Gizarte jakintza»Gizarte gaiak
Hauteskundeak
Hauteskundeak eta ordezkaritzazko gobernua
Hauteskundeak, hitz gutxitan esanda,
hauxe dira: multzo antolatu bateko (estatu,
auzo elkarte...) kide guztiek edo batzuek,
prozedura arautu baten bidez, beren arteko
bat edo batzuk aukeratzea, multzo horretako
arduradun edo agintari izan dadin/
daitezen. Ikuspegi horretatik, bada, hauteskundeak
aitzindariak, ordezkariak etab.. zendatzeko teknika bat baizik ez dira (badira
beste batzuk ere: oinordetza, hautakidetza,
konkista...). Beraz, hauteskudeen
berezitasuna ez datza helburuan, baizik eta
prozeduran: hautesleek (botoa emateko eskubidea
dutenek) boto bana ematen dute,
eta boto horiek, gero, multzoak aurretik ezarritako
eta onartutako metodo baten bitartez,
aginpide bat ematen dute. Ordea, hauteskunde
teknika nagusitu da poliki-poliki,
batez ere XIX. mende hondarretik, eta gaur
egun ia munduko herri guztietan aurki daiteke
forma batean edo bestean. Jakina: herri
horietako hirutik batean ere ez dira hauteskunde
zinez demokratikoak egiten.
Ordezkaritzazko demokrazia gisa antolatuta
dauden sistema politikoetan nahitaezkoa
da hauteskundeak libreak izatea.
Historikoki, ordea, hautatze nozioa ordezkaritza
politikoaren kontzeptua baino askilehenagokoa da. Hala, polis grekoetan eta
Erromatar Inperioan erabili zen hautatze
teknika; bai eta Aita Santua izendatzeko ere,
Erdi Arotik hasita. Aldiz, XVIII. mendetik
aurrera (hor hasi baitzen teoria politikoa
ordezkaritzazko gobernu sistemaren ideia
zehazten) baizik ez da bihurtzen hauteskunde
sistema herritarren parte hartze politikoko
bide nagusia. Ordezkaritzazko gobernu
erak esan gura du herritarren izenean
gobernatzen duen sistema politiko bat dagoela;
beraz, herritarrei ere badagokie komunitate
osoan eragina izango duten erabakien
egileak aukeratzea. Herriak hautatutako
ordezkari batzuen bidez egiten da
hori, ahalmena horien eskuetan utziz. Ordezkaritzazko
eredu politiko hori demokratikoa
da gainera, herritar guztiek har baitezakete
parte ordezkari hautaketan. Ordezkaritza
eta hautatze kontzeptuen arteko lotura
gero eta estuagotik, eta parte hartzearen
ideal demokratikoak lagundurik, aldaketa
etorri da: harrezkero, gobernuek, gero eta
neurri handiagoan, herritarren onespenean
bilatzen dute beren zilegitasuna, eta, aldiz,
herritarrek ere eskatu dute gobernuaren
osaketan parte hartzeko eskubidea, hauteskundeen
bitartez.
Botoa emateko eskubidea
Ordezkariak aukeratzeko hauteskundeak
egin aurretik, ordea, zera zehaztu
behar da: nork duen botoa emateko eskubidea
(sufragio eskubidea). Zehazki esanik,
sufragio kontzeptuaren barruan bi eskubide
dira: botoa emateko eskubidea (sufragio
aktiboa) eta botoak jasotzeko eskubidea
(sufragio pasiboa), baina gu lehenengoari
lotuko gatzaizkio batez ere. Eskubide
horrexek islatzen du ongien hauteskunde
prozeduraren demokratizazioa. Egia
esan, eskubide hori hedatu nahiak piztu
zituen ordezkaritzazko demokraziako lehen
garaietako borroka handienak, klase menderatzaileak
eskubide horren aurka baitzirenbeti. Izan ere, garai batean sufragio
mugatua zegoen; hau da, biztanleriaren zati
batek bakarrik bozka zezakeen. Gero, halere,
Frantses Iraultzak aldarrikatutako igualitarismoaren
printzipioari esker, hedatu egin
zen astiro-astiro sufragio eskubidea. Alabaina,
XX. mendea iritsi eta dezente geroago
(inperio kolonialen ezkutatzearekin eta indibidualismoaren
garaitiarekin) lortu zen
botoa eskubidetzat –eta ez pribilegiotzat–
hartzea (gizaki bat = boto bat printzipio
ospetsua), eta orduan agertu ziren hautesle
masa handiak.
