Gizarte jakintza»Gizarte gaiak
Pentsaera kontrairaultzailea: kontserbadurismoa eta tradizionalismoa
Liberalismoak monarkia absolutuen eta
Antzinako Erregimenaren azkena ekarri
zuen, baina, hala ere, hasieran ez zen demokratikoa
izan. Gizabanakoaren eskubideak
aldezten zituen arren, bi sailetan bereizten
zituen herritarrak (aktiboak eta pasiboak),
eta banaka batzuei soilik ematen
zien politikan esku hartzeko aukera. Zerga
bidezko sufragioari esker, botere ekonomikoa
zeukatenek botere politikoa ere eskuratu
zuten.
Liberalismoa Europa osoan hedatzen
hasi zenean, eskubide politikoak herritar
guztiei aitortzeko eskakizunak eta arlo politikoaren
eta ekonomikoaren arteko desoreka
deuseztatu nahiak erne jarri zituzten
klase dirudunak. Gainera, klase horiek beldur
ziren botere politikoa demokratizatzeak
botere ekonomikoaren demokratizazioa ere
ekarriko ote zuen.
T.H. Green idealista liberalak esan zuenez,
“Ingalaterrako auzo bateko biztanle
gosetu batek Ingalaterrako zibilizazioan
duen esku hartzea esklabo batek Atenaskoan
zuenaren parekoa da”. Horregatik,
haren ustez, gobernuak nahitaez kendu
behar zituen herriari esku hartzearen bidez
bere izaera mamitzea eragozten zioten oztopo
guztiak.
Liberal batzuek eta sozialistek borroka
egin zuten Frantziako Iraultzaren ondoren
aldarrikatutako giza eskubideak gizarte klase
guztienak izan zitezen; beste batzuk,
ordea, ideia horien kontra azaldu ziren eta,
batez ere, haien unibertsalizazioa eragotzi
nahi izan zuten.
XVIII. mendetik aurrera, pentsaera eta
borroka kontrairaultzaileak bi mugimendu
politiko izan zituen euskarri: kontserbadurismoa
eta tradizionalismoa. XIX. mendean
zehar, bi mugimendu horiek liberalismoareneta demokraziaren aurrerapenari kontra egiten
saiatu ziren, bakoitza bere eremutik.
Bi dotrina horien artean hainbat lokarri
ideologiko badaude ere, bakoitzak bere
esanahi berezia du, haien jokabideak nabarmen
desberdinak dira eta ingurune politiko
zein geografiko desberdinetan dute
jatorria. Kontserbadurismoak liberalen eskakizunak
onartzen ditu, baina inolako erradikalismorik
gabe eta ordena zorrotz bati
eutsiz; tradizionalismoa, ordea, liberalismoaren
etsai amorratua da, eta gogor aldezten
du Antzinako Erregimena.
Bi fenomeno politiko horiek gatazka
baten ondorio ideologikoa dira, baina, batez
ere, bi errealitate historiko eratu eta
garrantzi handiko mugimendu politikoak
sortu dituzte (gure karlismoa, esaterako).
Erreakzio kontserbadorea
Zalantzarik gabe, Edmund Burke da
pentsaera kontserbadorearen aita ideologikoa.
Dublinen jaioa zen, eta katolikoa
zuen ama eta protestantea aita. Frantziako
Iraultzaren izaerari eta garrantziari buruzko
eztabaidetan bere alderdikideekin izandako
tirabiren ondorioz, wihg alderdi liberala utzi
eta buru-belarri sartu zen tory alderdi kontserbadorean.
Frantziako gertaera historiko
gogoangarri hark oso harrera ona izan zuen
Britainia Handian eta mundu zabaleko beste
herrialde batzuetan. Burke-rentzat, ordea,
suntsitu beharreko mito bat zen. Hain zuzen
ere, “Frantziako Iraultzari buruzko
gogoetak” izeneko liburu bat idatzi zuen
Ilustrazioaren ideia iraultzaileek BritainiaHandian izan zuten eragin handiari aurre
egiteko. Frantziako errealitatea bertatik
bertara ezagutzen ez zuenez gero, zeharkako
informazioez baliatu zen, baina, hala
ere, neurri handi batean lortu zuen bere
helburua, hau da, liberalismoaren aldeko
joera nagusia ahultzea eta, tradizioaren izenean,
liberalen eskakizun politikoei historia,
komunitatea eta harmonia inperiala
kontrajartzea.
