Gizarte jakintza»Gizarte gaiak
Hauteskunde sistema
Sarrera
Hauteskundeetan hautagai edo alderdi
politiko asko izaten da lehian. Bada, horien
artetik ordezkaritza postuak nori edozeini egokituko zaizkion ezartzen duen
metodoari deritza hauteskunde sistema.
Zenbaitetan, sinplifikatu egiten da hauteskunde
sistemaren definizioa, eta pentsatzen
da sistema hori botoak aulki bihurtzea
besterik ez dela (aulki horiek osatuko
dute gero ordezkarien ganbera, dela udal
batean, dela parlamentu batean...). Egia
esan, ordea, hauteskunde sistemak hiru
dimentsio funtsezko eta elkarren mendeko
ditu hauteskunde emaitzak ordezkaritza
politiko nola bihurtu erabakitzeko orduan:Hauteskunde sistemak zehazten ditu
hiru dimentsio horien ezaugarriak, eta, beraz,
hauteskunde sistema hori oso faktore
garrantzitsu bihurtzen da hauteskunde bidez
gobernatzen diren sistema politikoetan,
hauteskundeen emaitzetan beretan eragiten
baitu hein handi samarrean.
Dimentsio horietako bakoitzari buruz
aritu aurretik, esan behar dugu hauteskunde
prozesu osoa xedapen legalez arauturik
dagoela, eta xedapen horiek mugatzen dituztela
hauteskunde horretako urratsak oro,
hasi hauteskunde deitik, eta aukeratutako
hautagaitzen izendatzeraino. Hala, hauteskunde
kanpainaren iraupena, komunikabide
publikoen erabilera, inkesten argitarapena.... enak arauturik daude. Xedapen
legal horiek guztiek –zeinak normalean lege
bakar baten gisa (Hauteskunde Legea) etortzen
baitira– Hauteskunde Zuzenbidea osatzen
dute. Hauteskunde sistemaren berezitasuna
zera da: haren izaera juridikoa gorabehera,
aipatuta hiru dimentsioek ondorio
politikoak dituzte; hau da, eragina dute
hauteskunde emaitzetan.
Hauteslearen erabakia
Hauteskunde sistemak izugarri baldintzatzen
du hauteslearen aukeratzeko ahalmena,
eta hautagaitza ereduaren bitartez
egiten du hori; hots, bozkatzeko papertxoa
aurkezteko eraren bidez. Horri dagokionez,
bi mota bereizten dira funtsean: hautagaitza
nominala edo pertsonala, eta zerrenda
hautagaitza. Lehenengoan, hautesleak hautagai
bakar, jakin eta ezagun bati ematen
dio botoa, ahalmen osoa dauka bera nork
ordezkatzea nahi duen aukeratzeko. Zerrenda
hautagaitzan, aldiz, botoa alderdi batek
aurkeztutako hautagai zerrenda batentzat
da. Kasu horretan, botoak ez dira zerrenda
horretan ageri den hautagai jakin bati emandakotzat
bezala kontatzen, baizik eta zerrenda
osoari emandakotzat bezala. Gero, dagozkion
aulkiak jasoko ditu zerrenda horrek,
eta aulki horiek zerrendako aurrenekoen
artean banatuko dira. Hala, baliteke
gertatzea, askotan bezala, hautesleak zerrendan
begiko zuen bati emandako botoaz
alderdiak beste hautagai bat aukeratzea,
nahiz eta ez izan hautesleak aukeratu nahi
zuena.
Zerrenda hautagaitza premisa batetik
abiatzen da: herritarren iritzi politikoen ordezkaritza
ez dagokio hautagai banari, alderdiari
baizik, eta, hauteskundearen bidez,
alderdien ordezkaritza behar da jarri parlamentuan,
parlamentu hori gizartearen isla
zintzoa izan dadin. Hortik ondorio logiko
bat ateraten dute alderdiek: alderdia zein
hautagaik ordezkatu, alderdiaren esku dago,
ez hautesleen esku. Hautesleek gauza bakarra
erabaki dezakete beren botoez: zelako
indar erlazioa izango den ganberako alderdien
artean. Dena dela, zerrenda hautagaitzetan
ere ireki dira poliki-poliki bide batzuk,
eta orain hautesleak badu esku pixka
bat hautagaien aukeraketan. Ildo horretan,
zerrenda hautagaitzak hiru eredu eskaintzen
ditu:
Hauteskunde barrutia
Hauteskunde esparru osoaren zati geografiko
bat da hauteskunde barrutia. Salbuespenak
salbuespen (Knesset edo Israelgo
parlamenturako hauteskundeak, esaterako),
normalean, hauteskundeek hartzen duten
lurralde osoa zati txikiagotan banatzen da:
hauteskunde barrutiak. Hauteskunde barruti
bakoitzari halako aulki kopuru bat izendatzen
diote, eta barruti barruko hauteskunde
emaitzak aginduko du aulki horiek zein
alderdiri dagozkion. Azkenik, barruti guztietako
emaitza partzialen batuketak emango
digu parlamentuaren osakera.
