Gizarte jakintza»Gizarte gaiak
Gizarte mugimenduak: gogoeta orokorrak
" id="pint0" />
Definizio sarrera
Aztertuta ditugu gizarte talde askoren
ideologia eta bestelako ezaugarriak. Orain
horietako guztien gaineko teoria orokorra
zedarritzen saiatuko gara. Honako galdera
honi erantzuteko ahalegina egingo dugu:
desberdintasun, helburu, aldarrikapen eta
ideologia diskurtsoetatik harantzago, ba ote
dute gizarte mugimendu guztiek izateko eta
jokatzeko modu komunik? Ba ote da; eta
baldin bada, zertan datza, oro har, gizarte
mugimendua deitzen zaion ekintza modu
kolektibo hori?
Lehenik eta behin definizio bat eman
dezagun:
Gizarte mugimendua da pertsona,
talde eta/edo erakunde arteko sare
ez formala,
mundua ikusteko eta bertan jokatzeko
modu bateratua izanik,
aginpidea erabiltzeko edo banatzeko
modua aldatzea aldarrikatzen duena,
interes kolektibo batzuen mesedetan,
eta agintari eta eliteekin harreman
gatazkatsuak izan ohi dituena.
Definizio abstraktu samarra da, paradoxaz,
aurreko gaietan aztertu dugun bezala,
gizarte mugimenduak ekintza modu
kolektibo guztiz errealak eta biziak baitira.
Ezer ez da gizarte mugimendua bezain abstrakzio
gutxikoa. Aginpide politikoaren
aurka borrokatzeko nekazari, langile,
emakume, ekologista edo nazionalistek eraturiko
mugimenduak dira, batez ere, interes
edo balio jakin-jakinak aldezteko edo
eskatzeko gatazka zehatzak.
Gauzak areago zehazten saiatu behar
dugu eta, horretarako, gizarte mugimenduak
–oro har– ulertzeko modu egokia da
beste jokabide kolektibo mota batzuekin
alderatzea, hain zuzen ere partidu politikoekin,
aurreko gaietan horrelakoen gainean
gogoeta egin dugu-eta.
Partidu politikoekiko antzak eta desberdintasunak
Ikus ditzagun alderdien eta gizarte mugimenduen arteko diferentziak eta antzekotasunak hurrengo orrialdeko koadroan:
Aginpide politikoarekiko jarrera
Partidu politikoak aginpide politikoa
erabili nahi du. Eta gizarte mugimenduak
aginpide politikoari eskatzen dio gizartean
zer edo zer aldatzeko. Bata –partidua– aginpidea
erabiltzera abiatzen da; bestea –gizarte
mugimendua– aginpide politikoak
erabakitakoa aldatzera. Norabide desberdinak
dituzte, hortaz, baina horrek ez du esan
nahi mundu banatuetan daudenik.
Lehenengo eta behin, gizarte mugimenduak
ez dira arrotz aginpide politikoarekiko.
Areago, gizarte mugimendu bat jaiotzean
aginpide politikorantz doan borondate
kolektiboa baino ez da ia. Ez aginpidea hartzeko
borondatez, baina bai aginpide hori
gizarte mugimenduaren, jendeen eta politikariek
ordezkatzen omen dituztenen alde
erabiltzea eskatzeko asmoz. Ezbairik gabe,
mugimenduaren dimentsio publiko horrek
–publikorantz jotze horrek, alegia– ez du
mugimendu osoa hartzen edo eratzen;
mugimendua nortasun kolektiboa eraikitzeko
jardunbidea ere bada, munduan, kolektibo
gisa, modu desberdinean begiratzeko,
egoteko eta jokatzeko nahi eta gizarte
praktika da. Baina mugimendu bat ez da
jaiotzen nortasun kolektiboak saiatzeko;
baizik eta arazo kolektibo jakinak konpondu
nahi dituelako erabaki politiko zehatzak
erabilita eta, hain zuzen ere, jaiotze eta bilakaera
horietan bermatuko du bere nortasun
berezitasuna.Demokrazia eta gizarte mugimenduak
«Zenbateraino dakar gizarte mugimenduen
arrakastak gizartean balore demokratikoetan
sakontzea? Edo, zenbateraino dira
mugimendu horiek gizarte postindustrialaren
berdemokratizazioaren subjektuak? Agian,
Rochonek dioen bezala, gizarte mugimenduek
ez dute halako asmo handinahirik, agian
ez dute Demokraziaren planteamendua aldatu
nahi demokrazia «sakonaren» bila. Baina,
aldi berean, egia da gakoa ez dagoela testuinguru
politiko jakin batean eragilea eta diskurtsuak
ugaritze soilaren bidez lorturiko demokratizazioan.