Ideia kontserbadoreen aitzindari ospetsu
horrek Frantziako Iraultza arbuiatu eta
Estatu Batuetakoa jarri zuen eredutzat. Izan
ere, Ipar Ameriketako nazio berriaren kudeatzaileak
ondo hezitako gizon banaka
batzuk ziren, lurjabeek eta klase aberatsek
lagunduak, eta ez beren erregeak gillotinan
hiltzen zituzten herritar xehe, behartsu eta
gosetu batzuk.
Kontserbadoreek Montesquieu-ren
beraren aburuak hartu zituzten oinarritzat
gizarte hitzarmenaren ideiari uko biribila
emateko, Montesquieu-ren iritziz ideia hori
boluntaristegia baitzen. Izan ere, Burke-ren
eta beste kontserbadore batzuen ustez,
komunitate politikoa ez da komunitate hori
osatzen duten gizabanakoen erabakiaren
emaitza, baizik eta historiaren eta tradizioaren
fruitua, bere baitan dituen erakundeak
bezalaxe. Halatan, tradizioa errespetatzearen
ondorioz, hilak eta arbasoak dira zibilizazioaren
gordailua. “Indarrean dagoen
hitzarmen bakarra biziek, hilek eta jaiotzeko
daudenek sinatutakoa da”.
Europako iparraldean eta batez ere Britainia
Handian pentsaera kontserbadoreak
bidea itxi nahi zien Frantziako idealismo
iraultzaileari eta ideia burgesei, ideia horiek
berekoikerian, arrazoian eta borondate kontzientearen
kalkuluan oinarritu nahi baitzituzten
antolamendu politikoa ulertzeko
modu berriak. Kontserbadurismoak balio
tradizionalen eta denboraren poderioz lortutako
eskubide historiko eta konkretuen
alde egiten du; apologiatzat jotzen du balio
abstraktuen aldarrikapena, eta argudio
okertzat, berriz, gizabanakoaren eskubideen
unibertsaltasun oinarri juridiko egokirik
gabea.
Gizaki guztiek sumatzen dute banakako
existentzia baino iraunkorragoa den zerbaiten
partaide izateko beharra, norberaren
bizitza labur eta iragankorra baino sendoagoa
den proiektu komun batean parte hartzeko
premia, eta, hain zuzen ere, gizaki
guztiek sumatzen duten behar hori da gizarte
kontserbadorearen oinarria.
Hala gizabanakoak nola gizarteak bizirik
irauteko duten grina bizia eta hori lortzeak
eragiten dien gogobetetasun morala
kontserbadurismoaren arma ideologiko
nagusietako bat dira, eta nazionalismora
hurbiltzen dute. Komunitatearen alderako
maitasunak eta leialtasunak oso sustrai sakonak
ditu gizakiarengan, eta kontserbadurismoak, nazionalismoak bezala, sentimendu
sakon horri eragiten dio, arlo guztietan:
jatorrizko klan edo leinuan, eskolan, lagun
taldean, kirol elkartean, gizarteko erakunde
guztietan eta nazioan. Kontserbadoreen
ustez, ez dago banakako gizakirik, ezpada
ingelesak, frantsesak, alemaniarrak, etab...,
eta, gainera, haiek guztiak gizarte klase
desberdinetan bildurik daude. Horrenbestez,
kontserbadoreek ohiturak, legeak,
sentimenduak eta emozioek eragiten duten
irrazionaltasuna goresten dituzte, Ilustrazioa
eta praktika arrazionalak gaitzetsirik. Hori
aldarrikatu zuten Alemaniako Zuzenbide
Historikoko Eskolak (Savigny buru zuela)
eta Frantziako ereduaren kontrako erromantizismo
nazionalistak ere.
