Gizarte jakintza»Gizarte gaiak
Komunikazioaz
Komunikazioa berba polisemikoa da,
alegia, esangura bat baino gehiago dituena.
Testuinguruen arabera, komunikazio hitzak
esanahi desberdinak hartzen ditu; hala ere,
harremanaren ideia, leitmotiv legez, oso dago
presente komunikazioaz dihardugunean;
esate baterako: leku biren artean dagoen azpiegitura-bitarteko
lotura komunikazioa
dugu, makinen arteko informazio-trukaketaren
oinarrian dagoen lotura komunikazioa
dugu, pertsona biren edo gehiagoren arteko
harremana komunikazioa da, hedabideek
publiko zabalaren esku utzitako mezuak
masa-komunikazioa delakoaren bitartez hedatu
direla esan ohi da...
Bere barruan, komunikazioak, eredu eta
ulerpide diferenteei esker, giza-bizitzaren alor
guztiak hartzen ditu: komunikazioak gizarte-harremana
ahalbidetzen dituen heinean,
komunikazioak munduaren garapena bideratzen
duen fenomeno pertsonal eta soziala
da (gizakiak ez luke gizartea sortzerik, eratzerik
eta aldatzerik komunikazio barik).
Komunikazioaren ingurukoa gai zabala
da, zientzia eta diziplina desberdinen ardura
izan ohi dena: antropologia, linguistika, filosofia,
soziologia, zuzenbidea, zientzia
politikoa, psikologia, historia, ekonomia,
psikosoziologia... Den-denak arduratu dira
modu esporadikoz edo iraunkorrez eskuartean
dugun gaiaz. Komunikazioa, beraz,
ikerketa eremu zabala da, bere baitan hamarren
bat diziplina biltzen dituena. Diziplina
arteko eremua da komunikazioa eta
ez beste diziplina bat.Bere azepzio eta kontraesan guztien artean,
komunikazioa gizarte-izar garrantzitsuenetariko
bat da gaur egungo zibilizazioan,
zeren gizakiari denbora- eta lekulotura
estuegietatik askatzen lagundu izan
baitio. Horra hor, bada, bere arrakastaren
arrazoia. Komunikazioak higikortasun fisikoa
eta mentala ahalbidetu dizkio gizakiari:
leku batetik bestera joan ahal izatekoa
(lekuzko muga fisikoak gaindituta),
munduko edozein bazter bisitatzekoa hara
joan barik (amets liluragarria), edo lau bazterretako
lagun desberdinegaz berba batera
egin ahal izatekoa (erlojuaren diktaduratik
urrun).
Giza komunikazioa: laztana eta belarrirako berba
Giza-komunikazioa besteagaz harremanetan
jartzeko bidea da. Hasi, gizakiak seinaleen
bidez komunikatzen hasi ziren.
Elikagaiei buruzko, ehizazko edo ugalketaren
gaineko informazio-zantzuak azaltzeko,
gizaki primitiboak, besterik ezean, oihuak,
garrasiak, orroak eta gorputz-atalen higidurak
erabili zituen bere lehen talde-harremanak
bideratzeko. Komunikazio-teknika primitibo
haiek zehaztasun gutxikoak zitezkeela
iruditzen zaigu gaur egun, eta ulermenprozesu
nahasi zein korapilotsuak sortuko
zituela esan ohi dugu gure artean. Zeinu
primitibo, seinale eta keinuen bidezko komunikazio
berezi horrek, batez ere, akzioei
lotutako mezu konkretuak ekoiztu zituen,
argi guztien arabera. Aurregizakiek sortu eta
ezarritako komunikazio-eredu pertsonal primitibo
horiek ez dira galdu, gaur egun ere
bizirik diraute gure artean hitzen bidez azaldutakoak
biribiltzeko, edo berba hutsez esateko
gauza ez garen zenbait kontesturi aurre
egin ahal izateko. Orduko komunikazio-eredu
zaharretatik, pertsonak kinesia,
proxemia eta paralengoaia gorde ditu komunikazioaren
osotasuna eraikitzeko teknika
garrantzitsu moduan. Laztanaren balio
komunikatzailea ez du gaur inork dudan
jartzen.
