Gizarte jakintza»Gizarte gaiak
Indarkeria politikoa: motak eta bilakaera
Indarkeria politikoa estatuaren ikuspegitik
aztertu ordez –hots, hertsatzearen eta
legezkotasunaren arteko disoziazioaren
ondorio gisa– portaera politikoaren ikuspegitik
azter daiteke. Ikuspegi horretatik honako
bereizketa hauek egin behar dira:
suminezko indarkeriaren eta indarkeria instrumentalaren
artean; gizarte arteko indarkeriaren
eta indarkeria nazionalistaren artean;
eta indarkeria premodernoaren –bidelapurrak–
eta indarkeria subertsibo modernoen
artean: sozial-lurraldezkoa, iraultzailea
eta ideologikoa.
Erantzunezko indarkeriaren erarik sinpleena
suminezkoa da, hau da, zapuzketa
batek eragindako oldarkortasuna jaregiteko
acting out suntsitzailea. Erantzun hori
hainbat ikuspuntutatik aztertu da (Lorenz,
Gurr, Bandura). Lorenz-en eskola etologikoak
familiek edo talde erasotuek beren
bizigunea defendatzeko duten erreakzio
gisa aztertzen du. Zapuzketa erlatiboaren
teoriak (Gurr & Feyerabend) dio eskuragarri
edo zilegitzat jotzen den plazer bat
asetzeari jarritako oztopo orok sumina eragiten
duela: sumin horrek jomuga bat identifikatzen
duenean (hau da, zapuzketaren
eragile benetako edo irudimenezkoa), eta
hari kalte egitea lortzen duenean, urritu
egiten da eraso irrika, zapuzketa sentimendua
aldez aseta geratzen delako. Baina
kaltetutako ondasunak, fisikoak ezezik
–bizigunea, norberaren osotasuna, jabegoa–
sinbolikoak ere izan daitezke; orobat, pertsonaren
kontrakoak –hots, norbanakoeneskubideen kontrako kalteak– edo kolektiboak
–hau da, taldearen nortasun ezaugarrien
kontrako atentatuak– izan daitezke
(Frömm). Norbanako nahiz taldeen zapuzketa
erlatiboa ustez eskubidea duten
bizi baldintzen (hots, hala izan behar dutenen)
eta bizitza errealaren (eurek hautematen
duten bezala) artean dagoen aldearen
araberakoa izaten da.
Zapuzketa prozesuak nahiak areagotu
baina nahiok asetzeko ahalbideek berdin
irauten dutenean ager daitezke; ager daitezke,
halaber, nahiek berdin iraun baina
horiek gauzatzeko ahalmena urritzen denean
(Downs & Hughes); edo hobekuntza
izan duen talde bati hobekuntza hori
eteten zaionean, Davies-ek deskribatutako
kurba itxurako prozesuan. Zapuzketa erlatiboa
–ekonomikoa, politikoa, kulturala–
talde indarkeria bihurtzeko, taldeak zabala
izan behar du, eta posizio estrategikoa duena:
Brinton-ek Ingalaterrako iraultza puritanoa
eta Frantziako Iraultza oparotasun eta
libertate zibilen aldi luze bat-batean etenekin
erlazionatzen ditu (alabaina, zapuzketak
ez dakar beti suminezko indarkeria:
norbanakoen oldarkortasuna beren kontra
bihur daiteke, edota apatia eta erremin etsia
ekar ditzake ondorio gisa).
Bigarren ikuspegiak “indarkeriaren
azpikulturak” sortzea ekarri ohi duten
portaera oldarkorrak ikasteko eta baloratzeko
kultur mekanismoak aztertzen ditu (Bandura);
mekanismo horiek zapuzketa-erasoa
ziklotik autonomo samar bihurtzen dituzte
azpikulturok. Gizarte batek, edo gizarteko
azpimultzo batek, oso jende oldarkorra sorraraz
dezake, are zapuzketa maila txikia
izanik ere, baldin eta, hobari eta sarien bitartez,
balioa aitortzen badie jarrera indarzale
edo errepresiboei (baina errepresiopean
modu iraunkorrean diren gizarteetan ere sor
daitezke “indarkeriaren azpikulturak”: “beldurpeko
erkidegoak”, zenbait portaera oldarkor
erritualizatzen dituztenak ihesbide
gisa beldurretik libratzeko.
