Gizarte jakintza»Gizarte gaiak
Nazionalismoak: bilakaera historikoa
Erdiguneak eta periferiak Mendebaldeko Europan
Mugimendu nazionalistak deskribatzeko,
estatuaren erdigune jakinen agerbide
historikoa eta periferia nazionalen erreakzioak
aztertu behar dira. Mendebaldeko
Europatik hasiko gara, alde horretan agertu
baitziren estatu-nazioen lehen eredu historikoak.
Rokkan-ek erlijio faktorea konbinatzen
du erdigunearen eraketaren indar
edo ahuleziarekin eta hiri sarearen dentsitate
handi edo txikiarekin, 1500 eta 1800
artean indarrean egon zen Europaren «kontzeptu
mapa» egiteko. Estatu unitarioa absolutismoa
ezarri zenean sortu zen, Rokkanek
«itsas nazio inperialak» esamoldeaz deskribatzen
dituenen geografia eremuan: Frantzia,
Ingalaterra, Portugal, Gaztela eta Danimarka.
Europa iparraldetik hegoaldera
egituratzen zuen –eta egun ere egituratzen
duen– erdiko ardatz «lotaringiarrean» kokaturiko
hiri-estatuen sarearen alboan zegoen
eskualde hori; Estatua eratzeak hiri indartsuenkontzentrazio trinkorik ez izatea eskatzen
zuen, eta errazagoa gertatu zen hori
zenbat eta urrunago egon Kontraerreforma
katolikoaren eraginetik.
Hiri-estatuen aldean ez ziren sortu estatuaren
erdigune indartsuak. Konfederazio
modernoak alde horretan sortu ziren Behe
Erdi Aroan: Lonbardiako Liga, Hansa, Probintzia
Batuen Errepublika (Herbehereak),
Belgikako Estatu Batuak, Rhin-eko Konfederazioa,
Konfederazio Germaniarra,
Konfederazio Helvetikoa... Estatu-nazioen
garaian, estatu-nazio indartsuek bereganatu
zituzten burujabetza anitzeko multzo
horiek, edota lurralde galerak jasan zituzten
etengabe.
Desberdintasun etniko, hizkuntzazko
edo erlijiosoak zeuden aldeetan, mugimendu
nazionalista periferikoak agertzea honako
honen mende egon zen: erdiguneak
Erkidego eta Gizarte Nazionalak (indartsuak
Frantzian; ahulak, aldiz, Espainian) indar
handiagoaz edo txikiagoz eraikitzearen
mende. Mugimendu horiek, hasieran hizkuntza
eta kultura izaerakoak, ez ziren heldu
politikoki XIX. mendearen hondarra arte,
sufragio unibertsala eta masa mobilizazio
politikoa agertzearekin batera.
Historikoki, eta orokorrean, erdiguneaperiferia
gatazkaren hiru agerraldi izan dira
hurrenez hurren Mendebaldeko Europan
mobilizazio etniko-nazional gisa (Seiler:
1996). Horien abiapuntua Industria eta Nazio
Iraultzen hasiera historikoan kokatu
behar da:
• Lehena legitimista-erreakzionarioa
da. XVII. mendearen azken aldera hasi zen
Erresuma Batuan jakobinoen, Bretainiako
chouan-ekin segitu zuen Frantziako Iraultzaren
garaian, eta XIX. mendeko lehen
erdian mugimendu karlista eman zuen,
Espainiako estatu-nazioaren liberalismo
ahularen kontra armak hartu zituena.
• Bigarren erreakzioak nazionalismo
populistaren itxura hartu zuen, eta periferiak,
erdigunerarekiko borrokan, nazionalismoaren
baliabideak erabiltzean datza.
Fase honek alderdi autonomista-nazionalisten
sorrera ekarri zuen XIX. mendearen
azkenetan; prozesu horrek munta berezia
du Mendebaldeko Europan, Katalunian eta
Euskal Herrian.• Nortasunaren aldeko mobilizazioaren
hirugarren era, nazionalitario-aurrerazalea,
Mendebaldeko zenbait aldetan agertu
zen XX. mendeko 60ko eta 70eko hamarraldietan,
eta elkarren kontrako faktoreen
ondorio da: nazionalismo arrazistaren ospegaltzea
faxismoaren eraginez, deskolonizatze
prozesuak kontinente zaharrean izan
zituen ondorioak –besteak beste, Hirugarren
Munduko ereduei jarraitzea ekarri zutenak–,
europar federalismoa... Mobilizazio
hori 68ko maiatzeko belaunaldiaren balio
industria ondokoak eta belaunaldi horren
baitan sortutako mugimendu alternatiboen
–ekologista, feminista, antimilitaristen–
ekarpenak jaso zituen.