Hauteskunde lurralde osoa hauteskunde
barrutietan banatzeak, jakina, hasieran
dirudien baino garrantzi handiagoa du.
Egia esan, gai hori funtsezkoa da, barrutiei
buruzko erabakia erabat politikoa baita, ez
teknikoa, eta horrek zuzenean eragiten dio
hauteskundeen emaitzari. Hauteslekuak ere
hauteskunde lurraldearen banaketa bat dira,
baina hori bai dela zatiketa administratiboedo tekniko hutsa: hauteskunde barrutiak
berak zati txikiagotan banatzen dira, herritarren
bozketa errazteko, horiek bozkalekutik
gertu bizitzea dela irizpidea. Hauteskunde
barrutiaren izaera politikoa da, beraz;
barrutia ez da bakarrik lurraldearen zati
bat, aulki kopuru jakin bat ere bada, eta
barruti barruko botoen banaketak aginduko
du aulki horiek nola banatu. Hauteslekuek,
aldiz, bildu egiten dituzte botoak
bakarrik, ez aulki bihurtzen horiek, eta,
horregatik, barrutiko hautesleku guztietako
emaitzak batu beharko dira, barruti horretako
aulkien banaketa egiteko.
Hauteskunde barrutia, beraz, oso inportantea
da, halako aulki kopuru bat dagokion
lurraldea baita. Alabaina, zenbat
aulki banatzen dira barruti batean? Edo,
hobeto oraindik, aulki kopuru bera banatzen
al dute barruti guztiek? Ez beti. Bada,
aulkiak banatu ahal izateak bereizten badu
hobekien barrutia, eta barrutiek aulki kopuru
desberdinak bana baditzakete, logikoa
da pentsatzea barrutiak mota ugaritakoak
izan daitezkeela. Eta, gainera, haien maila
bertan jokoan diren aulkien kopuruaren araberakoa
izanen da. Horri barrutiaren tamaina
edo magnitudea deitzen diogu, baina
izen hori ez da hedadura geografikoaz edo
hautesle kopuruaz ari, baizik eta hari dagokion
aulki kopuruaz. Hauteskunde barrutiak
bi eratakoak izan daitezke funtsean:
aulki-bakarrak eta aulki-anitzak.
• Barruti aulki-bakarrak
Aulki bakarra banatzen da; hots, barrutiko
hautesleen botoak aulki bakarragatik
lehiatzen dira.• Barruti aulki-anitzak
Aulki bi edo gehiago banatzen dira hor.
Barruti aulki-bakarrak, jakina, txikiak
dira definizioz, aulki bakarra banatzen
baita. Barruti aulki-anitzak, aldiz, hiru
eratakoak izan daitezke: txikiak (6 aulki
baino gutxiago), ertainak (6 aulkitik
10 aulkira bitartean) eta handiak (10
aulki baino gehiago). Ohartarazi behar
da hauteskunde barruti guztiak ez direla
homogeneoak izaten beti hateskunde
sistema berean, tamaina desberdinetakoak
ere izaten direla maiz.Hauteskunde barrutiaren tamainak zuzeneko
eragina du hautagai edo alderdi
desberdinek eskuratutako botoak aulkitan
zintzo islatzeko posibilitatean. Aulkiak ezin
dira zatitu, eta barrutia aulki-bakarra denean,
hautagaitza batek bakarrik jasotzen
du hauteskunde saria (aulkia); hau da, barrutiaren
ordezkaritza osoa alderdi baten
esku geratzen da, eta –barrutiko boto guztiak
alderdi horrentzat ez baziren, behintzat–
hori ez da barrutian alderdi askoren
artean banatu diren botoen isla zuzena.
Normalean, ez dira hautagaitza bakar batenak
izan ohi barrutiko boto guztiak,
hauteskundeetan alderdi desberdin asko
izaten baita boto eske. Beraz, esan daiteke
barruti aulki-bakarrek desitxuratu egiten
dutela beti hauteskunde emaitza, botoak
aulki bihurtzeko unean. Baina, kontuz, ez
soilik barruti aulki-bakarrek. Har dezagun,
adibidez, barruti aulki-anitz bat, non 2 aulki
banaten diren, eta bi aukera bakarrik
dagoen: edo alderdi batek eskuratzea ordezkaritza
osoa (2 aulkiak), edo bi alder-
Hauteskunde formula
Hauteskunde sistemaren hirugarren
osagai funtsezkoa da hautagaitza bakoitzak
lortutako boto kopuruari zenbat aulki dagozkion
zehazten duen hauteskunde formula.
