Historia Unibertsala»Historiaurrea
Gizadiaren historia
Afrika
Gaur egun ezagutzen diren hominidoen
fosil zaharrenak 1992tik aurrera aurkitu dira
Awash erdialdean (Afarren Herria, Etiopia),
eta 4,4 milioi urte inguruko antzinatasuna
dute. Aurkikuntza egin duten zientzialariek
Ardipithecus ramidus izendatu dituzte hominido
primitibo hauek. Haiekin batera bizi ziren
ugaztunen azterketen ondorioz, badakigu
baso tropikalean bizi zirela. Bestalde, Ardipithecus
ramidus horrek esmalte geruza fin
batez estaliak dauzka atzeko haginak, eta
ezaugarri horrek batez ere landare bigunak
jaten zituztela ematen du aditzera, hots, tropikoko
oihanetan ohiko direnak, hala fruituak,
hostoak eta zurtoin samurrrak. Hortaz,
oihan hezean bizi ziren lehen hominidoak,
eta txinpantzeen modu berean elikatzen ziren.
Aurkikuntza hau guztiz berria da; izan
ere, lehen hominidoak sabanako bizimoduari
egokituriko primateak zirela pentsatu izan da
beti, Afrika mendebalean azkeneko milioika
urteetan gertatu den basoen atzera egitea eta
belardien ugaltzea zela medio. Oraindik ez
dakigu nola mugitzen zen Ardipithecus ramidus
hau; nolanahi ere, mota hau hankabikoa
ez balitz, onartu beharko litzateke gure
familia biologikoaren sorrerak ez zuela lotura
zuzenik izan belardien ugaltzearekin, eta
are gehiago, ezta bi oinen gainean ibiltzen
hastearekin ere.
Ardipithecus ramidus-en ondoren, kenyar
talde batek hominidoen fosil multzo bat
aurkitu du, 4,2 milioi urte inguru zahar, Turkana
aintziraren ertzean (Kenyan). Hominido
mota berri hau Australopithecus anamensis
izendatu dute. Esmalte geruza lodia du
atzeko haginetan, eta, fosilen aldamenean
aurkitu den fauna fosilak aditzera ematen
duenez, baso irekian bizi ziren, edo sabana
zuhaiztunean bestela, errekak edo ibaiak ere
bazirela. Aurkitu da, besteren artean, aurkitzaileak
hominido hauek hankabikoak zirela
baiestera eraman dituen tibia bat. Hortaz,
Australopithecus anamensis honetan badira
ingurune irekietan bizi zirelako frogak, bai
mugitzeko erarenak, bai hortzenak.
3,7 eta 3 milioi urte bitarteari dagokionez,
bada hobeto ezagutzen den hominido baten
berri. Australopithecus afarensis du izena, eta
Etiopiako aztarnategietan (batez ere, Afar
Herriaren hirukiaren eskualdean), eta Tanzaniakoetan
(Laetoliko aztarnategian) aurkitu
dira bere fosilak. Mota honen fosil asko ezagutzendira, eta aski ondo gainera: mota honetakoa
da hain zuzen ‘Lucy’ izenaz ezagutzen
den hezurdura bat, bere motako eme
baten eredu guztiz egokia. Oso txikia zen
neurriz (105 bat cm eta 27 kg), burua txinpantze
batenaren antzekoa zeukan, eta entzefaloa
harena baino handixeagoa (txinpantzearenak
400 bat gramoko pisua du batez beste).
Tente ibiltzen zen, baina halere hankak,
gure aldamenean, oso motzak zeuzkan.
Antzinatasun bereko beste hominido bat
aurkitu berri da Txaden, Australopithecus
bahrelghazali deitua. Ez da gauza handirik
ezagutzen hominido honi buruz, zeren aurkitu
diren hondakinak oso eskasak baitira.
Ondo dakigu, ordea, esmalte lodia zeukala
atzeko haginetan.Hominidoen aniztea
Duela 3 eta 2 milioi urteko fosilei dagokienez,
ugariagoak dira hominidoen formak;
horien artekoak dira australopiteko robustusak
edo parantropoak (Australopithecus edo
Paranthropus jeneroetan sailkatzen direnak):
aparatu mastekatzaile ikusgarria zeukaten,
oso hagin handiekin, txegosi aurretik ahoan
prestatu behar diren landare gaiak prozesatu
ahal izateko. Era honetako lehen mota Afrika
ekialdekoa da (Paranthropus aethiopicus),
eta duela 2,6-2,3 milioi urte artean bizi izan
zen, Turkana aintziraren inguruan.