Periferiako mugimendu horiek izan
duten berezitasuna hainbat faktoreri zor
zaio, besteak beste, estatu horien aniztasun
etniko handiago edo txikiagoari eta naziogintza
bikoitzaren sendotasun edo ahuleziari.
Faktore horiei dagokienez, «protonazio»
etnikoak izateari eta mugimendu horiek,
estatu-nazio jakin batek alde horretatik zuen
eskasiaren aurrean, modernotasun faktore
bilakatzeari edo ez bilakatzeari. Kontuan
hartu beharreko egungo faktoreak hauek
dira: nazionalismo periferikoek zein neurritan
egin duten bat posmodernitateari dagozkion
gizarte mugimendu alternatiboekin; eta
Ongizatearen Estatuaren logikarekin dituzten
adostasun edo desadostasunekin.
• Ipar Irlandan izan ezik, hizkuntza
desberdintasunak nagusitzen zaizkie erlijiozkoei
Mendebaldeko Europako nazio gatazketan;
Ekialdean, berriz, ez da halakorik
gertatzen. Horrelakoa da Belgikan talde
waloniera eta flandriera aurrez aurre dauzkan
gatazka; horrelakoak dira, halaber, kataluniar,
euskal eta galiziar nazionalismoak
erdigune espainiarraren aurrez aurre jartzen
dituena; okzitaniar, bretainiar, euskal eta
korsikar nazionalismoak frantziar erdigunearen
aurrez aurre jartzen dituena; eta nazionalismo
eskoziarra eta galestarra (baldin eta
Eskoziako presbiterianismoa eta Galesko
metodismoa aintzakotzat hartzen ez badira)
erdigune britainiarraren aurrez aurre jartzen
dituena. Italian, hizkuntza alemana eta
frantsesa dira, hurrenez hurren, Hegoaldeko
Tirolgo eta Aostako haraneko kontzientzia
etnikoaren funtsa, bai eta sardiniera
Sardinian ere; Italiaren iparraldean, berriz,
«Padanian», antzina hiri-estatuek eratzen
zuten eskualdean jatorrizko hizkuntzak
berrindartzeko saioetan ari dira.
• Elkarrekiko akulturazio prozesua blokeatuta
daukaten talde nazional «berdinak»
izatean –ohiz kanpokoa da hori Mendebaldeko
Europan–, mugimendu nazionalista
indartsuak sortzen dira talde haien baitan.
• Nazio periferikoaren eginkizun sortzailea
errazagoa da baldin eta aurrez «protonazio»
historiko bat izan bada, nabarmen
ageri dena eta egungoarekin loturak dituena,
iraganean bere estatua eraikitzekoborroka galdutakoa; kasu horretan daude,
besteak beste, Eskozia eta Katalunia.
• Estatua periferian sartzen hasten denean,
Estatua ez bada modernotasun faktore
(edo ez bada nahiko modernotzaile), mugimendu
etnikoek berek har dezakete beren
gain modernitatea eraikitzea erdigune
atzeratuaren kontra. Halakoetan, mugimendu
horiek lehenago sortzen dira, eta estatu-nazio
indartsuetan baino indartsuago
garatzen; bestalde, modernitatea-tradizioa
gatazka mugimenduen barrualdera aldatzen
da, eta bereizi egiten ditu joera aurrerazalea
eta kontserbadorea. Esanguratsuak dira,
alde horretatik, erdigune espainiarraren eta
frantsesaren kontrako erreakzio periferikoen
erritmoen arteko aldeak XIX. mendean eta
XX.aren hasieran: Espainian, erreakziokoak
askotarikoak dira –liberalak, federalak, tradizionalistak–;
Frantzian, aldiz, kontserbadoreak
dira ia guzti-guztiak.