Hau da, nola bihurtu botoak aulki. Bada,
kalkulu matematikoetan oinarritutako prozedura
batzuk baliatzen dira horretarako,
eta bi motatakoak dira prozedura horiek
funtsean, aulkiak banatzeko irizpide orokorarri
dagokionez: gehiengoen formulak eta
formula proportzionalak.
• Gehiengoen formulak
Gehiengoen formulek, egia esan, ez dituzte
kalkulu matematikoak erabiltzen, baizik
eta boto gehien jaso duen hautagaitzari
ematen dizkiote zuzenean barrutiko aulki
guztiak. Gehiengo formulen barruan bi modalitate
bereizten dira:
– gehiengo absolutu edo kualifikatuaren
formula,
– gehiengo erlatiboaren formula.
Lehenengoaren kasuan, hautagaitza irabazleak
botoen erdiak baino gehiago eskuratu
behar ditu, barrutiko aulkiak bereganatzeko;
bigarrenaren kasuan, aldiz, aski
da beste alderdiek baino boto gehiago eskuratzea.
Jakina, gehiengo absolutuaren
formula erabiltzen denean, baliteke hauteskundera
aurkeztu den inongo hautagaitzak
ez lortzea boto guztien erdiak gehi bat;beraz, formula hori erabiltzea onartzen denean,
zehaztu egin behar dira, halaber, kasu
horietan jarraitu beharreko urratsak. Normalean,
bi itzuliko hauteskundea antolatzen
da. Lehen itzulian, hautagaitza batek botoen
gehiengo absolutua lortu duen barrutietako
aulkiak esleitzen dira. Gehiengo absoluturik
izan ez den barrutietan, berriz, bigarren
itzuli bat egiten da, eta, orduan, edo lehen
itzuliko bi hautagaitza nagusiei bakarrik
uzten zaie aurkezten, edo, bestela, hauteskunde
formula aldatzen da, eta gehiengo
erlatiboa aukeratzen.
• Formula proportzionalak
Formula proportzionalek, aldiz, era proportzionalean
banatzen dituzte barrutiko
aulkiak. Hau da, hautagaitza bati egokitu
zaion aulki kopurua hautagaitza hark lortu
duen boto kopuruaren isla zuzena da. Kasu
horietan ere bi eredu desberdin aurkituko
dugu:
– hauteskunde kozientearen formula
– zatitzaile prozedurak
– Hauteskunde kozientearen premisa
hauxe da: halako boto kopuru jakin
bati (hauteskunde koziente) aulki bat dagokio.
Hauteskunde kozientea ateratzeko,
nahikoa da barrutian eman diren boto guztiak
barrutiari dagokion aulki kopuruaz zatitzea
(emandako botoak/aulki kopurua =
hauteskunde kozientea). Gero, hautagaitzen
boto kopuruak zatitzen dira aurreko operaziotik
irtendako hauteskunde kozienteaz,
eta kozientearen zenbat halako atera dituen
hautagaitza bakoitzak bototan, halako aulki
kopurua egokituko zaio. Esate baterako,
barruti batean 10.000 boto kontatu bada
hautzagaitza guztien artean, eta barruti horretan
5 aulki banatzen bada, hauteskunde
kozientea 2.000 boto izango da (10.000
boto/5 aulki = 2.000 boto). Hauteskude
kozientearen formulak dio 2.000 boto behar
dela , aulki bat eskuratzeko. Hala, hautagaitza
batek 4.000 boto bereganatu badu
–barrutian eman diren 10.000tik–, 2 aulki
dagokio hautagaitza horri (4.000/2.000 = 2).