Ugaritasun horrek, gizarte
mugimenduek bideraturiko komunikazio horrek,
aldaketa kultural eraginkorrik ekarri ote
duten ere begiratu behar da, eta begiratu behar
da lagungarria izan den euskal hiritarren
artean demokraziaren baloreak zabaltzeko:
gizarte zibilaren burujabetasuna indartzea, gizabanakoaren
eta taldearen autodeterminazioaren
beharra nabarmentzea, garrantzi gehiago
ematea herriaren erabakiari, elkarrizketari,
tolerantziari, gutxiengoen errespetuari.
Dedukzioekin soilik, froga enpirikorik
ezean, Euskadin balore demokratikoak sakondu
direla esan daiteke. Horrela, higikunde
antimilitaristak aurrera eramandako desobedientzia
zibilaren estrategiaren garaipena,
esaterako, indartu egin beharko litzateke estatuaren
aurrean gizabanakoaren eta gizartearen
burujabetasunari protagonismoa ematen
dion kultura batean, beste era batera esanda,
berezko burujabetasuna aldarrikatzen duen
kultura batean…
…Dena dela, ez da erraza balore horien
presentzia neurtzea, demokraziaren oinarrietara
jotzeko nahi hori neurtzea, eta are zailagoa
da jakitea nahi hori zein neurritan areagotu
den gizarte mugimenduen jarduerari
esker. Hipotesi bat eman dezakegu, soilik,
amaitzeko. Baldin eta egunen batean demokrazia
nork erabaki behar duen erabakitzeko
sistema politiko bat izatetik guztien artean zer
izan behar duen erabakitzera aldatzen bada,
aldaketa horretan izango dute gizarte higikundeek
protagonismoa»
«Movimientos sociales y democracia en Euskadi» kapitulua,
65. orr.; P. Ibarra, I. Barcena eta M. Zubiaga,
«Los movimientos sociales; transformaciones
políticas y cambio cultural» liburuan, P. Ibarra eta
B. Tejerina (agit.), Trotta argitaletxea, Madril.
Partidu politikoekiko harremanak
Jatorrian, eta ohiko bilakaeran, mugimenduak
mesfidantza izaten dute partidu
politikoekiko. Jarrera, batez ere mugimenduaren
lehenengo aldian, kritikoa da partiduen
aurrean, uste izaten baitute partiduok
ez dituztela ordezkatzen eta konpontzen
gizarte mugimenduaren sorreran diren bidegabekeria
kolektiboak. Guztiarekin ere,kritika ez da baldintzarik gabea. Gizarte
mugimenduek, jaiotzerakoan, partiduen alternatiba
izateko asmoa izan ohi dute eta,
nolabait, partiduak zaharberritzekoa ere bai.
Alde batetik, partiduek ez bezala jokatu
nahi dute, eta horretarako baliabideak
jartzen saiatzen dira: partiduek ahazturiko
gaiak aldarrikatzen, antolakuntzan parte
hartzen, oinarritik antolatzen, jarduteko
bitarteko ez-konbentzionalak erabiltzen…
Baina, bestalde, ez dute ahazten partiduek
zeregin politiko egokia izan dezaketenik.
Sortzerakoan, mugimenduek ez dituzte partiduak
eredutzat jotzen; desbideraturik, usteldurik
eta urrundurik ikusten baitituzte.
Eta jaiotzeko unean mugimendu sozialek
kezkatzat izaten dute beren asmo kolektiboak
puruak eta desberdinak izatea. Baina
ez dute guztiz gaitzesten, behar bezala zaharberritu
ondoren, partidu politikoa ekintza
kolektiboko beste eredu bat izan daitekeenik
(eredu baliagarria, gainera).