Ez da harritzekoa alderdi politiko periferikoak,
nazionalismo horien indarraren
adierazle, Pirinioen hegoaldean sortu izana
lehenengo aldiz (Lliga Catalana eta EAJ
XIX. mendearen hondarrean sortu ziren);
ez da harritzekoa, halaber, Eskoziako SNPk
eta Galesko Plaid Cymru-k Britainiar Inperioak
I. Mundu Gerraren ondoren bere nagusitasuna
galdu arte itxaron behar izana;
edo Frantzian, salbuespenak salbuespen,
60ko hamarraldian agertu izana, bi gertaeraren
arrastoan: frantses inperioaren azkena
eta gizarte mugimenduen goraldia; eta
azkenik, Italian –Sardinian izan ezik– mugimenduok
uharteetan eta Alpeetan
sortzeko faxismoaren porrota gertatu behar
izana, eta iparraldean hedatzeko Ongizatearen
Estatuaren bezeria oraintsu deskonposatu
behar izana.
• Posmodernitatean, nazionalismo mota
batzuk gizarte gatazken erantzun gisa sortzen
dira, eta gizarte mugimendu alternatiboetatik
elikatzen; beste batzuek, berriz,
gatazka politiko baten aurrean erreakzionatzen
dute, bereziki Estatuaren errepresioaren
kontra. Faktore horrek argitzen ditu,
beste faktore historiko batzuekin batera,
Espainiaren eta Frantziaren arteko desberdintasunak.
Francoren diktadura bortitzak
diskurtso marxista-leninistak erabiltzen zituzten
mugimendu nazionalistak sorrarazi
zituen periferietan, asmoz antiinperialista
zen indarkeria politikoa erabiltzen zutenak.
Frantzian, aitzitik, nazionalismoek 60ko
hamarraldiko gizarte mugimenduen iturri
berberetatik edan zuten; hori dela eta, eta
Korsikan izan ezik, nazionalismo berriok
ahuldu egin ziren gizarte mugimendu berriak
ahuldu zirenean.
• Ongizatearen kontrako eraso deszentralizatzaile-neoliberalak
aldatu egin ditu
erdigunea-periferia gatazkak. Eskuin Berriak
Ongizatearen Estatuaren kontra egindako
kritikek murrizpenak eragin dituzte gizarte
prestazioetan, eta horrek areagotu egin dituzenbait periferiatako protestak, mozketa
horiek beren garapenaren kontrako erasotzat
hartu baitituzte. Eskoziak Tatcher gobernuaren
politika neoliberal eta autoritarioaren
kontra azaldutako kontrakar orokorrak
aldarrikapen periferikoen sailera eraman
zituen hainbat indar politiko ez-nazionalista,
hala nola eskoziar laboristak. Harrigarria
badirudi ere, zenbait erreakzio
periferikok bere egin dute logika neoliberala;
horixe gertatu da Iparraldeko Italian,
non Ongizatearen Estatuaren ustelkeriak
modu horretan plantearazi baitizkio autogobernu
fiskalaren aldarrikapenak Lliga
Norte-ri.
• Estatu-nazio zaharren eta zurrunenetan
–Espainia, Frantzia, Erresuma Batua–
agertu dira indarkeriazko nazionalismo periferikoak:
Euskal Herrikoa, Korsikakoa eta
Ipar Irlandakoa.
Beste mugimendu nazionalista batzuk
Baina erreakzio periferikoek era askotako
jatorriak dituzte. Deskriba ditzagun
inperioen zatiketaren ondorio diren nazionalismoak,
Hirugarren Munduan sortutakoak
eta lurraldezko ez direnak.
Erdialdeko eta Ekialdeko Europa inperio
historikoen aldea izan zen: Austriakoa,
Errusiakoa, Otomandarra. Inperio historikoek
honako ezaugarri hauek dituzte:
herri asko hartzen dituzte beren baitan,
lurralde eremu zabala antolatzen dute, eta
gehiago hedatzeko joera dute. Kulturaantziak
dira, baina estatu unitario etniaanitzak
ez bezala: osagai dituzten herrien
askotarikoa bere egiten dute bertako erdiguneek,
eta mugatu egiten dute haietan
duten sarbidea (Badie). Beraz, inperioak
zatikatzera jotzen duten indarrak asko dira
modernitatea iristean: erlijioaren egitekoa
aldatu egiten da botere urrun baten zilegitasun
mekanismo izatetik erkidegoen identitate
emaile eta, beraz, erkidegoen arteko
balizko gatazka baten faktore izatera; eta
integrazio, sozializazio eta merkatua sortzeko
prozesuak ezinezkoak dira barruti
inperial heterogeneoan.
