Gizarte jakintza»Gizarte gaiak
Hauteskunde jokaera
Sarrera
Hauteskunde jokaera diogunean, hauteskunde
batzuetan bozkatzeaz ari gara
funtsean. Jokaera horrek parte asko ditu:
parte hartzeko deliberoa, botoa zein aukera
politikori eman erabakitzea, botoa ematea...
Politikaren ikerleek ahalegin handiak egin
dituzte herritarrek aukera politiko jakin
baten alde aritzeko dituzten arrazoiak argitzeko.
Jakina, giza ekintza guztietan bezala,
bozkatzearen atzean ere faktore asko
daude, eta faktore horiek aldatu egiten dira
pertsona batengandik beste batengana edo
une batetik beste batera. Hala eta guztiz ere,
saiatu da jendea hauteskunde jokaeraren
kausa nagusiak argitzen eta sistematizatzen,
nahiz eta ?arrazoi batzuk edo besteak azpimarratzeagatik?
ikuspegi teoriko desberdinetatik
egin den hori.
Parte hartzea eta abstentzioa
Hauteskundeetan bozkatzea da ekintza
politiko zabalduena ?eta kasu batzuetan,
bakarra? mendebaldeko demokrazietako
herritarren artean. Halere, herritar askok ez
du botorik ematen: hauteskunde orokorretako
batez besteko parte hartzea %80
ingurukoa izaten da. Eta, gainera, parte
hartze maila asko aldatzen da herri batetik
beste batera, % 60 eta % 90 artean ibiltzen
baita.
Hasteko, langa instituzionalak daude,
zeinek eragin handia baitute hauteskundeetako
parte hartzean. Langak diogunean,
boto emate aukerakoaz edo behartuaz ari
gara, eta hautesle erroldan izena ematearen
edo ez ematearen premiaz. Izan ere,
Belgikan, Luxenburgon eta beste herri batzuetan,
herritarrak beharturik daude botoa
ematera, eta parte hartze mailak handiagoak
izaten dira, baita ez parte hartzeagatik ezartzen
duten isuna oso txikia denean ere.
Bestalde, herri batzuetan era automatikoan
sartzen da herritarra hautesle erroldan, eta
ziurtatzen da herritar hori botoa ematekogauza izango dela hauteskunde bat denean;
beste herri batzuetan, aldiz, herritarrak berak
eskatu behar du hautesle erroldan ipin
dezaten (adibidez, EEBBetan), eta horrek
gutxitu egiten bide du hauteskundeetako
parte hartzea. Langa instituzionalei eta beste
faktore batzuei (eguraldi txarra etab.) egozten
zaie abstentzioaren zati bat, abstentzio
teknikoa deitzen duguna, baina arrazoi horiek
ez dira nahikoa abstentzio maila handiak
esplikatzeko.
Hauteskundeetako parte hartze maila
dela-eta, badira horretan eragina duten
beste faktore garrantzitsu batzuk ere. Bat,
hauteskundeak zein testuinguru politikotan
egiten diren; hau da, hauteskunde esparrua,
mobilizazio maila... Alde batetik,
hauteskunde orokorretan, hots, estatu
osoko ordezkaritza ganbera osatu behar
denean, izaten da parte hartze mailarik
handiena. Ikerketa batzuek diotenez, hori
ez da herritarrek hauteskunde horiek garrantzitsuago
jotzen dituztelako, baizik eta
hauteskunde horiek oihartzun eta erakarmen
handiagoak izaten dituztelako hauteskunde
kanpainei esker. Hauteskunde mugatuagoek,
Europako Parlamenturakoek,
erreferendumek etab.ek askoz parte hartze
txikiagoa izaten dute, salbuespenak salbuespen.