Baina, komunikazioaren lasterketan,
gizakiak berbaren bidez egin du aurrera
batez ere. Informazioa trukatzeko orduan,
lengoaia berbatuak zehaztasuna ekarri dio
jario komunikatiboari. Hitzak, era berean,
pentsatzeko gaitasuna garatu du. Berbak
abstrakzioa, ametsa, sintesia eta indukzioa
ahalbidetu ditu: berbak historiara eta kulturetara
hurbildu gaitu.
Hasiera batean, nola seinale primitiboen
sistemak hala hizketa berbatuak aurrez
aurreko komunikazioan baino ez dira izan
erabilgarri: pertsonek elkarren bistan egon
behar dute (une eta leku berean) belarrira
berba egin ahal izateko edo laztantzeko.Komunikazio-zeinuak berehalako kontsumorako
barik, geroratutako kontsumorako
ere erabil litezkeela deliberatu zuenean,
komunikazioak denbora- eta lekumugak
oro gainditu eta bere mendean eduki
zitzakeela ondorioztatu zuen gizakiak.
Izan ere, komunikazio-zeinuak marraztu
edo idatzi eta gorde zikezkeela ikusitakoan,
gizakiak erraz jakin zuen mintzakideek ez
zutela zertan elkarren bistan egon elkarren
berri edukitzeko, nahikoa zelako, bada,
norabait hurbiltzea eta han besteek utzitako
informazioa jasotzea. Komunikazioak bere
betikotasun eta betirautea deskubritu zituen
ideia idatziari esker.
Komunikazio ez-presentzialaren lehen
zeinu gordeak kobazuloetako marrazkiak
izan dira; horien atzetik etorri dira gerora
piktogramak, hieroglifikoak, logografiak,
silabarioak, alfabeto fonetikoak...
Gizartekomunikazioa, belarrira barik ozen egin ohi dena
Giza-komunikazioaren oinarrian konpartitzearen
ideia dago; gizarte-komunikazioarenean
igorpena, hedapena, transmisioa
eta difusioa daude. Ereduz, teknikaz eta
helburuz giza-komunikazioaren esparrua
gainditzen duen fenomenoaren aurrean
gaude gizarte-komunikazioaz dihardugunean,
handika eta modu ozenean egin ohi
den komunikazio-eredua baita.
Gizarte-komunikazioaren helburu nagusia
ez da, bada, elkartruke indibidualean
oinarritutako giza-harremana (hurkoagaz
egiten dena, talde txikian burutzen dena,
aurrez aurrekoan duena bere espresiorik
intimoena), talde zabalagoengan pentsatuta
burutzen dena baino. Gizarte-komunikazioan,
elkartrukearen ideia bigarren maila
batera baztertu da, helburu nagusia gauzak
errendimentu handiz esatean baitatza.
Liburuak, egunkariak, aldizkariak..., diskoak,
filmak..., irratia, telebista, internet.... oriek dira gizarte-komunikazioaren tresnarik
erabilienak.Gizarte-komunikazioaren zabalkundeak
eta leherketak mundua auzune bilakatu
dute. Gaur egungo komunikazioa, handika
eta ozen egiten dena, mundu mailako gizarte,
kultur, politika eta ekonomi orekari
eusteko, armadak eurak bezain garrantzitsu
bilakatu da.
Komunikazio-eredu hau, bestalde, kontsumoaren
legeen arabera funtzionatzen
duen jario mediatikoa da. Informazio izenaz
ezaguna dugun ezagutza-ereduaren saltzaile
dira, egungo gizartean, hedabideak,
mass-mediak. Informazioa, egun, saldu eta
eros daitekeen produktua da, demandaren
arabera funtzionatzen duena: gehiago behar
denean, gehiago; gutxiago behar denean,
gutxiago; ikusita zertarako behar den,
horretarako.
Gizarte-komunikazioak bere kulturaeredu
propioa sortu du: masa-kultura kontsumista.
Gaur kontsumitzen dugun informazioaren
zatirik handiena (hamarretik zortzi
edo gehiago) berri-agentzia eta kulturekoizle
transnazionalek sortzen eta zabaltzen
dute. Hedabideen esku, globalizazioa,
kulturen eta identitateen globalizazioa, fakto
bat da, begi guztien aurrean dagoena. Baina,
eta horretaz gain, handika funtzionatzeak
ekarritako globalizazioa ideologia ere
bada: ideia-sistema bat, doktrina bat, jokabideak
baldintzatzen dituen filosofia bat.