Antolamendua
Partiduetan bada antolamendu egitura
bat eta, partiduaren sorrera eta noizean
behin izaten diren berrikuntza ziklo demokratikoak
salbuetsita, modu bertikalean
jardutera jo ohi du egitura horrek; erabakitzerakoan
bada jardunbide hierarkiko bat
eta, bestalde, partiduko kideek arauturiko
harremanak izan behar dituzte barnean;
eskubideak eta eginbeharrak arauturik daude
eta horiek hautsiz gero, partidutik botatzeraino
ere hel daiteke. Partidu batean
guztiek ez daukate dena erabakitzerik eta,
jakina, denek ez dute erabakimen bera jardunbide
guztietan.
Mugimendu batean, aldiz, antolamendu
egitura nagusiak desberdinak dira. Erabakimen
horizontala nagusitzen da, denek
dena erabaki behar dutela, edo ahal dutela
behintzat, uste izan behar da eta kideen
eskubide eta eginbeharrak ez daude arauturik.Intentzio ona eraginkortasunari gailentzen
zaio eta antolamendu informala da
arau, inoiz ez salbuespen. Gizarte mugimenduetako
lagunek ez dute beren burua kidetzat
jotzen, partehartzailetzat baino.
Antolamendu gogoeta horiek eta aurrerago
interesen ordezkaritzaz egingo ditugunek
pentsaraz dezakete partidua nolabait
goragokoa dela mugimendua baino. Partidua
modu eraginkorrean antolatzen da eta
interes orokorrak ordezkatzen ditu, mendean
mugimendu edo talde «desantolatuagoak»
dituela aldarrikapen sektorial edo
berezietan lanean.
Egitura hori izan, badaiteke. Baina bada
beste bat, non gizarte mugimendua higimen
zabala den, mugimendu multzoa edo, zehatzago,
mugimendu/elkarte bat. Azken
kasu honetan, mugimenduak lokarri batzuk
ditu definiziotzat, eta horiexek –elkar
hartuta– batzen dituzte pertsonak, taldeak
edo aldarrikapen bakarra aldezten duten
tokian tokiko mugimendu mugatuak, eta are
sareari –arrazoi instrumentalak direla bide–
atxikitako partiduak ere; elkarteko/mugimenduko
partaideak identifikatuago sentitzen
dira sarearen eta mugimendu osoaren
kultura, ideologia eta helburu orokorrekin,
normalean jarduntoki duten mugimendu
talde jakinarekin baino. Gure iritziz, gainera,
mugimendua mugimendu/elkarte gisa
definitzea litekeen gauza baino gehiago ere
bada. Gizarte mugimenduen modu ohikoa
eta, halaber, identifikagarriena da. Eta egoera
orokor horretan, partidua ez da mugimendua
baino goragokoa, mugimendu
horretako partaide baizik.
Gizarte mugimenduetan demokrazia
horizontalagoa proposatzeak eta erabiltzeak
ez dakar, berez, demokraziaren gaineko
kosmos ikuskera eta estrategia operatiborik
dutenik, oro har. Gizarte mugimendu
batzuk ez datoz bat sistema politikoaren eta
sozialaren erabakitzeko moduarekin. Beren
iritziz, partehartze txikia, elitismo gehiegi eta
gizarteko pertsona guztion burujabetzarekiko
erdeinu handiegia dago; barnetikmodu alternatiboan antolatzearen bitartez
orekatu nahi dute desadostasuna, baina
horrek ez daramatza gatazka irekiak planteatzera
beste demokrazia sistema bat ezartzearen
alde. Gizarte mugimenduak ez dira
sortzen sistema politikoa aldatzeko, asmo
mugatuago baterako baizik –jatorrian, behintzat–.
Gizarte bidegabekeriazat jotzen duten
arazoa konpontzeko mobilizatzen ahalegintzen
dira, baina hori bai, saiatzen dira
beste modu batera jokatzen.
