Historia Unibertsala»Historiaurrea
Lehenengo gizaki harrapariak
Behe Paleolitos aroa
Gizakiaren aztarna fisikoak –oinatzak eta
giza hezurrak– aurkitzen joan ahala, gizaki
horiek egindako lanen aztarnak ere aurkitu
dira. Nola hasierako lan haiek oso sofistikazio
gutxikoak ziren, lehen arazoa izan ohi
da ea gizakiak nahita eraldatutako elementuak
ote diren ala ez. Hala, tresna horienbenetakotasuna egiaztatzeko mekanismoa,
inguruan giza aztarna fisikoak aurkitzea izaten
da. Bi faktore horien konbinazioak,
Afrika ekialde eta hegoaldera mugatzen ditu
Homo habilis delakoaren aztarnategiak, eskualde
horietan agiertu baitira, batik bat,
gizaki horren hezurrak. Era berean erabakitzen
da lehen tresna haien kronologia ere.
Segur aski bi milioi urtetik gorako antzinatasunadute Etiopiako aztarnategi zaharrenetakoek
(Hadar: 2,6 milioi urte; Omo: 2,3
milioi urte) eta 1,8tik 1,5 milioi urte bitartekoa
Tanzaniako Olduvai eta Etiopiako Melka
Kunturen aurkitutakoek.
Gizakiaren lehen tresna haiek harrizkoak
ziren: harri kozkor bat beste batez jo eta
aho moduko bat ateratzen zioten. Alabaina,
tresnatzat hartu badira ez da izan tresna
gisa erabili zituztelako –animalia mota batek
baino gehiagok erabiltzen ditu gauzakiak
tresnatzat–, baizik eta zeregin jakin
baterako eraldatu zituztelako. Ehundaka
mila urteko bilakaera behar izan zen Behe
Paleolitoseko ezaugarria den lehen tresna
garrantzitsua asmatutzat emateko: alde
bikoa. Harrizko tresnak dira, oso material
eta forma desberdinetakoak izan daitezke,
eta bi aldetatik landuak egotea da beren
ezaugarri nagusia. Alde bikoak dira, hain
zuzen, unibertsaltzat edo har daitekeen lehen
giza kultura –Acheuil kultura– identifikatzeko
erabiltzen diren fosilak.
Afrikan, Asian eta Europan (segur aski,
kronologia ordena horretantxe gainera), Pebble
Culture deitutakoaren barruan sartzen
diren harkoskor landuak ere aurkitu dira
ordea, Acheuil aldiaz aurretikoak. Denboran
hain urrun geratzen zaizkigun gauzaki
edo tresnak deskribatzea eta interpretatzea
zaila gertatzen bada ere, badirudi habilis
motako gizakien noizbehinkako egonlekuekin
badutela zerikusia. Izaki haiek ez zuten
ingurua ia batere egokitzen bizilekutarako.
Batez ere landarejaleak ziren (tuberkuluak,
fruituak), baina noizean behin haragia ere
jaten zuten, beste animalia harrapariren
batek ehizatutakoa lortzen zutenean. Gaurkoz
ez dago ehiztariak ziren frogarik eta
beraz, harraparien barruan sailkatzen badira,
ekoizle kontzeptuaren aurkakoa adierazteagatik
da, eta ez ehizatzen zutelako.
Aurkitu diren aztarnategiak, bizilekuak baino
areago, animalien gorpuzkinak zatikatzeko
tokiak ziren, eta horri esker egiazta
daiteke harri eta hezurrezko tresna haiek,
armak ez baino, animaliak zatikatzeko eta
lehengaiak lantzeko lanabesak zirela.