Eta gu fakto eta ideologia horien inguruan
bizi gara, nahi eta nahi ez.
Gizarte modernoen gorakada soziala
modu egokian ulertu ahal izateko, beharrezkoa
da, izan, garaian garaiko hedabideen
garapena eta inpaktua aztertzea, analizatzea.
Hedabideen izakera mediatikoa
aldakorra izan da historia modernoaren
joanean, egokitu egin delarik garaian garaiko
beharrizanetara, eta egokitze jarduera
horren bitartez bere isla utzi du gizartean
bertan. Baina, zerbait amankomuna
ikusten baldin badugu hedabideen garapenean,
lehen begiratu arinean besterik ez
bada ere, hauxe da: garapena garapen,
medioek konpromezu estua eduki dutela
mundu modernoko erakundeegaz (elizak,
parlamentuak, giza taldeak, alderdi politikoak,
sindikatuak). Hedabideen aldaketa
eta garapena oso egon da lotuta gizarteerakundeen
aldaketei.
Botereak eta masa-komunikazioa
Komunikazioan jardutea ez da bakarrik
zerbait deskribatzea, zerbait kontatzea;
ezpada, ekintza bat burutzea, ekintza bat
betetzea. Hitz egite soila, esate baterako,
gizarte-ekintza bat da, non gizakiek eurek
ezartzen eta berriztatzen baitituzte batzuenbesteekiko
harremanak eta harreman horien
hierarkizazioak.
Esan dezagun hasieratik bertatik, gizarte-komunikazioa
demokraziaren funtzionamendu-baldintza
da. Ez dago masa-demokraziarik
komunikazio barik. Masa-komunikazioa,
bere ontasun eta kontraesan guztiegaz,
demokrazia ereduaren funtzionamendu-bermea
da.
Zer paper du masa-komunikazioak gizartean?
Zelan uztartzen da masa-komunikazioa
botere-egiturekin? Zelan laguntzen
du masa-komunikazioak gizarte-harremanen
iherarkizazioan?
Masa-komunikazioa eta botereak beti
egon izan dira elkarrengandik hurbil. Boterea
modu diferentez definitu izan da.
Boterea, izatez, norberak dauzkan helburuak
lortzearen izenean, norberak egin
dezakeenerako ahalmena da. Boterean jarduteak
norberaren inguruan egon daitezkeen
baliapideen erabilpen konkretua
ekar dezake, eta halaxe dakar gehienetan:
baliapideok zerbaiten izenean, zerbaitetarako
erabiltzen dira. Zenbat eta baliapide
gehiago eduki, badirudi errazagoa dela lortzea
helburua; bestela esanda, zenbat eta
baliapide gehiago eduki, badirudi boteretsuago
garela izan.
Botere desberdinez egin ohi da berba:
botere ekonomikoa (gizakiaren ekoizpen-prozesutik
datorrena: nekazaritza
jardueratikoa, industria jardueratikoa,
arrantzatikoa, zerbitzuetatikoa...); botere
politikoa (gizartearen indar-taldeen koordinazioak
bermatu ohi duena: Estatuaz
dihardugu normalean); botere zigortzailea
(aurkaria menderatzeko bortxa erabiltzera
ohituta dagoena: armada, polizia, gartzela-erakundeak...);
eta botere kulturala
edo sinbolikoa (signifikazio-ereduak sor-
Masakomunikazioaren euskarrien erabakigarritasuna
Elkartrukatze-prozesu guztietan aurkitzen
dugu euskarri material bat: aurrez aurreko
berbaldian laringea, aho-kordak, belarriak
ditugu euskarri fisiko; hedabideen
kasuan euskarri hori teknikoa da kasurik
gehienetan: prentsa eta papera, uhin hertziarrak
eta grabagailuak, filma eta proiektorea...
Euskarri teknikoek komunikazioari
berari ezaugarri berezi eta propioa aitortu
diote: mezua finkatzearena, iraunkor bilakatzea.
Mezua finkatuago geratzen da euskarri
teknikoek komunikazioan parte hartzen
dutenean, hartzen ez dutenean baino.