Kontserbadurismoaren berezitasunak
Ondoko koadroak erakusten duenez,
Europako kontserbadurismoak indibidualismo
oro arbuiatzen du, eta esaten du gizaki
guztiok talde bateko edo besteko kideak
garela eta gizarteko erakundeetan antolaturik
bizi garela. Berdinzaletasunaren eta
indibidualismoaren aurkako organizismo
horren ustez, gizabanakoa ez da berez herritarra:
herritarra izateko, talde bateko kide
izan behar du, eta talde bakoitzeko kideei
titulu eta eskubide berezi batzuk dagozkie,
taldearen araberako estatus berezi bat.
Kontserbadurismoaren gizarte ereduaren
oinarria ez da gizabanakoa, taldea baizik:
gizartea talde desberdinez osaturik
dago, eta talde bakoitzak bere eskubide
historikoak ditu, historiaren une jakin batean
ezagutuak. Gizarte klase guztiek historia
eta iragana errespetatu behar dituzte;
gizartean elkarrekin bizitzen emandako
denborak zilegitzen du herrialde bateko
konstituzioa, eta inola ere ez gizabankoaren
borondate iragankorrak. Gure iragana gabe
ez gara ezer, eta hala iragan hori nola gure
erakunde eta ondasunak errespetatu beharra
daukagu.
Denborak zilegitzen du antolamendu
sozial eta politikoa, eta tradizioak egiten du
zilegi gobernua. Erregeei, lordei eta aitoren
semeei dagokie gobernua eratzea, konstituzio
historikoak eta tradizioak horretarako
ahalmen zilegia ematen baitiete.
Gizaki guztiek ez dute balio berdina,
artifiziala eta zentzugabea da langileria (zerri
talde bat, Burke-k esan zuenez) klase ikasi
eta dirudunekin elkartzea, eta nekazari
eta soldatapeko behargin txiroak askatasun
konkretuen, adimenaren eta ondasunen
jabe direnen mailan jartzea.
Aristokrazia, aberastasunaren jabe izateaz
gainera, jakinduriaren eta esperientziapolitikoaren gordailua da. Horregatik, aitoren
semeak gizartearen euskarririk sendoena
dira, eta egonkortasunaren eta ordenaren
bermerik onena.
Hala ere, eta hori da Europako hegoaldeko
tradizionalismotik bereizten duen
ezaugarri nagusia, kontserbadurismoa pragmatikoa
da: historia errespetatu egin behar
dela dioen arren, ondo asko daki denborak
aldaketak ekartzen dituela ezinbestean
eta alferrik dela aldaketa horien aurka borrokatzea.
Tradizioa aldezteak ez du esan
nahi aldaketei gogor egin behar zaienik edo
ideia zein jokabide politikoak egokitu behar
ez direnik. Kontserbadurismoa statu
quo-a bere horretan iraunaraztearen aldekoa
da, ezarritako ordenari eutsi nahi dio;
dena dela, gauza guztiak bezalaxe statu quo
hori ere aldakorra denez, prest dago aldaketak
onartzeko, baina muga estu batzuen
barruan, behar-beharrezkoak direnak soilik,
arauak gehiegi aldatu gabe gauzek daudendaudenean
iraun dezaten ezinbestekoak
direnak baino ez. Beste aukerarik ez duenean
bakarrik ematen die amore aldaketei.
Funtsean, kontserbadoreak ez dira iraganaz
arduratzen, orainaz baizik; ez dute
feudalismora edo Antzinako Erregimenera
itzuli nahi, ezpada haien oroitzapenaz baliatu
egungo ordena zuzenesteko. Saihestezinari
aurka egitea zentzugabea dela jakinik,
aldaketa funtsezko eta iraultzaileak
eragozten saiatzen dira, noiz behinkako
aldaketa garrantzi gutxikoak onartuz eta
kontrolatuz. Eboluzioaren alde eta iraultzaren
kontra daudela esan daiteke. Kontserbadurismoaren
pragmatismoak Europako
iparraldean, Eskandinavian eta herrialde
anglo-saxoietan izan zituen jarraitzailerik
leialenak. Mediterraneoaren inguruko herrialdeetan,
aldiz, klase aberatsek eta monarkia
absolutistek askoz ere jarrera gogorragoa
hartu zuten, eta, besteak beste, Vienako
Aliantza Santua eratu zuten 1815ean. Espainian
Manuel Fraga Iribarne da pentsalari
eta politiko kontserbadorearen eredurik
onena, diktadura frankistatik XXI. mendearen
atariraino politikari aktibo gisa irauten
jakin baitu.