Bestalde, eragin handia izaten
dute parte hartzean halaber: alderdien arteko
norgehiagokak sortzen duen mobilizazio
mailak, eta gizarte bateko bizitza
politikoko une bereziki larriek. Hala, frogatu
da lehiatzen diren alderdi nagusiak
indar berdintsukoak direnean, parte hartzea
handitu egiten dela, batez ere alderdi
bat zeharo nagusi den tokietako hauteskundeekin
konparaturik, hor aurretik egoten
baita garbi zeinek irabaziko duen. Hau da,
hautesleak prestago egoten dira botoa ematera
joateko, beren botoa erabakigarria izango
dela iruditzen bazaie. Era berean, une
larrietako edo sentiberatasun kolektibo
handiko kasuetako (krisi politiko bat, erregimen
aldaketa, gerra etab. direla eta) hauteskundeek
ere igoera esanguratsua eragiten
dute parte hartzean.
Azkenik, hauteskunde jokaeraren analistak
hautesleen ikuspegitik, hau da, bozkatzeko
erabakiari lotutako ezaugarriakidentifikatuz, saiatu dira hauteskundeetako
parte hartzea esplikatzen. Jakina, ondorioek
ez dute uzten igartzen hautesleek botoa
emango duten ala ez, baizik eta ?gizarte
jakintzetan ohi denez? esaten digute soilik
zein diren botoa emateko joera handiagoa
duten hautesle kategoriak. Hala, emakumezkok
baino gizonezko gehiagok ematen
du botoa, nahiz eta alde hori txikitu egin
den poliki-poliki azken hogeita hamar urtean;
gazteek eta bizitoki jakin bat ez dutenek
gutxiago bozkatzen dute adin ertaineko
eta bizitoki finko bat duten pertsonek
baino; hautesleen arteko diferentzia sozioekonomikoak
inportanteagoak dira aurreko
biak baino, eta errazago joanen dira
botoa ematera heziketa eta errenta maila
handiagoko pertsonak. Bestalde, hauteslearen
inguruak eta sozializazio politikoko
prozesuek ere badute eraginik hauteskundeetako
parte hartzean, horiek indartu
?edo kontrakoa? egiten baitute hauteskundeetan
parte hartzeko jarrera positiboa
(esan, bide batez, jarrera hori sistema politikoarekiko
atxikimenduan eta komunitate
politikoko partaide sentitzean egoten dela
oinarriturik).
Nolanahi ere, nabarmendu behar da
pixkanakako jaitsiera bat sumatzen dela
hauteskundeetako parte hartzean; hauteskundeak
egiten diren ia herri guztietan,
gainera. Fenomeno horregatik, hauteskundeetako
jokaeraren analistek interes handiagoz
begiratzen diote orain hauteskundeetako
parte hartzeari.
Botoaren norabidea: hiru teoria
Hauteskundeetan, hauteslea ez da egoten
botoa eman ala ez eman bakarrik, baizik
eta, ematekotan, aukera politiko
ugariren artetik zein aukeratuko duen,
gainera. Hauteskunde jokaeraren analisia,
beraz, ondoko hau argitzen saiatzen da,
halaber: zein faktorek bultzatzen dute
hauteslea alderdi bat aukeratzera eta boto
jakin bat ematera? Zail bada zehazten
hautesle batek zergatik ematen duen botoa,
pentsa zer elementu konbinazio konplexua
egon daitekeen hautesontzian kolore
jakin bateko botoa sartzeko erabakiaren
atzean.
Hautesleen boto norabidearen arrazoiak
azaltzen saiatzeko, hiru eredu teoriko proposatu
dira, eta horietako bakoitza botoa
emateari buruzko iritzi diferente batetik
abiatzen da.? Batzuen aburuz, bozkatzea atxikimendu
bat sendotzea da, eta botoaren norabidea, berriz, sozializazio politikoan
zehar alderdi jakin baten alde sortu den
leialtasunak agintzen du.
? Beste batzuentzat, ostera, botoak tresna
izaera du, eta hura emateko erabakiaren
atzean, ordainetan onura bat jasotzeko
esperantza egoten da (aukeratutako
alderdiak irabazten baldin badu,
noski).