I. Mundu Gerraren ondorengo prozesua
errepikatu egin da azken hamarraldian.
Multzoa batzen zuen makroideologia
(marxista-leninista) deskonposatzearen
ondorioz zatitutako estatu federal «inperialetan»,
elite politikoak dira buru estatu
eraikuntzan. Hasieran bederen, prozesu
horiek goitiko banaketa politikoaren itxura
ageri zuten, geroago batzuetan masa mobilizazio
indarzale etnozentrikoak eman
bazituzten ere. «Sozialismo errealeko» estatuek
aurre egin zieten erdigunearen hausketaren
kariaz indartu ziren nazionalismo
periferikoei (Sobietar Batasuna, Jugoslavia),edo historikoki jazarri izan zaizkienei (Txinako
Herri Errepublika); nazionalismo horiek
oso desberdinak dira beren artean, erdigune
inperialik izan ala ez, eta erdigune
horren sendotasun mailaren arabera.
Aldi kolonialak erabat baldintzatu du
Estatuaren eraikuntza Afrika eta Asiako gizarteetan
–funtsean 1945 eta 1975 urteen
artean gertatu zen–. Estatu berrien lurralde
mugaketak oso gutxitan izan du zerikusirik
kolonizazio aurreko esparruekin: kasu
batzuetan zibilizazio osoak hartu ditu barne,
Indian kasu; beste batzuetan, Afrikan
bereziki, muga arbitrarioen barruan batu
ditu gizarte desberdinak; alegia, aurreko
aldian –Berlingo Konferentziatik, 1885ean,
I. Mundu gerra arte– Mendebaldeko potentzien
artean izandako aurkaritzen gorabeheren
arabera marraztutako mugen barruan.
Horren guztiaren ondorioz, erdiguneaperiferia
harremanen halako eraketa berezi
bat ageri da Hirugarren Munduan; «Kultur
aniztasunak» ezaugarrituko lituzke harremanok.
Badie-ren arabera, kultur aniztasuna
kultur talde desberdin eta bateraezinak,
barne integrazio indartsua dutenak, elkarren
ondoan jarritakoan sortzen den antolaera
da; horrek egitura bertikala ezartzen dio gizarteari.
Sistemaren erdigunea talde batek
monopolizatzen du, eta talde horrek bere
gisa antolatzen du bere gizarte nagusitasuna.
Talde hori tribu edo klanetan banaturiko
gizartearen zati bat izan daiteke, hori
ohikoena ez bada ere. Talde nagusi hori
elite ez-tribala izan ohi da; izan ere, deskolonizazioak
eragindako mobilizazio politikoa
tribu identitateen ezabatzaile gertatu
da, eta beste identitate ideologiko batzuk
sortu ditu. Besterik uste bazen ere, talde
zaharren arteko aurkaritza areagotu du horrek,
elkarrekin harremanetan jarri dituelako
eta hartara enfrentamendurako arrazoiak
ugaritu dizkiolako. Ondorioz, ezin konta
ahala gatazka nazional gertatu dira erdigunearen
eta periferiaren artean.
Beste mugimendu nazionalista batzuk
lurraldetasunik ez dutenak edo oso eskas
definituta dutenak dira. Oso mugimendu
desberdinak sartzen dira mota horretan.
Batzuk pan-nazionalismoak dira: pan-eslavismoa,
pan-germanismoa, pan-amerikanismoa,
pan-turkismoa, Hispanidad delakoa,
pan-afrikanismoa, pan-arabismoa, pan-islamismoa...
Beste batzuk, mugimendu etniko
(edo etniko-nazional) lurraldetasunik gabeak:
erlijio erkidegoenak –judutarrena,
kasu–, edo talde nomadenak –ijitoak, esate
baterako–. Azkenik, izan daitezke mugimendu
a-nazionalak ere, Estatu-Nazioaren eraikuntzatik
bazter geratu diren talde etnikoen
baitan (amerindiarrak, laponiarrak, australiar
aborigeneak). Gehienetan –baina ez beti,
laponiarren kasuak frogatzen duenez–,
halakoak egoera kolonialean bizi dira, eta
dekulturazio sakon bati jazartzen zaizkion
mugimenduak izaten dira.