Paranthropus bosei motaren fosilak asko
dira, 2,3-1 milioi urte artekoak, eta Etiopia,
Kenya, Tanzania, eta, seguraski, Malawi
hartzen dituen eremuan daude zabalduak.
Bere aurre-aurreko hominidoak baino handixeagoa
bide du entzefaloa. Entzefalo handi
hori, ordea, ez dator bat gorputzarekin;
arrak 45 kg inguruko pisua zeukan, eta
emeak 30 bat kg-koa (hau da, ‘Lucy’ren
antzera). Bestalde, metro bat pasatxo bide
zen motaren batez besteko garaiera. Paranthropus
robustus hegoaldeko mota da; fosil
guztiak Hego Afrikako aztarnategietan aurkitu
dira, eta 1,8-1 milioi urte inguru dute.
Paranthropus bosei-rekin alderatuta, aparatu
mastekatzailea ez dauka honek hain espezializatua;
baina entzefaloaren neurria,
garaiera eta pisua, antzekoak zeuzkaten.
Australophitecus Africanus da garai honetako
beste mota bat. Beraren fosilak Hego
Afrikako aztarnategietan bakarrik aurkitu
dira, eta 3-2 milioi urte zahar dira. Hominido
hauek haginak ez zeuzkaten parantropoek
bezain espezializatuak, eta parantropoen
bolumen berekoa zeukaten, gutxi gorabehera,
entzefaloa.Lehen gizakiakHomo-ren fosilak Etiopiakoak dira, duela
2,3 milioi urtekoak, eta Hegoafrikakoak,
duela 1,8 milioi urtekoak. Harrian zizelaturiko
tresnak ere aurkitu dira fosil hauekin
batera. Lehen harrizko tresnak zaharxeagoak
dira (2,5 milioi urte), eta horiek ere Etiopian
aurkitu dira. Puntu honetan erabateko
adostasunik ez badago ere, zientzialari gehienak
bat datoz harri zizelatua gizakiari
bakarrik dagokion ezaugarria delakoan.
Aztarna eskas eta eztabaidatu batzuk
alde batera utzita, Homo-aren lehen fosil
esanguratsuak Homo habilis motari egozten
zaizkio, zeina Etiopia, Tanzania eta Kenyako
eskualdeak hartzen dituen eremuan
bizi izan zen. Fosil hauen antzinatasuna ia
2 milioi urtetik 1,6 milioira doa. Lehen gizaki
hauek oso tresna soilak egiten zituzten:
aho zorrotz bat lortu arte landutako harri
kozkorrak. Olduwaiko teknika esaten zaio
harria lantzeko lehen modu soil horri.
Homo habilis hominidoak parantropoen
eta australopitekoen antzeko neurria
zeukan. Aparatu mastekatzailea ez zeukan
oso garatua, baina bazuen moldaera berri
eta berezi bat: entzefalo garatuagoa, bai
neurrian (620 gr batez beste), bai egituran.
Izan ere, kanpoko morfologian gure antz
handiagoa zeukan txinpantze, australopiteko
eta parantropoena baino. Beraz, Homo
habilis izan zen gizatiartzat jotzen diren
ezaugarrietako bi zeuzkan lehen hominidoa,
oso maila apalean bada ere: teknologia eta
entzefalo handia, gainerako primateen ez
bezalako antolamenduarekin.Gero eta gizakiago
Homo habilis-aren bilakaeraz sortu zen
Afrikan bakarrik bizi izan azken hominido
mota. 1,8-1,4 milioi urte zahar da mota hori,
eta Afrikako ekialdetik hegoaldeko azken
mugaraino zabaldu zen. Homo ergaster da
hau (zenbaitek Homo erectus-aren afrikar
formatzat hartzen du). Mota honetan ere handitu
zen entzefaloa, batez beste 800-900 gr
iritsi arte. Baina lepotik beherakoa izan zen,
seguraski, mota honetan izan zen aldaketa
nabarmenena. Lau hankan ibiltzen ziren gure
arbasoen herentziaz, lehen hominidoek, baita
Homo habilis-ak ere, besoak ia hankak
bezain luzeak zeuzkaten. Gainera, ikusi denez,
txinpantzeak baino askoz handiagoak
ere ez ziren, metroa pasatxo. Homo ergaster
honek, berriz, ia gaur egungoaren neurria
zeukan; aldaketa beraz oso handia da. Bestalde,
Homo ergaster-ak harria lantzeko beste
modu bat asmatu zuen, zailagoa, Achelense
esaten zaiona. Tresna ikusgarrienak eskuko
aizkorak dira: bi aurpegietatik landutako harriak,
tresna simetrikoak berez, eta mutur bat
puntaduna eta alde guztiak zorrotzak dauzkana.