Problema da, noski, hauteskunde kozientearen
formulak ez duela aulkien banatze
oso bat egiten uzten, hautagaitzek ez
baitituzte, normalean, kozientearen multiplo
zehatzak lortzen bototan. Demagun,
adibidez, aurreko kasuan 3.700 boto jaso
dituela hautagaitzak, ez 4.000. Bada, hautagaitza
horrek aulki bat bereganatuko luke
lehen 2.000 botoengatik, baina gainerako
1.700 botoek ez liokete bigarren aulki bat
eskuratuko, 2.000 boto baita hauteskunde
kozientea. 1.700 boto horiek eta beste hautagaitza
bati sobratu zaizkion 300ek 2.000
botoko hauteskunde koziente bat osatzen
dute, eta, hauteskunde kozientearen formularen
premisaz, aulki bat jaso behar lukete;baina aulki hori jasotzeke geratu da. Horregatik,
hauteskunde sistema batean hauteskunde
kozientearen formula aukeratzen
denean, beharrezko prozedurak zehaztu
behar dira gero, lehenengo aldian zuzenean
esleitu ez diren aulkiak banatzeko. Prozedura
horiek era honetakoak izan daiteke:
soberakin handiena (soberakin handienak
dituzten hautagaitzei ematen zaizkie, hurrenez
hurren, aulkiak), soberakin txikiena
(aurreko prozeduraren kontrakoa) edo batez
besteko handiena (hartu hautagaitza
bakoitzak lehen banaldian lortutako aulkiak,
eta haien boto kopuruaz zatitzen dira; eta
aulkiko boto gehien duten hautagaitzei
banatzen zaizkie, hurrenez hurren, gainerako
aulkiak).
– Hauteskunde kozientearen formulak
ez bezala, zatitzaile prozedurenek banatzen
dituzte aulki guztiak lehen banaldian,
eta mekanika errazagoa eskaintzen
dute, halaber. Honela da gauza: zatitzaile
sail jarraitu bat aplikatzen zaie hautagaitzek
lortutako boto kopuruei, eta kozienteak
handienetik txikiagora konparatuz esleitzen
dira aulkiak. Zatitzaile sail ugari dago, eta
hauek dira ezagunenak: D’Hondt (1, 2, 3,
4...) eta Saint Lague (1’4, 3, 5, 7...). Adibidez,
D’Hondt-en saila aplikatu nahi badiegu
hauteskunde emaitza batzuei, hartu hautagaitza
bakoitzaren boto kopuruak, eta honela
zatituko ditugu: 1ez, 2z, 3z...(banatu
beharreko aulki kopuruak agintzen dueneraino),
eta, gero, hautagaitza guztien emaitzak
konparatuz, aulkiak banatzeari ekingo
diogu, zifra gorenetik hasirik, eta beherantz,
aulki guztiak banatu arte.Jakina, hauteskunde formula bat ala
bestea erabiltzea ez da kontu neutrala.
Esan dugu lehen ere, nahikoa garbi: hauteskunde
sistema osatzen duten dimentsioek
ondorio politikoak dituzte; hau da,
eragina dute hauteskundeen emaitzetan.
Hateskunde formulek onura egiten diete
alderdi batzuei, eta kalte beste batzuei; alegia,
boto kopuruz dagokien baino aulki
kopuru handiagoa edo txikiagoa ematen
diete alderdi horiei. Gehiengoen formulek
alderdi handiei egiten diete mesede, eta,
aldiz, zaildu egiten diete alderdi txikiei ordezkaritza
ganberetan sartzea, alderdi txiki
horiek ez badituzte behintzat gehiengo
diren barrutietan kontzentratzen beren
botoak. Boto gehien lortzen duten alderdiek
are abantaila handiago dute gehiengo
erlatiboaren kasuan, zeren –gehiengo
absolutuak eskatzen duen bigarren itzulia
dela-eta– alderdi txikienei bide bakarra
geratzen baitzaiei soilik: beren laguntza
negoziatzea bigarren itzulian lehiatuko
diren alderdi nagusiekin. Formula proportzionalek,
aldiz, askoz zehatzago islatzendute hautesleriaren aukera politikoen banaketa,
baina inongo formulak ez du erabateko
proportziorik iristen. Hala, bada,
hauteskude kozientearen formulak eskaintzen
du, printzipioz, proportzio handiena,
boto neurri bera jartzen baitu aulki guztientzat.
Baina, gero beste prozedura batzuk
erabili behar dituenez aulki soberakinak
banatzeko, formularen printzipioa
distortsionaturik gertatzen da. Eta ikusten
dugu soberakin handienaren eta batez
besteko handienaren metodoek alderdi
handiei egiten dietela onura, eta soberakin
txikienaren metodoak, berriz, alderdi
txikiei egiten diela. Azkenik, esan behar
da zatitzailearen prozedurak –ez hain hobengabeak–
XIX. mendeko matematikari
handien emaitza direla. D’Hondt sailak
boto gehieneko alderdiei egiten die mesede,
eta alderdi txikiei kalte. Saint League
sailak alderdi ertainei egiten die fabore.