? Azkenik, hirugarren teoria batek dio
botoa ematea ez dela pertsona bakarraren
ekintza, baizik eta egitura sozialak,
egitura horretan hautesleak duen lekuak
zuzentzen duela ekintza hori.
Botoa emateaz hasieratik diren hiru iritzi
diferente horiek, bada, hiru eredu teoriko
desberdin dakartzate: alderdiarekiko
atxikimenduan oinarritutako eredua, aukeratze
zuhurraren eredua eta, hirugarrenik,
eredu soziologikoa. Jarraian, astiroxeago
azalduko dugu nola ikusten duen horietako
bakoitzak hauteskundeetako jokaeraren
arrazoien analisia.
Atxikimenduan oinarritutako eredua
Botoaren norabidea esplikatzeko saio
hau Michigango Eskolan iparramerikarren
hauteskunde jokaerari buruz egindako lanari
zor zaio. Gizarte psikologiaren ikuspegi teorikoetan
oinarriturik, alderdiarekiko atxikimendua
kontzeptua zeraz ari da, pertsona
jakin bat alderdi jakin bati loturik egoteaz
psikologikoki eta maitasunez. Nola futbolzale
bat talde jakin batekoa sentitzen den,
are bazkide agiririk ez eduki arren, hautesle
askok ere alderdi jakin bateko daukate beren
burua, nahiz eta ez izan militante. Alderdi
politiko jakin batekiko atxikimendu
edo afiliazio psikologiko hori multzo primarioetako
(adiskideak, familia, eskola...) sozializazio
politikoko prozesuan sortzen eta
indartzen da, eta eragin handia du, bai iritzi
politikoen eratzean, bai botoaren xedean, bai
?batez ere? hauteslearen luzera begirako
jarreretan; alegia, hauteskunde jakin batean
hautesle horrek bere aukera politikoa aldatzenbadu ere, luzaro gabe alderdiarekiko
atxikimenduak bere betiko alderdiari laguntzera
bultzatuko du berriro.
Formulatu zen une beretik, alderdiarekiko
atxikimendua kontzeptuak oso onarpen
handia izan zuen, nahikoa ongi egokitzen
baitzen Estatu Batuetako hauteskunde
jokaeraren ezaugarrietara (esan dezagun,
bidenabar, hango hauteskundeetan bi alderdi
izaten direla funtsean). Alabaina, kontzeptu
hori Europako demokrazia alderdi
ugaritakoan erabili nahi izan zelarik, jabetu
ziren alderdiarekiko atxikimendua ia
botoa bezainbeste aldatzen zela hauteskunde
batetik hurrengora. Areago, Estatu Batuetan
bertan ere, orain, jende asko urruntzen
ari da bere alderditik; alegia, orain
gutxiago dira alderdi jakin batekin identifikatzen
direnak. Ez dago hain garbi, beraz,
alderdiarekiko atxikimendua autonomoa
dela testuinguru politikotik. Izan ere,
hasiera batean esan zen alderdiarekiko atxikimendua,
behin sortuz gero, soraio zela
prozesu politikoarendako, eta ez zela aldatzen hauteslearen bizitza osoan. Horregatik,
aldatu egin da iritzi hori, eta orain
aitortzen da alderdiarekiko atxikimendu
horrek baduela eraginik, bai botoa ematera
doazen hautesleen balorazio politikoetan,
baina baita iritzi haiek ere alderdiarekiko
atxikimendua horretan.
Aukeratze zuhurraren eredua
Teoria ekonomikoak ekartzen dira arlo
politikora eta, zehazki, hauteskunde jokaerara.
Hala, botoa tresna hutsa da, zerbait
eskuratzeko bitartekoa. Premisa lehena,
bakarra eta benetakoa hau da: pertsonak
ahalik eta onura handiena bilatzen du, eta
kosturik txikiena. Hori politikara ekarririk,
eredu honek dio hautesleak badakiela zein
diren bere interesak, eta zein politikak laguntzen
dien haiei; interes horien arabera
neurtzen ditu aukera politikoak, eta, azkenean,
beraren interesei gehien laguntzen
dien alderdiari ematen dio botoa.