Gizaki hauek, edo haien ondorengo zuzenak,
prest zeuden jada historiako lehen kolonizazio handirako: Afrikatik atera, eta Europa
eta Asiako ekosistemen aldera joan.
Antzinatasuna eta ezaugarri gehienak oso
primitiboak dituela kontuan harturik, Ardipithecus
ramidus mota bide da gainerako hominidoen
azken arbaso komuna. Hori bezain
antzinakoa ez bada ere, Australopithecus anamensis
mota izan daiteke bere aurrekoaren
edo ondorengoaren (Australopithecus afarensis)
arteko bilakaeraren kate begia, eta horixe
izan zen, ikerlari gehienen iritziz, ondorengo
hominidoen arbaso komuna. Nolanahi
ere, bada beste iritzirik, eta, horien arabera,
Australopithecus afarensis parantropoen
bilakaera katean legoke, eta Australopithecus
anamensis bide da gizakien eta parantropoen
aurreko azken mota komuna.
Gure jeneroaren (Homo habilis) lehen kideak
Australopithecus africanus-en oso antzekoak
dira; alde handiena entzefaloaren
neurri handiagoa zuten. Hori kenduta, oso
antzekoak dauzkate burezurraren gainerako
parteen arkitektura eta morfologia. Zientzialari
askoren aburuz, antzekotasun horien arabera,
oso lotura estua dago Australopithecus
africanus eta Homo-aren artean. Hipotesi
horren arabera, Australopithecus africanusetik
ez baina, orain dela 3,5 milioi urte inguru
bizi izan zen baina oraindik aurkitu ez den
haren kideko forma lehenagoko eta primitiboago
batetik dator zuzenean Homo-a.
Afrikatik urruti
AitzindariakJavako uhartean azaldu diren giza hondakinak
bide dira Afrikatik kanpo aurkitu diren
zaharrenak. Argoi 39-argoi 40 teknikaz
egindako azken datazioen arabera, 1,8 milioi
urte zahar izan daitezke bertako giza fosilak.
Erabateko adostasunik gabe ere, ikerlari
gehienek onartzen dute duela milioi bat
urte baino lehenago iritsi zirela lehen gizakiak
Javara, orain dela 1,5 milioi urte inguru
seguraski. Javako fosilak Homo erectus-ari
egozten zaizkio; Homo ergaster motaren oso
antzekoa da, baina entzefaloa handixeagoa
du (1 kg inguru), eta sendoagoa burezurra.
Duela 50.000 urte bakarrik bizi izan bide ziren
Javako azken Homo erectus horiek.
Asiako kontinentean ere agertu dira horrelako
fosilak, Zhoukoudiango txinatar aztarnategian
bereziki; hortik dator “Pekingo gizon”
ospetsua. Aztarnategi horretan aurkitu
direnak duela 500.000-250.000 urte bitartekoak
dira. Horrez gainera, Txinako beste lekuetan
ere agertu dira mota honetako fosilak;
dirudienez, orain dela milioi bat urte iritsi
ziren, gutxienez, hominidoak Txinara.
1994. urtea arte, milioi erdi urte zeukaten
Europan ezagutzen ziren giza fosil zaharrenek.