Hedabideek aireratutako mezuaren
irakurketa berri baten atarian gaude. Izan
ere, mezuaren erreferenteak berak duen garrantzi
soziala zein den kontutan hartu barik
(politikoa, ekonomikoa edo kulturala
den, esate baterako), mezuak, mezuak berak
–ez erreferenteak–, bere bizitza propio
eta iraunkorra dauka, komunikatua izan den
euskarri teknikoari esker gorde baitaiteke.
Komunikazio mundualizatuaren garaiotan,
mezuaren iraunkortasuna ez datza albistearen
erreferentearen garrantzia sozialean;
ezpada, lekuko aproposen agerketan.
Eta horrela idazten da Historia. Hedabideetan
ez dagoena ez da egongo Historian.
Hedabideen lekukotasuna falta duenak
nekez idatziko du Historia.
Hedabideek ezaugarri propioa ematen
diote mezuari, informazioari (eta, inoiz,
erreferenteari –gertakariari–). Hedabideek,
jakina denez, mezua hamaika aldiz erreproduzitzen
dute: informazio beraren kopiak
lau haizeetara botatzen dira. Paradoxikoena
hauxe da: erreferentearen entitatea
edozein delarik, gertakaria hedabideen
eskuetara heldu eta kontsumorako prest
den albisteak, horrexek edukiko duela bere
isla gizartean, ez bestek. Egun, hedabideak
eta albisteak egiten dute Historia, ez
gertakariek.
Gizartekomunikazioaren ikerkuntzaren erradiografia
Komunikazioa eta gizartearen arteko harreman konplexuei erreparo eginez, ikerlarien artean, nagusiki, lau jarrera zientifiko desberdin aurkitu ohi dira, azken hamarkadetan:
Lehen taldea: apologeta integratuak
Euren lanetan, korronte honetako ikerlariek
oso ikuspuntu optimista erakusten
dute gizarteaz zein komunikazioaz. Apologetek
aldarrikatua dute komunikaziogizarte
berriak gizarte demokratikoagoa eta
kohesionatuagoa sortzen duela. Apologeten
arabera, komunikazio-gizarteari egindako
kritikak eta kontrako jarrerak aldaketa
orori zaien beldurrari leporatu behar zaizkio.
Informazioa modu ozen eta handikakoan
sortzen eta barreiatzen duen
komunikazio-gizartearen aurrean kritiko
moduan agertzea, apologeta hauen ustez,
arkaismoetan eskulotuta egotearen sinonimoa
da.
Jarrera apologetikoen arabera, mundu
mailako iraultza berri baten aurrean gaude,
eta logika ekonomikoa da iraultza horretako
motore eta bultzatzaile.
Egia esan, horixe da, hain zuzen ere,
komunikazio alorreko industriarik handienek,
multinazionalek eta transnazionalek,
itsaso guztietako lau haizeetara zabaldu duten
itxaropen-mezuaren funtsa: masa-komunikazioaren
logika merkantilista.
Komunikazioaren merkatuek aurrera
egin ahala, handitu ahala eta munduaren
zati ederragoa bere mende egin ahala, gehiago
eta gehiago dira komunikazio-gizartearen
apologeta bilakatu direnak.
Bigarren taldea: kritiko gorriak
Komunikazio globalizatuaren desbideraketak
salatzen dituzten ikerlariak sartu ohi
dira multzo honetan. Egungo ikerlari kritikoentzat,
bihar-etziko gizarte kontrolatu
eta sumisoaren aurpegi modernoa da gizarte-komunikazio
mundializatua.
Komunikazio mundializatuak badu
osagai ekonomiko eta politiko garrantzitsua,
baina batez ere ideologikoa da bere
muina ikerlari kritikoentzat: komunikazioeta
kultura-enpresa berriak domeinu ideologikoaren
sare berri indartsuak ari dira antolatzen
gizarteari indarrezko alkandora
estua ezarriz.Erreferentzia marxista eta estrukturalistetatik
hurbil dauden ikerlari hauentzat,
domeinu-ereduak aldatu egiten dira, ez
ostera, domeinua bera edo boterea.
Hala ere, ikerlari kritikoentzat, komunikazio-teknikak
ez dira, berez, desegokiak.
Ikusi beharrekoa eta aztertzekoa hauxe da:
zein proiektu politikoren mesedetan diharduten.