Sistema demokratikoko sufragioak esan
nahi du, beraz, herritar guztiak maila berekoak direla, herritar guztiek dutela komunitatearen
zuzendaritza politikoaren osaketan
parte hartzeko eskubide bera. Sufragio
eskubidea unibertsala, berdina, librea, ezkutukoa
eta zuzena da:
Eskubide unibertsala
Ez da inongo bereizkeriarik ametitzen
botoa emateko eskubideari dagokionez;
herritar guztiek dute bozkatzeko eskubidea,
diren sexu, arraza, erlijio, errenta, heziketa
edo alderdi politikoetako direla. XIX. mendean,
errenta maila jakin batetik gorako
gizonezkoek bakarrik zuten bozkatzeko
eskubidea, eta mende azkenean hedatu zen
eskubide hori gizonezko guztiengana.
Emakumeek, ostera, gutxienez Lehen
Mundu Gerraren amaiera arte itxaron behar
izan zuten. Botoa emateko (eta jasotzeko)
eskubidetik bereizkeria oro kentzeko
borrokak erakusten du ongien parte
hartzearen ideal demokratikoaren aurrerapen
zaila. Oraindik ere, hauteskundeetan
bozkatzeko, hauteskunde erroldan izena
emanda egotea galdatzen dute, eta gutxieneko
adin bat izatea, zeina ez baita sufragioaren
unibertsaltasunaren kontrako
jotzen, adin hori adin nagusitasun zibilarekin
bat baldin badator.
Eskubide berdina
Esan nahi da hautesle guztien botoak berdinak direla kopuruz; hau da, boto guztiek balio bera dute, eta kendu da botoplurala, zeinari esker hautesle batzuek (aberatsenek, heziketa maila handienekoek...) boto gehiago baitzuen besteek baino.
Eskubide librea
Esan nahi da hautesleak inongo presiorik
gabe erabakitzen duela botoa nori eman.
Horregatik da ezkutukoa ere sufragio eskubidea,
hautesleak libreki aukera dezan.
Normalean, hauteslea ez dago beharturik
bere botoa ezkutuan gordetzera, baina
eskaini behar du aukera hori ere hauteskunde
prozedurak, hautesleak (nahi badu)
erabil dezan (adibidez, hautes tokietan
kabinak jarriz edo...).
Eskubide zuzena
Botoa zuzenean doakie ordezkariei; ez da bitartekaririk boto-emaileen eta hautatuen artean. Hauteskundeak zeharkakoak ere izan daitezke: hautesleek konpromisario batzuk hautatzen dituzte, eta haiek, gero, ordezkariak. Estatu Batuetako kasua, non konpromisarioak hautatuz antolatzen baitira presidentetzarako hauteskundeak, ez da zeharkako sufragiotzat jotzen; izan ere, botoa presidentegai jakin baten alde ematekotan hautatzen dituzte konpromisario horiek.
Hauteskunde lehiaketa
Goian aipatu ezaugarri horiek dituen
sufragio eskubidea izatea behar-beharrezko
izanik ere, ez da berez aski hauteskundeak
libreak eta demokratikoak izan daitezen.
Hauteskundeak garbiak izango badira, sufragio
eskubidea ez ezik, hautatzeko aukera
ere behar da. Horrek esan nahi du ezen,
gutxienez, bi alderdi politiko desberdinen
arteko lehiaketa behar dela hor, hautesleak
haien artean aukera dezan, eta, ondorioz,
hautesleen eskubideak ez ezik, herritaren
atxikimendua bilatzen duten alderdi politikoen
eskubideak ere zaindu behar direla.
Oro har, berme juridikoak dituen jokaleku
bat behar da eskubide eta askatasun publikoak
erabiltzeko, eta jokaleku horrek
egiatan ziurtatu behar ditu biltzeko, elkartzeko
eta ideiak adierazteko askatasunak.
Hautagaitzen askatasuna, hots, hauteskundeetara
nahi duten alderdi politiko
guztiak aurkeztu ahal izatea beharrezkoa da,
baina bai alderdi politiko horiek hauteskunde
borrokan aukera berdinak izatea ere.