Indarkeria neurrigabea denean, etenda
geratzen da kostuen kalkulu arrazoizkoa,
indarkeria hark ez baititu helburu ongi landuak
edo koherenteak ezartzen. Helburuok
leherketaren ondoren aldarrikatzen dira, etaez beti protagonistek. Alemania, Erresuma
Batua, Frantzia eta beste leku batzuetako
gazte hiritar edo aldiritarren erreboltek alderdi
ludiko eta orgiastikoa agertu ohi dute
maiz, dena puskatu beharrak, “poliziei egurra
emateak”... eragindako mozkorraldia
(Braud).
Indarkeria instrumentalean, aitzitik, ez
da grinarik eta oldarkeria kontrolgaberik
helburu jakin batzuk lortzeko; kalkuluaren
eta eraginkortasunaren logikaren araberakoa
da, hautapen arrazoizkoaren legeen
mende dago, eta horrek bitartekoak helburuari
egokitzea eskatzen du (Braud).
Batez ere estatuaren jardunbidearen ezaugarri
bada ere, agertzen da hari erantzuten
dioten indarkerietan ere. Batzuetan, Hirugarren
Munduko gizarte bertikalek, edota
estatu bateko parte federatu batzuek, politikoki
antolatuta eta beren indar aparatuen
jabe, indarkeria arrazoizkoa erabili ohi dute
estatutik bereizteko; kasu horietan gerran
erabili ohi den bezala erabiltzen dute indarra,
etsaiaren ahala suntsitu eta beren nahia
ezartzeko.
Mendebaldeko gizarte horizontaletan,
sindikatuak, presio taldeak, alderdi politikoak
eta gisa horretako beste erakunde
legezko batzuek intentsitate apaleko indarkeria
instrumentala erabil dezakete noizbehinka,
kalean beren ordezkaritza maila
frogatzeko eta mobilizazio gaitasuna erakusteko.
Indarkeria biguna da parte hartze
politikoaren era bat –alegia, gobernuaren
erabakiak norabide jakin baterantz bultzatzeko–
(Braud). Indarkeria mota hori gobernuaren
ekintza edo erabaki jakin batzuei
erantzuteko erabiltzen da (70eko hamarraldian
Vietnamgo gerraren kontra izandako
agerraldietan, nekazari frantsesek Europako
Batasuneko erabakien kontrako protestan,
zenbait mobilizazio antinuklearretan); negoziazio
prozesua ez atzera ez aurrera dagoenean
agertu ohi da, eta erabiltzen duten taldeak
gizartean onartutako mugimenduen
hegal erradikalak izan ohi dira (Downs &
Hughes). Beren eskariak aintzakotzat hartuak
izan daitezen egiten dituzte arreta dei
horiek, eta eraginkorrak izango badira kontrolatu
egin behar da ekintza prozesua,
kontrolpetik ihes egin ez dezan; eta helburuak
sistema politikoaren esparruan negoziatzeko
modua egon behar du. Akordio bat
lortzeak indarkeria hori desagertzea ekarri
ohi du berekin.
Gizarte arteko indarkeria gatazkan diren
gizarte taldeen elkarrekintzan gertatu
ohi da, baliabide urriez jabetzeko ahalegina
dela eta. Gatazken sorburuan lehenago
aipaturiko lau cleavage-ak egon ohi dira,
hots, landaren eta hiriaren arteko borrokak,
gizarte klaseen artekoak, talde laikoen eta
erlijiosoen artekoak edo hauen beren artekoak,
eta etnia, hizkuntza, kultura taldeen
artekoak. Oso gatazka gutxitan gertatzen da,ordea, jokoan den ondasun urrietako bat
botere politikoa ez izatea; beraz, indarkeria
horietako gehienek gainditu egiten dituzte
gizarte zibilaren mugak, eta era batera
zein bestera estatu-nazioen eraikuntzari
lotuta geratzen dira, edota estatu-nazioon
kontrako erresistentziari. Etsaitasunezko
etnozentrismoaren legeen poderioz, zenbat
eta hobeak izan taldekideen arteko harremanak,
hainbat eta itxuragabetu, negatibo
eta estereotipatuagoa da kanpoko taldeaz
duten ikuspegia.