Tradizionalismoa
Enrique Tierno Galván irakasle eta
Madrilgo alkateak zioenez, tradizionalismoa
fenomeno soil-soilik latindarra eta katolikoa
da. Sekularizatze prozesu izugarri geldi eta
zail batetik sortu zen, eta munduaren ikuskera
erlijiosoa du ezaugarri nagusia. Hau
da, tradizionalismoa erlijiozko paradigmaz
elikatzen den mugimendu eta ideologia
politiko bat da, eta ez du onartzen botere
sekularra eta botere espirituala elkarrengandik
bereiztea, ez du onarten bi botere horietako
bakoitzaren autonomia. Protestantismoak
eta sekularizazioak Bibliaren interpretazio
askea eta arlo politikoaren eta erlijiosoaren
bereizkuntza sustatzen zituzten;
tradizionalismoak, ordea, armekin eta Inkisizioaren
Auzitegiarekin aldeztu zituen
kritikaren ezinezkotasuna, fede absolutua
eta adimenaren mendekotasuna.
Lutero, Kalbino, Zwingli eta haien
jarraitzaileek indibidualismoa aldezten zuten:
gizabanako bakoitzak bere burua salbatu
eta zerua irabazi ahal du norberak
interpretatutakoaren arabera, gogo kritikoa
erabiliz eta okerrak zuzenduz. Tradizionalismoak,
Kontraerreforma katolikoaren arragoan
sortu baitzen, muturreko dogmatismoa
kontrajarri zion horri, eta argi eta garbi azaldu
zen Elizaren aginpidearen alde.
Kontserbadurismoa bezala, tradizionalismoa,
“erlijio zaharrean” oinarriturik, XIX.. endean sortu zen, Italian, Frantzian eta
Espainian, liberalismoari eta Ilustrazioaren
pragmatismoari aurre egiteko. Europako
tradizionalismoaren teorialari nagusiak frantsesak
badira ere (De Maistre, De Bonald...),
mugimendu filosofiko horrek inon
baino indar handiagoa izan zuen Espainian
eta Euskal Herrian, non iraultza burgesa
eragotzi baitzuen iragan mende osoan.
Katalunia, foruak galdutakoan, gai izan
zen bere liberalismoa katolizismoarekin
uztartzeko. Espainiako estatuaren gainerakoan,
aldiz, borrokan aritu ziren XIX.. ende osoan, ez abertzaletasunak eraginik,
erlijiozko arrazoiengatik baizik. Tradizionalismoak
Espainian izan zuen indarraren
zergatia ulertzeko, zorrotz aztertu behar dugu
Eliza katolikoaren eragin ahalguztiduna:
erakunde ideologikorik behinena zen, eta
itzal handia zuen gizartean.
Erlijio erakundeek pribilejio handiak
zituzten: Inkisizioaren indarra, hamarrenetan
eta hasikinetan oinarrituriko zerga
araubide berezia eta lur ondare izugarri
handia. Horri esker, Eliza onik atera zen
behin eta berriro liberalismoaren erasoetatik.
Izan ere, liberalismoak Inkisizioa eta
hamarrenak ezeztatu eta lurrak desamortizatu
zituen, baina, Europako beste herrialde batzuetan ez bezala, ez zuen lortu iraultza
burgesa egitea.
Halatan, joan den mendean Espainian
burgesiarekin egindako itunak onura
handiak ekarri zizkion Elizari: erlijio eta
doktrina katolikoa bakartzat eta egiazkotzat
hartu ziren, eta, gainera, Estatuaren
aurrekontu orokorrek ordaintzen zituzten
elizkizunak eta eliz jendearen mantenua.
