zamoak, batez ere) sendotu zuten beren
sedentarizazio prozesua. Lepensky Vir
izenekoa da aztarnategi ezagunenetakoa:
goitik begiratuta, trapezio formako bizitoki
egiturak ditu, eta baita giza itxurako harrizko
bloke handi landuak ere. Badira arrantzak
pisu handia zuen beste toki batzuk ere:
Starr Carreko aztarnategia, Ingalaterran (lutxoa
arrantzatzen zuten batik bat); eta Ipar
Europakoak, non izokina, erreboiloa eta
bakailaua arrantzatzen zuten. Holandako
Pessen aurkitu diren kanoak edo Irlandako
larruzko txalupek erakusten dute uretan
ibiltzeko ere gai zirela, eta balio handikoa
izango zitzaien hori toki batzuetatik besteetara
mugitzeko.