Mugimendu etniko-nazionalek erabilitako
indarkeria politikoak ez du izaten jatorria
suminezko leherketetan, batez ere
Mendebaldean. Indarkeria instrumental gisa
agertu ohi da, mugimenduaren alderdi
programatiko-arrazoizkoari erantsita; baina
ez da partaidetza politikorako tresna bat,
partaidetza hori denek onartutako esparru
politikoa aldatzeko bitartekotzat hartzen
bada. Kasu bakan batzuetan izan ezik (esate
baterako, Hego Tirolekoa), gutxitan izaten
da arazo jakin batzuk konpontzeko arreta
deia; beraz, noizbehinkakoa eta intentsitate
apalekoa ez baina iraunkorra izaten da
indarkeria, eta gero eta maila handiagoak
iristen ditu.
Nazionalismo horiek estatu-nazioaren
aurrean duten mimesi edo ispilu izaera eta
indarzale ez diren nazionalismoena desberdinak
dira erradikaltasunean eta norainokoan:
azken hauek Erkidego Nazionala
besterik ez dute mimetizatzen –eta batzuetan
Gizarte Nazionala–; nazionalismo indarzaleek,
aldiz, estatuak indarraren erabileraz
duen legezkotasunari oldartzen zaizkio,
eta indarkeriaren gune monopolizatzaile
den aldetik mimetizatzen dute. Bere
aldi helduan, estatuaren eta nazioaren mimesi
bikoitzak bitariko egitura eraikitzera
eramaten ditu, hots, kontra-estatu gisa antolatutako
talde armatu bat eta talde hori zilegiztatzeko
erkidego zibila kontra-nazio gisa.
Nazionalismo periferikoen indarkeria
politikoa bereizi egin behar da gizarte indarkeria
premodernoaren forma batzuetatik,
bide lapurreria kasu, bai eta egungo
indarkeria politiko batzuetatik ere: soziallurraldezkoa,
iraultzailea eta ideologikoa.
Nekazaritza jatorriko bide lapurreria
prekapitalista, Hobsbawn-en arabera, honako
hiru irudi hauetako batean agertzen
da: bidegabeari mendeku hartzen dion bidelapur
eskuzabala; erresistente primitiboa
(irudirik ezagunena, ezbairik gabe mitikoa,
Robin Hood litzateke); eta gerrillarien batasuna,
hau da, beren lurretatik kanporatuak
izan diren gizaki libreen taldea. Bidelapurrak
ez dira iraultzaileak; haien programa
gauzen ordena tradizionalari eustea
edo ordena hura berrezartzea da, “gauzek
izan behar duten bezala izan daitezen”,
ordena tradizionalarekiko hertsadura eta
errepresio “soberakina” ezabatuz. Gizartekapitalistetako lapurreria modernoak, kartzela
antolamenduaren ondorio, ez die eraso
egiten estatuaren oinarriei; are gehiago,
botereak erabili egiten du.
Indarkeria politiko hiritarra Mendebaldeko
nazionalismo periferiko guztiek erabiltzen
dutena da, eta honako ezaugarri
hauek ditu: talde armatua klandestinoa da
erabat, ez du kontrolatzen landalde eta hirialderik,
ez da biztanleria sektoreen babes
aktibo instituzionalizaturik, ekinbidea helburu
zibilak lortzera bideratzen da, eta efektu
sinbolikoak militarren aurretik jartzen ditu.