Eredu honen problema nagusia da
kalkulu horiek egiteko informazioa eskuratzeak
kostu bat duela. Areago oraindik,
informazio hori eskuratzeko astia eta lana
(hauteslearen interesei ongien egokitzen
zaion aukera zuhurki neurtzeko) anitzez
handiagoak dira hautesleak bere bototik espero
izan dezakeen onura baino, kalkulu
zuhurretik ezin baitaiteke atera boto batek
hauteskunde baten emaitza aldatuko duenik.
Hala, aukeratze zuhurraren ereduak azkenean
esango luke abstentzionistak direla
zuhur jokatzen duten bakarrak. Azkenik,
ereduak jakintzat ematen du zein diren hautesleen
interesak, eta ez du auzitan jartzen
interes horien jatorria. Halere, kontua da
hautesleek interes handiagoa dutela gauza
batzuetan besteetan baino. Baina interes
horiek gobernatzen badute botoaren norabidea,
zentzuzkoa da galdetzea zergatik ote
dituzten hautesleek interes desberdinak.
Dena dela, aukeratze zuhurraren ereduak
ekarpen inportante bat egiten diohauteskunde jokaeraren esplikazioari: ezaguera
elementuak ere, hau da, kasu honetan
gobernuan (edo oposizioan) den alderdiaren
lana onesteak (edo ez) botoaren
erabakian duen eragina aintzat hartu beharra.
Orobat, hauteskunde kanpainako zenbait
gairekiko interesa handitu du eredu
honek.
Eredu soziologiko edo estrukturala
Kasu honetan esaten da gizarte egiturak
eragin izugarria duela hauteslearen
aukeretan. Hautesleria ez da homogeneoa,
baizik eta multzotan bereizirik dago, klase,
erlijio, etnia, adin etab.en arabera. Eta gizarte
egituraren zatiketa horretatik abiaturik
garatzen omen dira hautesleen preferentzia
desberdinak. Lehenengo, gizarte
egiturak hautesleriaren klase jakin bat ordezkatzen
duen alderdi bat sortzen du.
Gero, hautesleriaren zati desberdinak ordezkazten
dituzten alderdien arteko hauteskunde
norgehiagokak biziagotu egiten du
interes desberdinen arteko kontrastea, eta
identifikazio iraunkorra sortzen da hautesleen
eta alderdien artean, norberak gizarteko
estrukturan duen tokiaren arabera.
Historiari begiratuz gero, ederki nabaritzen
da zelako eragin handia duen gizarte egiturak
alderdi politiko jakin batzuen (adibidez,
langileen alderdiak, nazionalistenak...)
sorreran. Hori dela eta, gizarteko klaseak
jo izan dira jendearen aukera politikoen
eragile nagusitzat. Izan ere, gizarteko klase
desberdinen interesak elkarren aurkakoak
omen dira, eta hautesleak beraren interesekin
identifikatzen den alderdiari emango
omen dio botoa. Hala ere, testuinguru jakin
batzuetan, ederki ikusi da zein indar
handia duten erlijioak, etniak eta abarrek
botoa erabakitzean.
Eredu honek bi gauza eskatzen ditu:
batetik, hautesleak gizarteko egituraren
zatiketaz ohartzea eta multzo sozial jakinbateko kide direla jabetzea; bestetik, gizarteko
zatiketek sorrarazten dituzten sektore
kontrajarriak ordezkatzen dituzten
alderdi politikoak izatea. Ezin bazaio ere
ukatu nolabaiteko balio bat eredu honi,
azken hogeita hamar urtean dezente jaitsi
da gizarte egiturak hauteskundeetan duen
eragina. Besteak beste, egungo gizarte
gero eta konplexuagoek gutxitu egin dutelako
gizarte egituraren zatiketa faktore
bakar batek izan dezakeen garrantzia.