Hirugarren taldea: enpirista anbiguoak
Abiapuntu moduan, enpiristek aldarrikatua
dute komunikazioak ez duela, berez,
gizartea justuago edo igualitariagoa egiten;
halaber, diote komunikazioak lagun egin
dezakeela, eta halaxe egin ohi duela, ideal
demokratikoaren zabalkundean. Komunikazioa
ez da nahikoa gizartea demokratizatzeko,
baina balio dezake demokraziaren
aldeko borrokan gizarteko kontraesanak
gainditzeko.
Komunikazioa anbiguoa da. Ez da panazea,
baina gizartea hobetzen bere lana
egin lezake.
Laugarren taldea: nihilista postmodernoak
Konfiantzarik ezak definitzen ditu nihilistak.
Deskonfiantza agerikoa dute nihilistek
gizarteaz eta gizakiaz. Talde honetan,
ideia nagusia hauxe da: oinarrian, gizartea
ez da aldatu eta ez da aldatuko; nahiz eta
demokraziak, zenbait kasutan, egoerak
hobetzen laguntzen duen. Komunikazioak,
nihilistentzat, ez du giza harremana, berez,
aldatzen eta hobetzen laguntzen; eta, printzipioz,
leloei ziria sartzeko artea baino ez
da gizarte-komunikazioa. Gizakiak ez du
zentzu kritikorik eta komunikazioaren aurrean
leloarena egiten du.
Gutxiengo bat dago, bakar-bakarrik,
kulturaz jantzia. Gutxiengo horrek ezagutaraz
eta sala lezake, bakar-bakarrik, masakomunikazioa
den gezurra. Gehiengoa,
ostera, itsua da komunikazioaren ilusioaren
aurrean. Nihilistek ez dute sinesten ez
gizartean, ez pertsonengan ezta demokrazian
ere.
Zer ulertu behar da komunikazio berbaren inguruan?
Kerbrat-Orecchioni, ekoizpen eta interpretazio ereduak
Informazio-iturriak mezu kodifikatua
igortzen du, beste norbaitek, hartzaile dei
geniezaiokeena, mezu hori hartu, deskodetu
eta ulertu dezan. Igorlearen kodetzea- eta
hartzailearen deskodetzea-lanek ez dute beti
emaitza bera ematen, ekoizpen- eta interpretazio-ereduak
ez datozelako beti bat
igorlearengan eta hartzailearengan.
Gaitasun linguistikoa eta paralinguistikoa
gizakiarentzat berezkoak dira, mezua
eratzen edo konposatzen parte hartzen
dutenak, batez ere zentzuaren sorkuntzan.
Gaitasun linguistikoa gizakiak mintzaira
eratzeko duen gaitasuna da. Paralinguistikoak
hizkuntzatik kanpoko ahozko keinuteria
besarkatzen du; estentsioz, kinesiaz eta
proxemiaz ere hitz egin daiteke atal honetan.
Ostera, testuinguruak lagunduriko gaitasun
ikasiak dira ideologikoa eta kulturala.
Komunikazio-egintzetan, igorlearen eta
hartzailearen egoera psikologikoa ez da beti
bera izaten eta egoera horrek baldintza
dezake informazio-trukaketa.
Gaiak berak dauzkan zailtasunak eta
zailtasun erretorikoak bildu dira berbaldiaren
zailtasunak deitutako ataltxoan.
Zenbait gairi buruz berba egitea errazagoa
da; beste batzuei buruz, ostera, gaitzagoa.
Gaiak berak ere zail dezake komunikazioprozesua.
Bi dira komunikazio-ekintza batean
parte hartzen duten jardule nagusiak: igorlea
eta hartzailea. Nork bere modua, bere
eredua dauka. Igorleak mezua eredu zehatz
baten arabera ekoizten du, bere baldintzen
araberakoa: ekoizpen-eredua. Hartzaileak,
bere aldetik, antzera dihardu eta bere interpretazio-eredu
propioak eraikitzen ditu.
Gizartekomunikazioaren egoera Euskal Herrian
Panorama aldakorra da, batez ere herri-, hiri-, eskualdeeta lurralde-medioen kasuan
Irratiak
Aldizkariak
Telebistak
Egunerokoak