Homo erectus deitu zaiona Acheuil kulturako
teknika konplexuagoekin erlazionatzen
da, buru gaitasunaren aurrerakada koalitatibo
handia nabarmentzen baita lan horietan
(duela 1,2 milioi urterako agertu zen
Afrikan, nahiz eta Europa gehienean, duela
400.000 urte arte itxaron beharra dagoen
kultura horren oinatzak aurkitzeko). Antzeko
jauzia gertatu zen gizakiaren eguneroko
portaeran ere (izaki hauek izan ziren sua
pizten eta etxekotzen asmatu zutenak, eta
hala bereiztu zen Homo jeneroa, behin betiko,
beste animalia jenero guztietatik). Harkoskor
landuen kulturen eta Acheuil kulturaren
arteko jarraitasuna –zeina lehenik
Afrikan gertatu baitzen– era beretsuan zertu zen Asian eta Europan ere, gizakia azken
lurralde hauek kolonizatzen joan ahala (aurreko
atalean azaldu da prozesu hori). Hala
ere, desfase handia dago kronologiaren
ikuspegitik, gizadiaren jaioterritzat jotzen
den lurraldearekiko. Bestalde, alde bikorik
egiten ez zuten kulturek (gorago esan bezala,
tresna hori baita Acheuil kulturaren
ezaugarri) euren dinamika propioa zuten
diasporako lurralde hauetan, eta aipatu dinamika,
zenbait alditan, Acheuil beraren paraleloa
zen (esan daiteke desberdintasun
kronologikoak baino areago, funtzio desberdinak
islatzen dituztela tresna batzuek
eta besteek).
Europako lurraldera mugatuz, Acheuil
kulturaz aurretiko harkoskor landuen aztarnategiak
izateaz gainera, badira alde bikorik
(edo apenas) ez zuten zibilizazioak ere,
Acheuil kulturaren garaikideak, hala nola
Clacton eta Tayac kulturak. Nolanahi ere,
ez dago behar hainbat aztarna arkeologiko,
ez kopuruz ez kalitatez, arazoa behar bezala
ebazteko, eta Burgosko Atapuercakoa
bezalako aurkikuntza asko beharko dira
oraindik, sobera ilun dauden auzi asko argitzeko.
Arazo nagusia da oso gutxi direla
hasierako egoeran jarraitzen duten aztarnategiak,
ibairen batek edo higadurak ukitu
ez dituenak. Horietantxe baizik ez baitago
ingurunearen datuak lortzerik: fauna, lore
hautsa, ikatza, datazio absoluturako elementuak,
etab. Ez dago beste biderik, baldin
eta gainditu nahi bada tresna gutxi batzuek
eman dezaketen informazioaren bidez hain
denboraldi luzeak esplikatzeko joera.
Erdiko Paleolitos aroa
Denboran gaurko egunera hurbildu ahala,
aztarnategi arkeologiko gehiago eta
egoera hobekoak aurkitu dira. Batez ere,
Acheuil aldiaren azken aldetik aurrera (Behe
Paleolitosaren amaiera aldera), gure aroa
baino 150.000/ 100.000 urte lehenago. Erdiko
pleistozenotik goikora igarotzearekin
eta izotzaldi arteko azken aldiarekin batera
(Afrikan, eurialdi artekoa), hobekuntza handia
nabaritzen da arkeologia aztarnategien
egoeran. Lehenengoz, egonlekuak asko
ugaldu zirelako (hazkunde demografikoaren
ondorioz, beharbada), eta bigarren, haitzuloak
hartu zituztelako bizitokitzat. Leizeek
abantaila handiak eskaintzen zizkien gizaki
haiei: beste animalia harraparien aurkako
babesa, eta beste zenbait erosotasun (aldaketarik
gabeko hezetasuna, tenperatura
epelak, iturrien kokaleku zehatza, etab.).
Gainera, batez ere haitzuloak alkalinoak
badira, hezurrak oso ongi kontserbatzen
dira, eta bestalde, lana errazten zaio arkeologoari,
askoz errazagoa baita toki mugatu
batean aztarnak aurkitzea, landa libreanbaino. Esandako horrek guztiak argitzen du
zergatik ezagutzen den askoz hobeto giza
kulturen historiaurrea, gizakia haitzuloetan
bizitzen hasi zenetik aurrera.