Gainera, eta aurrekoarekin loturik, alderdi
politikoek beren oinarria zabaltzera jotzen
dute gero eta maizago, hautesleriaren
zati jakin batera mugatzea gainditurik,
are beren ezaugarri ideologikoak ere lanbrotuz.
Botoaren norabidea: joerak eta eragingarriak
Formulazio teorikoaren ikuspegitik begiraturik
hiru ereduak ezertan ez datozela
bat badirudi ere, praktikan kontrasteak erretoriko
dira batik bat, gehiago interpretaziozkoak,
hauteskunde jokaeraren deskribapenezkoak
baino. Egia esan, hauteskunde
jokaeraren arrazoien analisiak
enpirikoaren aurrean jarririk, eta ?batez
ere? ereduen postulatuen salbuespenen
esplikazioen aurrean, guztiek bereizten
dituzte bi faktore nagusi hautesleen jokabidean;
luzarorako joera bat, eta epe laburrerako
eragingarriak. Horiek identifikatzean
eta neurtzean dago, ordea, kostak,
horien bata bestearekiko eragina deuseztuz
aldi berean, eta botoaren xedea gorabehera.Luzarorako joerek: botoaren oinarri
sozialak deritzegunak osatzen dituzte. Horien
artean hautesleak multzo jakin batzueilotzen direla aurkitzen dugu, ezaugarri sozial
batzuen arabera. Bai batzuen eta bai
besteen garrantzia, ordea, aldatu egin da
denboran zehar. Nazio eraikuntza prozesuetan,
egitura sozialaren ezaugarri kulturalek
(nortasun etnikoak, hizkuntzak, erlijioak...)
eragin erabakigarria dute hautesleen
botoaren norabidean. Bestalde, aldaketa
ekonomiko handiek ere badute eraginik
alderdi arteko norgehiagokaren egituratzean,
eta klase interesen arteko borroka
gogortu egiten da; hainbeste, non
faktore horrexen arabera lotzen baita jendea
multzo bati edo beste bati, eta ematen
baita ere botoa. Alabaina, mugikortasun
sozialak mugatzen du horren eragina, egindako
ikerketek ez baitute agertzen botoa
aldatzen denik maila sozialez aldatu arren.
Luzarorako joeraren beste adibide bat da
dagoeneko aipatua dugun alderdiarekiko
atxikimenduan oinarritutako eredua. Izan
ere, frogatu da hautesle askok maitasunezko
atxikimendu bat dietela alderdi
edo postulatu politiko batzuei, eta hori
heziketagatik eta jasotako sozializazio politikoagatik
izan daiteke gehiago, pertsona
horiek gizarte egituran duten tokiagatik
baino. Alabaina, berrikiago, norberaren
balio eskalan oinarritutako jarrera politiko
iraunkorren agertzea azpimarratzen da batez
ere. Hala, hautesleak bi eratakotzat jotzen
dira: batean, balio materialistak dituztenak,
eta, bestean, balio postmaterialistak
dituztenak (ekologismoa, antimilitarismoa,
feminismoa, konpromisoa), bigarrenek,
gainera, erakunde politiko arras berriak
sortu dituzte (alderdi berdeak, esate baterako).
Joera hori minoritarioa eta aktibista
izaki, ordea, badirudi eragin handiagoa
duela alderdi politiko batzuen proposamenen
aldaketen mailan, hauteskunde jokaera
osoarenean baino.Epe laburrerako eragingarrien analisiak
(aukeratze zuhurraren ereduak lagundurik)
egoera ekonomikoa jotzen du hautesleek
gehien neurtzen duten gauzatzat,
batez ere gobernuko alderdiari dagokionez.