Hargatik, demokrazia gehienetan, neurtu
egiten da alderdien hauteskunde gastua,
arautu egiten da haiek komunikabideak
noraino erabili, edo, areago, diru laguntzak
banatzen zaizkie ordezkaritza lortu dutenalderdiei, hauteskundeak alderdi aberatsen
gauza bakarrik izan ez daitezen. Azkenik,
hauteskundeek aldi bateko erabakia sortu
behar dute, eta erabaki hori hurrengo hauteskundeek
ezeztatuko dute. Horri dagokionez,
ez da eredu bakarrik hauteskundeak
zenbatez behin egin behar diren dioenik;
hiru eta bost urte artean behin egiten dira
herri gehienetan. Areago, herri gehienetan
ez da data zehatzik izaten hurrengo hauteskundeak
egiteko, baizik eta gobernuaren
esku izan ohi da parlamentua desegitea eta
hauteskunde berriak deitzea. Nolanahi ere,
demokrazia batean, hauteskunde emaitzek
aldi bateko balioa izan behar dute soilik,
eta hautatuak hurrengo hauteskundeen esanaren
mendean geratzen dira.
Demokrazia eta hauteskundeak
Demokrazia eta hauteskunde kontzeptuak
askotan berdintzen diren arren, hauteskunde
guztiak ez dira demokratikoak, eta
demokrazia ez da botoa emateko eskubide
hutsa. Hasi gara esaten hauteskundeak ordezkari
bati aginpide bat emateko prozedura
bat direla, baina gero jabetu gara
konplexuago dela gauza hauteskundeak
testuinguru demokratiko batean direnean.
Horregatik, ordezkaritzazko demokraziarik
ez den arren hauteskunderik gabe, hauteskundeak
egite hutsak ere ez du esan
nahi sistema bat demokratikoa denik. Horri
dagokionez, zientzia politikoak zeingehiagozko
hauteskundeak eta zeingehiagozko
ez diren hauteskundeak bereizten
ditu. Zeingehiagozko hauteskundeek esan
nahi dute: alderdi desberdinak ariko direlalehian, hautesleek horietako edozein aukera
dezaketela benetan, alderdi guztiak baldintza
beretan ariko direla lehian eta, azkenik,
emaitza hurrengo hauteskundeek
ezeztatuko dutela. Zeingehiagozko hauteskundeetan
ez da aurrez jakiterik emaitza
zein izango den, eta emaitzak badu eraginik
hurrengo gobernuaren osaketan.
Zeingehiagozko ez diren hauteskundeek,
aldiz, ez dute pluralismo politikorik, hautesleen
aukeratzeko askatasuna mugaturik
egoten baita, eta, gainera, hauteskunde
horiek beste mekanismo batzuekin lehiatzen
dira gobernuaren osaketan eragiteko
orduan.
Dena dela, are hauteskundeak benetan
libreak eta zeingehiagozkoak direla esan
daitekeenean ere, sinesgaiztasun gero eta
handiago batek zalantzan ipintzen du gaur
egungo hauteskundeen balioa. Hor, ikusentzunezko
komunikabideen eragin gero
eta handiagoa aipatzen da; horiek ideien
eztabaida ez, baizik irudi borroka huts bihurtu
dituzte hauteskunde kanpainak.
Bestalde, nola mundu globalizatu honetako
problemak eta auziak gero eta konplexuago
diren, hautesleek oso ezaguera mugatua
dute noski horiei buruz, eta ezin dituzte
ongi neurtu alderdi politikoek eskaintzen
dizkieten proposamenak. Areago, alderdien
proposamenen homogeneizatzea
salatzen da, ez dela benetako alternatibarik
eskaintzen, eta hauteskundeek ez dutela zuzendaritza
politikoa aldatzen, baizik eta
zuzendariaren aurpegia bakarrik. Hala eta
guztiz ere, eta kontuak kontu, zeingehiagozko
hauteskundeak dira (bide hoberik
ezean) sistema demokratikoen zutabe nagusia.
Hauteskunde horiexek dira, halaber,
hauteskunderik (edo pluralismodun hauteskunderik)
ez duten herrien helburu nagusia.