Hauteskunde sistema eta ordezkaritza politikoaren izaera
Esan dugu, hasieran, hauteskunde sistemaren
hiru dimentsioak elkarren mendekoak
direla. Esate baterako, barruti aulkibakar
bat jartzen bada, ez du zentzurik
zerrenda boto bat proposatzeak, ez eta zatitzaile
prozedura bat aplikatzeak jokoan
den aulki bakarra banatzeko. Beste hitz
batzuetan esanda, garbi utzi nahi da hauteskunde
sistema osotasun bat dela, ezin
daitekeela bere osagaien batuketa huts gisa
har. Horregatik erabiltzen da sistema hitza.
Eta sistema hori izugarri garrantzitsua da
hauteskundeak egiten dituzten sistema
politikoetan, ez sistemaren dimentsioen
ezaugarriengatik, baizik eta hauteskude
emaitzetan –eta, zehazkiago, ordezkaritza
politikoaren izaeran– duen eraginagatik.
Halatan, hauteskunde sistemak gehiengoen
sistematan eta sistema proportzionaletan
banatzen dira. Hauteskunde formulen
mailan egiten zen banaketarekin duen
antzagatik, aulkiak banatzeko formularen
izaerara mugatzen da, batzuetan, hauteskunde
sistemaren gaia. Alabaina, ikusi dugu
nola barrutiak edo, hobeki esan, barrutiaren
tamainak, eragin inportanteak izan
ditzakeen, erabiltzen den hauteskunde formula
erabiltzen dela ere. Egia esan, hauteskunde
sistemaren izaera gehiengozko
edo proportzionala hobeto ulertzen da hura
taxutzen laguntzen duen ordezkaritzaprintzipioari begiratuz gero. Eta ordezkaritza
hori bi eratakoa izan daiteke:
– ordezkaritza funtzionala;
– ordezkaritza soziologikoa.
• Ordezkaritza funtzionalak gehiengoak
sortzea erraztea, gobernu iraunkor bat
sortu ahal izateko proposatzen du. Horregatik,
hauteskunde sistema era jakin batean
antolatu behar da, botoak aulki bihurtzean
alderdi nagusiaren edo nagusien aldeko
joera bat gerta dadin, hala gehiengo garbi
bat sortuko baita ordezkaritza ganberan, eta,
orobat, hautesleriaren asmo aldaketa denean
ere, hauteskunde sistemaren joera hori
alternatiba politikoaren alde ari dadin orduan,
horrela erraztu egiten baita botereko
alternantzia politikoa. Gehiengozko joerek,
hau da, gobernu mota jakin bati eusten dion
gehiengo garbi bat sortzeak, lagundu egingo
die, gainera, hautesleei alderdi irabazlearen
lana identifikatzen; hurrengo hauteskundean,
hautesle horiek garbi edukiko dute
alderdi horren gobernu lanak saria ala zigorra
merezi duen, eta berriro gobernuaren
alde bozkatuko dute, edo, bestela, oposizioko
alderdia bihurtuko da gehiengo,
sistemak alternatibaren alde duen eraginaz.
• Ordezkaritza soziologikoak dio,
aldiz, ordezkaritza ganberak ispilu batek
bezain fidelki islatu behar duela gizarteko
aukera politiko guztien banaketa, aukera
politiko bakoitza jasotako botoen proportzioan
ordezkaturik egon dadin han. Beraz:
zenbat boto, hainbat aulki, ahalik eta estuen
neurtuta. Eta ganberan ordezkaturik
dauden ikusmoldeek erabakiko dute zer
gobernu mota eratu: alderdi batekoa, hautesleek
hala nahi izan badute, ala alderdi
askoren koaliziokoa, bakoitzak berez gehiengorik
ez duelako.
Laburtuz, ordezkaritza era bat edo bestea
aukeratzeak hauteskunde sistema gehiengozkoa
edo proportzionala onartzera
eramango du. Teoria politikoaren ikuspegitik
begiratuta, bi ereduak dira baliozko
eta demokratiko. Baina esan behar da gehiengozko
sistemak oso bidegabeak gertatzen
direla gizartean aukera politiko inportante
ugari dagoenean, eta egokiagoa dela
kasu horietan sistema proportzional bat jartzea.
Dena dela, eta bukatzeko, hau azpimarratu
nahi genuen:• gehiengozko sistemek desproportzio bat
suposatzen dute beti botoen eta aulkien
artean, eta proportzionalek, aldiz, proportzioa
bilatzen dute (handiagoa edo
txikiagoa) batzuen eta besteen artean;
• hauteskunde sistema baten elementu
guztien eragin konbinatuak, jakina, ordezkaritza
mota jakin bat lortzeko helburuari
erantzuten dio beti.