Bigarren, hautagaien iritziek pisu handia
dute botoa erabakitzean, bai eta eztabaida
politikoa eta hauteskundeetakoa polarizatzen
duten auzi politiko bereziki polemikoek
ere. Hirugarren, ez da hain garbia
eta segurua komunikabideek botoan duten
eragina, nahiz eta tresna horiek gero
eta presentzia garrantzitsuagoa duten egungo
gizartean. Hasteko, hautesleek aukeratzen
dute zein komunikabide erabili, eta
haiek interpretatzen dute, halaber, jasotzen
duten informazioa; beraz, esaten da komunikabideek
indartu egiten dutela hautesleek
lehendik bazuten joera, ez besterik. Ordea,
esaten da, baita ere, komunikabideek agian
ez dutela hauteslearen iritzia aldatuko, baina
bai haren arreta gai jakin batzuetara ?eta
ez beste batzuetara? zuzenduko. Eta hori,
hala bada luzaz, eta ?batez ere? desadostasunik
ez bada komunikabiden artean,
faktore garrantzitsu izan daiteke hautesleen
lehentasunen eraikitzean. Azkenik, hauteskunde
kanpainek haietan sartzen diren
ahaleginek eta bitartekoek pentsaraz dezaketen
baino eragin gutxiago dute. Egia
esan, kanpainak betiko laguntzaileak bizkortzen
ditu, baina ez du hautesle berririk
erakartzen.
Laburbilduz, hauteskunde jokaera ezin
da ikuspegi determinista batetik ulertu.
Botoa ez da mugitzen formula matematiko
bat bezala, non faktoreen ordenak ez duen
emaitza aldatzen. Haren atzean dauden arrazoien
analisia era globalean egin behar da,
bai hautesleen luzarorako joerak, bai hauteskunde
une jakinetako eragingarriak barne
hartuz.
Alderdiekiko atxikimendua galtzea
Honaino iritsirik, ordea, aitortu behar da
azken hogei urte honetan aldaketa handia
nabaritzen dela hauteskunde jokaeran, eta
analistek lerroak haustea edo deslerrokatzea
(alderdiekiko atxikimendua galtzea)
deitzen diote fenomeno horri. Alderdizko
sistema batean alderdiekiko atxikimenduari
eustea aipatzen dugunean, alderdi horien
oinarri sozialez ari gara, luzarorako joerei
buruz, zeinek halako egonkortasun bat
ematen baitiote alderdizko lehentasunen
banaketari. Hala, hauteskundeen arteko aldaketak
?epe laburrerako eragingarriek
sortuak seguruenik? mugatuak izan ohi dira,
eta ez dute ekartzen funtsezko aldaketarik
alderdi norgehiagokara. Jakina, inoiz gerta
daiteke halako aldaketarik, eta orduan izango
litzateke hautesleriaren alderdiekiko atxikimenduari
berriz eustea, alderdi laguntzazko
oinarri sozial berri batzuen gainean eraikia.
Halere, mendebaldeko demokrazietan
azken urte hauetan izan diren hauteskundeek
ez dute islatzen oinarri sozial batzuk
besteak ordezten ari direnik, baizik eta oinarri
horien ahultzea, eta ezegonkortasun
fenomeno gero eta maizagoen agertzea
hauteskundeetan, non boto lerratze masiboak
gertatzen diren alderdi batzuetatik
besteetara. Egoera horrixe esaten zaio alderdiekiko
atxikimendua galtzea.
Luzarorako joeretan oinarritutako alderdi
leialtasunak lausotu ahala, inportanteago
bilakatuko dira epe laburrerako eragingarriak.
Beraz, zientzia politikoak faktore
horiek ere kontuan hartzen dituen teoria bat
osatu beharko du hauteskunde jokaeraren
analisian, aukeratze zuhurraren ereduak
proposatzen dituenak baino oinarri sendoagoak
eta benetan politologikoak dituena
gainera. Izan ere, hori ez edukitzea hutsune
handia da gaur egungo hauteskunde jokaeraren
analisian.