Mundu Zaharra deitua osatzen duten ia
lurralde guztietan aurkitu dira Erdi Paleolitoseko
aztarnak, Muster aldia deitzen zaionarekin
lotuta. Muster aldi horren barruan,
dena den, guztiz forma desberdinak sartzen
dira. Esan bezala, ipar buruko zirkuluaz
kanpoko Mundu Zaharreko eskualde guztietan
daude Muster aldiko aztarnategiak
(Afrikaren erdialdean informazio hutsune
nabarmena badago ere). Dirudienez, aldi
horren azken aldera gertatu ziren –duela 40
bat mila urte– Australia, Ozeano Bareko
uharte batzuk eta Amerika kolonizatuko
zuten giza migrazioak, nahiz eta, Amerikari
dagokionez, zalantzak dauden, eta aditu
askok dioten ondotxoz geroago kolonizatu
zela. Gainerako eskualdeetan (aztarnategiak
oso ugariak dira Europan eta Ekialde hurbilean)
antzeko parametroen barruan sartzen
dira giza langintzen adierazpen materialak.
Horien artean, nabarmentzekoak dira
teknikaren arloan egindako aurrerapenak,
askoz lanabes hobeak egiten baitzituzten,
eta horrek eragin ikaragarria izan zuen izaki
haien eguneroko bizimoduan. Laburbilduz,
esan daiteke hobeto baliatzen zituztela
lehengaiak, eta lanabes txikiagoak, erabilgarriagoak
eta bete behar zuten funtziora
egokituagoak egiten zituztela. Gainera,
harrizko tresnak lantzeko beste teknika bat
ere garatu zen orduan: Levallois teknika
deitu zaiona, hain zuzen.
Behe Paleolitosean ez bezala, Muster aldian
bizi ziren gizakiek (Neanderthal arrazakoak,
dirudienez) mota guztietako animaliak
ehizatzen zituzten. Esandakoaren frogagarri
dira aztarnategietan aurkitutako hezur
hondakin ugariak (eta horietako batzuei
nahiko argi antzematen zaie gizakiak akabatu
zituela). Arma asko aurkitu dira, harrizko
puntak eta aiztoak, batez ere, baina badakigu
hezur eta zurezko elementuak ere
erabiltzen zituztela.Ekonomia portaeraren ikuspuntutik,
Mundu Zaharrean bizi ziren neanderthalek,
erabat menderatzen zuten suaren teknika
(berotzeko, gainerako animalietatik babesteko,
eta beste zeregin askotarako erabiltzen
zuten, eta gai ziren nahi zuten tokian
pizteko). Badirudi zenbait eskualdetan –hala
nola Iberiako Levante aldean–, elikagaiak
kontserbatzeko teknikak ere ezagutzen zituztela,
eta harrapakin txikien haragia (untxiena,
aipatu den eskualdean) ketzen edo
gazitzen zutela. Garai hartako gizakien elikadura
aurrekoena baino askoz hobea zen,
nahiz eta, zenbaitzuek uste izan duten bezala,
haragi hutsezkoa ez izan. Landareki
asko jaten zuten artean, gosete aldiak igarotzen
zituzten aldizka eta, premia izanez
gero, sarraskiak jateko ere ez zuten arazorik
(ikertzaile askoren iritzian antropofagoak
ere izan zitezkeen). Goi Paleolitosaren azken
aldea arte ezin daiteke gizakia deskribatu
harrapari espezializatu gisa.
Mundu Zaharreko giza taldeak dezente
ugaldu zirela dirudi, garai hartatik aurrera.
Hori ondorioztatzen da behintzat aztarnategietatik,
nahiz eta hondakinen kontserbazio
egoera ez den beti nahi bezain ona.
Lehen hileta errituak ere garai hartatik aurrera
hasi ziren ugaltzen, baina iritzi desberdinak
daude erritu horien azpiko arrazoiez:
espiritu edo erlijiozko arrazoiak ote
ziren ala higienezko auzi hutsak.