Lurraldeko zenbait alderen eta biztanleriaren
sektore jakin batzuen gaineko kontrolik
ezak bereizten du indarkeria hau beste
indarkeria politiko-sozial batetik, zeinetan
lurraldearen okupazioa gertatzen baita,
mexikar iraultzan bezala, edota 60ko hamarralditik
aurrera Latinamerikako landa gerrillek
kontrolatutako zenbait eskualdetan
bezala (Peru, Kolonbia), bai eta lurralde
jakin batzuetan kokatutako talde konfesionaletan
ere (Libano). Kasu horietan izan
diren indarkeriaren degradazio prozesu jakinek,
hasierako helburu politiko-sozialetatik
urruntzearen ondorio (zeinen faseak
indarkeriaren autonomizazioa, gero pribatizazioa,
eta, azkenik, komertzializazioa izan
baitira), ia ez dute eraginik izan, hortaz,
nazionalismo periferiko indarzaleetan.
Ekinbide iraultzailea (soziala, antikoloniala)
batetik estatu mailako indarkeria
politikoaren eta bestetik klase borrokaren
eta gizarte taldeen –edota metropoliarenarbuioaren– ondoriozko gizarte ekintza
zabal eta sakonaren konbinazioa da
(Wiewiorka). Gizarte iraultza garaile ateratzen
denean, balio, instituzio, gizarte
egitura eta estatuko gidarien aldaketa bizkorra
eta indarkeriazkoa gertatzen da
(Huntington), bai eta boterean diren gizarte
klaseena ere; iraultza antikoloniala
garaile ateratzen denean, berriz, esandako
faktoreez gainera, kolonizatuen boterea
ezartzen da, zuzen edo zeharka, metropoliaren
boterearen ordez.
Indarkeria ideologikoa iraultzailea da
joeraz; baina masen talde mobilizazioa falta
zaio, iraultzarekin baterako gizarte ekintzak
sortzen duena, eta horrek ezinezko
bihurtzen ditu haren helburuak, eta taldexkatan
banatzen ditu militanteak. Indarkeria
mota horri deitu zaio sistematikoki
“terrorismo”. 60ko hamarraldian agertu zen
(gerrilla latinamerikarrak baino zerbait geroxeago),
gizarte mugimendu berriekin
parez pare, eta Ingelhart-ek deskribatu
dituen aktore politiko berrien agerpenarekin
batera. Lacqueur-ek indarkeria politikoaren
hiru mota bereizten ditu urte horietan:
“nazionalista” (Ulsterrekoa, Ekialde
Hurbilekoa, Kanadakoa, Espainiakoa); latinamerikarra,
berezia, Che Guevarak Bolivian
izandako porrotaren ondoren garatua;
eta hiri terrorismoa, Ipar Amerika, Mendebaldeko
Europa eta Japoniakoa. Mota hau
da indarkeria ideologikoarena.
Targ eta beste autore batzuek ekinbide
iraultzailea industria gizartearekin lotzen
dute, eta “terrorismo iraultzailea” gizarte
industriondokoarekin; honek langileriaren
gaitasun iraultzailean itxaropena izatearen
azkena adierazten du nolabait, eta nola aldatu
den gaitasun hori gizarteko mugimendu
berrietara, horiek erradikalago egin eta
globalizatu nahi lituzkeelarik subjektu iraultzaile
berri bihurrarazteko. Targ-en arabera,
terrorismo iraultzailea eta gizarte mugimendu
iraultzailea ez dira sinonimoak, eta
terrorismo iraultzailea hainbat eta txikiagoa
da zenbat eta handiagoa izan langileen gaitasun
iraultzailea: ekintza terroristak sarriago
gertatzen dira industriaurreko edo industriondoko
gizarteetan industria gizarteetan
baino; izan ere, azken hauetan mugimendu
erreformista edo iraultzaileek badaukate
garatzeko aukera; beste bi gizarte motetan,
ordea, ez. Terrorismoa, beraz, industria
gizarteari dagozkion gizarte mugimenduen
gainbeherarekin batera agertzen da.
Targ-en arabera “postindustrialismoaren
gizarte prozesuak inhibitu egiten du klase
kontzientzia, eta desegoki bihurtzen du
mugimendu erradikal edo iraultzaileek gizarte
aldaketaz egiten duten formulazioa...
Horregatik, gizarte ekintza desbideratzailea
terrorismo gisa agertzen da, eta ekintza terroristak
gizarteko paisajearen datu iraunkor
bihurtzen dira”.