Horrekin batera, ahal izan zuten neurrian
geldiarazi zuten desamortizazioa, eta berriro
utzi zioten Elizari lurrak erosten, irakaskuntza
gidatzen eta gizakiaren bizitzako
hiru gertaera funtsezkoak kontrolatzen:
jaiotza (bataioa), ezkontza eta heriotza
(hileta).
Goi mailako klaseek eta elizak indarrak
batu zituzten eta elkarri lagundu zioten,
interes komunak zituzten eta. Elizak erabateko
hegemonia ideologikoa berreskuratu
zuen, eta bere hedabideak izatea ere lortu
zuen. Horri esker, Eliza katolikoak eragin
handia izan zuen herritar xumeengan, eta
liberalismoak eta sozialismoak ekarritako
joera ideologiko berrietatik aldendu zituen.
Elite intelektualek bakarrik eutsi zieten ideologia
horiei. Horregatik, pentsaera tradizionalista,
funtsean, erlijiosoa, klase artekoa eta
populista da, haren ustez gizartearen gaitzak
ez dira ekonomikoak, erlijiozkoak baizik,
eta sozialismoa gaitzesten du, erlijio
sataniko berritzat jotzen baitu.
Ideologia tradizionalistaren gakoak
Erlijioa ardatz hartuta, tradizionalismoak
giza izaerari buruzko iritzi antropologiko
negatiboa du, jatorrizko bekatuan eta gaizkirako
grina itsuan oinarritua. Irrika gaizto
hori dela eta, bizitza zibilizatu eta egonkorra
ezinezkoa da erlijioaren laguntzarik gabe.
Ez dago salbamena lortzerik Jainkoaren
aginpideari men egiten ez dion antolamendu
edo jurisdikzio zibil batean.
Gainera, erlijiozko axioma horren eraginez,
tradizionalismoak manikeismoa edo
historiaren zuri-beltzeko interpretazioa aldarrikatzen
du, hau da, ongiaren eta gaizkiaren
arteko borroka etengabe eta unibertsalaren
bidez azaltzen du historia. Mutur
biko mundu ikuskera hori kristautasuna
bezain zaharra da; lehen, juduen edo Mahoma-ren
jarraitzaileen kontra erabiltzen
zen, eta Aro Berrian, aldiz, Erreforma protestantearen
eta Ilustrazioaren sekta azpikarien
eta haien filosofoen kontra (Rousseau,
Voltaire...). Filosofiari erlijioa kontrajarrizioten, errakuntzari egia eta anarkiari ordena.
Bi dira tradizionalismoaren balio nagusiak:
tronua eta aldarea. Hau da, monarkia
eta katolizismoa, elkarrengandik ezin bereizteko
moduan bat eginik ordena politikoaren
berme gisa. Erlijioari agertzen dioten
mendekotasunaren arabera epaitzen
ditu Eliza katolikoak gizakiak, gizartea eta
politika. Politika sakratu bihurtzen eta erlijioa
politizatzen du, eta korapilo horretan
batzen dira bien interesak, arauak eta sinesmenak.Jainkoa eta erlijioa
Jainkoa boterearen jatorri
Probidentzia ordenaren oinarri
Monarkia absolutuak
Gizarte hierarkikoa
Berdintasuna
Aginpidea
Berdinzaletasunik eza
Herriaren subiranotasuna
Grinen kontrola
Estamentala
Gizarte hitzarmena
Ordena. Zibilizazio kristaua
Klasista
Gobernua herritarren ordezkari
(Kate tradizionala eten eta kate berri
bat hasten da)Jainkoa eta erlijioa nahitaezkoak dira
tradizionalismo politikoarentzat, boterearen
jatorri jainkozkoa, monarkia absolutua,
aginpidea eta grina gaiztoen kontrola legezkotu
eta ordena eta zibilizazio kristaua
bermatzen baitituzte. Jainkoak onartutako
desberdintasuna monarkiaren berezko
ezaugarria da. Erregeak tarteko erakundeak,
aitoren semeak eta aristokrazia behar
ditu ateismo berdinzalearen aurka borrokatzeko.