Ordezkaritza bitartekoak
Partiduak eta mugimenduak bereizten dituen beste ezaugarri honek ez du azalpen askorik eskatzen eta bataren eta bestearen interesak nola ordezkatzen diren deskribatzen du. Partiduak batez ere hauteskundeak erabilita bideratzen ditu interesak eta mugimenduak, lehentasunez, bide ez-konbentzionalak –grebak, manifestazioak, ekintza bortitzak eta abar– eta ez ditu inondik inora hauteskundeak erabiltzen.
Interesak
Zailagoa gertatzen da mugatzea zein
interes –kualitatibo eta kuantitatibo– ordezkatzen
duen bakoitzak. Hasteko, badirudi
egungo partidu politikoek oso interes
orokor eta mugagabeak ordezkatu nahi dituztela,
herritar guztien interes mota guztiak
harmonizatu nahi dituztela. Aldiz, mugimendu
sozialek talde sozial jakinen interes
mugatuak ordezkatzen dituzte. Hala ere,
desberdintasunak ez dira hain gardenak.
Lehenik eta behin, ikuspegi kuantitatiboa
erabilita, ezin dugu ahaztu, jatorrian,
partidu politikoak halako klase edo gizarte
talde jakin batzuen interes mugatuei atxikirik
agertzen direla, eta gaur egun, batez
ere –interes nazionalak baino ez dituztela
defendatzen esan eta aldarrikatzen duten
arren–, partidu guztiek ez dutela berdindefendatzen edozein interes kolektibo mota;
aldarrikapen edo gobernu agendetan aukerak
eta hierarkiak ezartzen baitituzte –gizarte
talde edo klaseen arabera–.
Bestalde, gizarte mugimenduen interesak
zehaztasuna galduz eta unibertsal bihurtuz
doaz. Horrela, mugimendu ekologista
batek toki jakin bateko ingurumen
arazoa konpondu nahi duenean, eskakizunetan
–lurraren berotzea, demagun–
gizadi osoa defendatzeko asmoa erabiliko
du argudio.
Ordezkaturiko interesen kalitatea bereiztea
nekez eusteko moduko irizpidea da.
Horrela, partiduek esaten digute interes
materialak eta gizabanakoari atxikitzekoak
defendatzen dituztela eta, aldiz, gizarte
mugimenduek borroka egiten dutela interes
«espiritualagoak» (bakea, izadiarekiko
harmonia, parte hartzea, balioekiko begirunea)
lortzearren. Agerikoa gertatzen da
hori muturreko kasuetan, hau da, Mundu
Gobernu Zuzena ezartzea aldarri darabilen
gizarte mugimendua eta notarioen lansaria
gehitzeko eskatzen duen partidua alderatzen
badira. Baina, begi bistan dago, errealitatea
oso bestelakoa da. Eta, hala, mugimendu
ekologista batek eskatzen duenean
lantegi kutsatzaile bat ixteko inguruko bizilagunek
ez gaixotzeko eskubide unibertsala
izan dezaten, gizarte mugimendua da. Eta
gobernuan dagoela, partidu politiko batek
herritarrengan etorkinekiko elkartasun jarrerak
sustatzeko hezkuntza programak finantzatzen
baditu, partidu politikoa da.
Ekintza kolektiboa
Partiduek interes orokorrak jasotzen dituzte, nahiz eta –noizean behin eta partidu batzuetan, behintzat– nortasun kolektiboak ere eratzen dituzten. Eta mugimenduek nortasun kolektiboa sendotu eta eratzen dute, mundua ikusi, interpretatu, balioetsi eta desiratzeko (eta bertan jarduteko)modu desberdin eta adostua, baina halako interes orokor moduko batzuk ere aldezten dituzte. Hala ere, «baina» hori ez da partidu politikoak aipatzerakoan erabilitako bera. Partidu politiko batek ez du halako nortasun kolektibo definitu baten premiarik partidu politiko izaten eta jarduten irauteko. Gizarte mugimenduan –iraungo badu–, aldiz, bi dimentsioek egon beharko dute. Interesa eta nortasuna.
Gatazka estrategia
Gizarte mugimenduek bitarteko konbentzionalak
erabiltzea dute ezaugarritzat.