Gizakia hain berandu etorri zelaeta,
kontinente hau gizakientzat desegokia
zela pentsatzen zen (geografia eta klimarenberezitasunengatik), eta ezin izan zirela bertan
bizi gure historiaren aldi aski hurbilago
bat arte. Alabaina, 1994an, Burgosko Atapuercako
mendietan (Gran Dolinako aztarnategian),
duela 800.000 urte inguruko giza
fosilak aurkitu ziren, Europan ere gizakia
aspalditik bizi izan dela frogatu dutenak.
Atapuercako giza fosilak ez dira ez Homo
erectus, ez Homo ergaster motakoak, ordu
arte ezagutzen ez zen beste giza mota batekoak
baizik: Homo antecessor. Giza mota hau
Afrikan sortu bide zen (Afrikan oraindik ez
da aurkitu adin horretako fosilik), duela 1,5 -
1 milioi urte bitartean, Homo erectus Afrikatik
irten ondoren beraz. Sortu eta handik gutxira,
Homo antecessor motako talderen bat
Afrikatik joan eta Europara etorri zen. Ez da
mota honetakorik ezagutzen Asia Ekialdean,
eta baliteke hara ez iritsi izana, Homo erectus
bertan zelako jada. Nolanahi ere, Homo antecessor-en
bi taldeak, Afrikakoak eta Europakoak,
zeinek bere bilakabidea izan zuen.Gizatalde modernoen sustraiakAfrikan aurkitu diren ondorengo fosilak,
duela 600.000 urtekoak, ez zaizkie ez Homo
ergaster ez Homo erectus motei egokitzen.
Entzefalo handiko gizakiak dira (1,2-1,3 kgko
masarekin), eta ezaugarri anatomiko asko
dauzkate gure motan baino aurkitzen ez direnak.
Gizatalde hau (Homo rodhesiensis),
Homo antecessor-en biztanleria afrikarretik
datorrena, Homo sapiens motaren arbasotzat
har daiteke, zeina duela 120.000 urte inguru
agertu zen Afrikan.
Bitartean, Europako Homo antecessor-ak
bilakaera berezia izan zuen, beste mota bat
ekarri zuena, Homo heidelbergensis. Ongien
ezagutzen den giza mota fosiletako bat dahori, Atapuercako mendietako beste aztarnategi
bateko aurkikuntzei esker (Hezurren
Leizea).
Homo heidelbergensis hori duela 500-
220.000 mila urte bizi izan zen, Europan. Izan
diren gizakirik indartsuenak bide ziren: batez
beste, 1,70 bat m garai, eta 90 kg-tik gorako
pisua bide zuten arrek. Batzuek geurearen
neurri bereko garuna zeukaten, batez
besteko neurria txikixeago zen arren. Aurkikuntzek
adierazten dutenez, aurreneko aldiz
gizadiaren historian, ez zituzten hilak
kanpoan uzten, aitzitik, leku ezkutuetan pilatzen
zituzten: dirudienez, hauxe da historiako
hilobiratze erritu zaharrena. Homo heidelbergensis
motak bere bilakaera izan zuen
Europan, eta Homo neanderthalensis mota
ekarri zuen, bere lurrak ustiatu, eta Palestina
eta Asia Erdiko lurretaraino zabaldu zena
duela 250.000 urte inguru.
Orain dela ia 100.000 urte, Homo neanderthalensis
eta Homo sapiens-ek topo egin
zuten Ekialde Hurbilean, gaurko Israelgo lurretan.
Horren ondorioz, neanderthalek hartu
zuten Homo sapiens-en lekua, eta haiek
jarraitu zuten eskualde horretan bizitzen,
duela ia 60.000 urte. Garai horretan, Homo
sapiens motakoak atera zituzten berriz
Afrikatik berriz atera zen Europatik, baina
orduko hartan neandertalak mugiarazi zituzten.
Asiara igaro ziren, han Homo erectus-ak
desagerrarazi, eta Australiara iritsi
ziren, itsasoz, duela ia 40.000 urte. Une
horretan bertan, beste Homo sapiens batzuk
etorri ziren Europara, eta neanderthalekin
batera bizi izan ziren ia 10.000 urtez. Azkenik,
duela 30.000 urte desagertu ziren neanderthalak,
eta sapiens-ok bakarrik geratu ginen,
planetako gizaki bakarrak.