Bitarteko sorta aldatuz joan da urteak joan
urteak etorri, baina begi bistan dago zenbateko
legezkotasuna duten gorabehera, gizarte
mugimenduek lehentasunez erabilitako
ekintza modu nagusiek mesfidantza
moduko bat adierazten dutela aldarrikapen
bide «normalizatuekiko». Gizarte taldeen
kezka nagusia beren ekintzen legitimitatea
da. Ez zaie axola aginpide politikoak, oso
“zuzentzat” ez izatea, edo istilutsutzat jotzea.
Ardura dute jakitea ea gizarteak ekintza
hauek bidezkotzat joko dituen, ea ulertzen,
onartzen, edo bultzatzen dituen.
Erabilitako bitartekoak gatazkatsu izateak
bide ematen digu adierazteko beharbada
erantzuna topatu dugula, baina, guztiarekin
ere, argi dezagun hau hobeto. Interes
talde batek (abokatu elkarte profesionala,
izozkigileen batasuna edo auzoko elbarriekiko
elkartasuna sustatzen duen taldea)
lankidetza du jarduera ardatz, partiduak,
aldiz, lehiatu egiten dira aginpidea
lortzeko, eta gizarte mugimenduaren estrategia,
berriz, gatazkan oinarritzen da. Identitate
gatazkan eta, jakina, aginpide politikoarekiko
gatazkan. Askotan, lankidetzarako
aukerarik uzten ez diotelako eta, ia
beti, eta nolanahi ere den, helburuak gatazkaren
bitartez auzolanaz baino arinago eskuratuko
dituela uste duelako.
Sistema aurkakotasuna
Maiz esaten da sistema politikoak taldearen
eskakizunak bereganatu ezin izateak
definitzen dituela gizarte mugimenduak, hau
da, gizarte mugimenduek harantzago joan
nahi dutela, sistemaren joko arauak apurtu
nahi dituztela, eta, jakina, asmo horrek errotik
bereiztuko lituzke partidu politikoetatik.
Baieztapen hori, hala ere, zalantzazkoa da,
ez da-eta hain begi bistakoa ezaugarri hori
gizarte mugimenduek berariaz eta sistemaz
bereganatzea eta defendatzea.
Une egokia da hau gizarte mugimenduak
kontzeptu bidez azaltzerakoan egin
ohi den okerra argitzeko. Gizarte mugimenduak
ez dira gizarte mugimendu berriak.
Edo, zehatzago esateagatik, 1970eko hamarraldian
Europan sorturiko gizarte mugimendu
berriek –ekologismoa, feminismoa, bakezaleak–
jaiotzez badituzte halako ezaugarri
batzuk, ia gizarte mugimendu guztien
jatorrian direnak. Gizarte mugimendu berriak
fase bat baino ez dira gizarte mugimenduen
bilakaeran. Ia gizarte mugimendu
guztiek, ziklo osoan, osoko bilakaeran
aztertuz gero –langileenetik giza eskubideen
aldekoetaraino, ekologista barne), mugimendua/elkartea
eratu eta hedatzeko
fasean (sarean mugitzean) sistemaren
aurkako erradikaltasun sintomak izan ohi
dituzte. Aldarri dute ezen beren proposamenek
giza elkarbizitzaren arazo guztiei
ebazpide globala emateko balio dutela eta
sistemari eskatzen diote joko arauak hautsi
eta aldarrikapenok kontuan hartzeko.
Sintoma alternatiboak; mugimendua
trinko eratzeko eta nortasun kolektiboa finkatzeko
unean dagoen sintomak. Baina
mugimendu guztiek ez dute une hori adierazterik
izaten (mugimendu batzuk ez zaizkio
atxikitzen “bere” elkarteari/mugimenduari
eta beste batzuek ez dute lortzen eztaelkarte hori eratzerik ere) eta, bestalde,
mugimendu bateko bizi zikloaren zati handi
batek (batez ere mugimendua sendotu
ostean) ez du ezaugarritzat alternatibotasun
sintoma horiek adieraztea.
Aktibistaren nolakotasunak
Orain gizarte mugimenduko partaidearen, ekintzailearen soslaia deskribatzea interesatzen zaigu. Zuzengabetasuna dela-eta solidario sentitzen da eta bete-betean sinestuta dago mobilizazio kolektiboaren eta solidarioaren bitartez erauziko dela (eta, beste biderik ez dagoelakoan dago); eta, hori ez ezik, lagun horrek gizarte sentiberatasun “biziagoa” ere izango du, dela sozializazio integratzaile akastunagatik, dela ideologia disidenteen kontrasozializazioagatik, dela benetan egiturazko gabeziak edo erasoak bereganatzen dituelako (maldan behera doan industrialde bateko langabezia orokortua, talde gay bat gaitzetsirik egotea), dela egunerokotasuna oso gizalde hertsietan bizitzeagatik edo abarrengatik. Baina ia beti sentikortasun hori aurreko praktika batean sendotua da. Elkartasun mugimenduetan parte hartzearen eraginez –nahiz eta, beharbada, edukiek zerikusirik izan ez orain parte hartzera bultzatzen dutenekin–, lehengo joera (egiturazko edo kulturazko) hori ohitura bihurtu da. Gizarte mugimendua jaiotzen da (baldintza beharrezkoa baina ez behar bestekoa) lehengo gizarte sare batzuetatik; gizarte mugimendua hastapenetan ia sare horien elkargunea besterik ez da. Gizarte mugimendua –lehendik azalduta dugu– sare sorta da. Eta, azkenik, gizabanakoak (ez guztiak, jakina,baina bai eragileenak, aitzindari izan litezkeen horiek) gizarte mugimendura doaz jatorriz elkartasunezko gizarte saretan jardun dutelako.
Berraztertze dinamikoa
Orain arte esandakoak aukera emango
digu gizarte mugimenduen ezaugarri komunak
berriro aztertzen saiatzeko. Hori
dela-eta gogoratu behar da dimentsio dinamiko
eta aldakorra duela eta, horrela,
gizarte mugimenduak bitara deskribatuko
ditugu.
• Batek deskribatuko ditu mugimenduetan
beti dirauten ezaugarriak. Deskribapen
estatiko honek elementutzat
izango ditu, gainera –begi bistan dago–,
gatazka politikoari eustea ez ezik antolamendu
eta erabaki egituren ez formaltasuna
eta horizontaltasuna, nortasun
kolektiboari eusteko kezka (gutxienez
ere), eta sistemaren aurkako potentzialtasuna,
nahiz eta potentzialtasun
ahula izan.
• Besteak tirabirarik goreneko faseetan
deskribatuko du mugimendua, hau da,
une jakinetan, soilik. Mugimendua jaiotzerakoan
eta hedatzean dirauten ezaugarri
gisa agertuko dira nortasun kolektibo
indartsua, autonomia (bete-betean
gaitzetsi ohi dute partidu eta erakundeetara
hurbiltzea, bitarteko ez-konbentzionalen
erabilera etengabe bultzatzea, eta
abar) eta sistemaren aurkako aldarrikapen
globalak. Ezaugarri guztiek nahikunde
bera adierazten dute: kideek,
kolektibo moduan, desberdinak izateko
duten nahia.
Gizarte mugimendua (edo mugimendu
moduan eratu nahi duen gizarte mobilizazioa)
jaiotzen da, partaideen iritziz, bidegabekeriaren
bat egiten ari delako edo talde
moduan dituzten interesei kalte egiten
omen zaielako (normalean, gauza biak).
Baina taldeak jaiotzerakoan duen indarra
–horren bitartez halako segurtasun batez
iraun baitezake– indartsu sentitzetik datorkio,
beren ekintzek egunerokotasunetik,
araututakotik kanpo jartzen dituen pertzepziotik
–hobeto esanda, sentipenetik–. Desberdina
izatea elkarte nortasuna trinko bizitzean
datza, kanpoko inposizioak gaitzestean,
borroka bide alternatiboak erabiltzean
eta errealitatearen ikuspegi berezi eta globala
eratzean. Eta lurralde zibilizatuaren
mugetatik kanpo jaiotzeak, kanpo errealitate
endekatu bati aurpegi emateko borondate
kolektibo horrek sentiarazten du mugimendua
une edo fase jakin horretan benetako
eta indartsu.