Hala ere, XIX. mendean zenbait tradizionalistak
ontzat eman zituzten gizarte hitzarmenaren
aldekoen arrazoietako batzuk.
Haien arabera, Jainkoak herriari eman zion
subiranotasuna, eta herriak erregearen esku
utzi zuen, izaera jaraunspenezko eta ezeztaezinez.
Teoria horrek gorte estamentalak
sustatu zituen, zeinek ez baitzuten erregearen
boterea murrizten, sufragioaren bidez
hautaturiko gorte liberalek ez bezala. Hor,
erregeak erreinatu eta gobernatu egiten du.
Tradizionalismoaren gako funtsezkoetako
bat haren defentsa tresnak dira. Jainkoaren,
erlijioaren eta elizaren aldebakartasuna
eta egia katolikoa ezin dira eraitsi.
Haien betierekotasunak eta aldaezintasunak
men egite akritikoa eskatzen dute, errakuntzarekiko
zorrozkeria erabatekoa, muturreko
intolerantzia baten ondorioz.Eta hori lortzeko, Inkisizioa sortu zuten.
Juduen kontrako garbikuntza tresna izanik,
Inkisizioaren Auzitegi Santuak adierazpen
askatasuna ezeztatu zuen eta, intolerantzia
etsaia isilarazteko eta gelditzeko aski ez
bazen, gerra santua, indarkeriazko jazarpena
eta hiltzea bide egokiak ziren anarkiaren
eta bekatuaren aurka borrokatzeko.
Tradizionalisten ustez, historia probidentziaren
asmoen mende dago. Gertatu dena,
gertatzen dena eta gertatuko dena
Jainkoaren borondate da. Horren arabera,
Jainkoak ekarri zuen Frantziako Iraultza,
Frantziako herri fedegabeak bere bekatuak
garbi zitzan.
Jainkoak gaizkia egiten uzten dio gizakiari,
baina azkenean ongia nagusitzen da
beti, gizabanako hautatuak, salbatzaileak,
berrerosleak, mesiasak igortzen baititu gizadia
salbatzera. Espainian prisma ideologiko
horretatik ikusi zituzten borbondarrak,
eta salbatzailearen eginkizuna bete zuten
kaos liberalaren erdian.
Ikuspegi horretatik, Espainiako tradizionalismoak
Europa kutsatutik iritsitako izurri
modernista arbuiatu zuen, ideia horiei
atea itxi eta Espainiaren katolikotasuna,
balio espiritualen gordailu izatea eta nazioaren
bakartzea aldarrikatu zituen. Ideia
europartzaileak arriskutsuak dira espainiarrak
ez direlako, aberriaren muina galarazten
dutelako. Frantsestuek eta atzerritarrek
gaztelaniaren, Espainiako tradizioaren eta
folklorearen hondamena ekartzen dute.
Antieuropeista izateaz gain, Espainiako
tradizionalismoa mesianikoa eta nazionalkatolikoa
da. Espainia Jainkoak hautaturiko
herria da, eta Santiago haren apostolurik
maiteena. Espainiako nazioaren berezitasuna
ez da haren aberastasuna, lurraldea
edo biztanleria, haren espiritu katoliko nazionala
baizik, eta espiritu hori eskoletan
irakatsi eta kaleetan aldeztu behar da.
Inmobilismo politiko eta erlijiozkoarekin
kontrastean, gizarteari dagokionez tradizionalismoa
ekonomiaren eta lanaren arloan
gertaturiko aldaketa kapitalistetara
egokitu zen. Ordena estamentalaren defentsa
bertan behera utzi eta lanaren ikuskera
aldatu zuen. Lehen, tradizionalistentzat lana
duingabea eta prestueza zen, behartsuek
berrerospena irabazteko jasan behar zuten
zama astuna; gero, ordea, duin eta santu
egin zuten, Jesukristo lehen langilea izan
zela argudiaturik.
Tradizionalismoak, gainera, aberastasuna
lanaren eta aurrezpenaren emaitza
ezin hautsizkoa dela aldarrikatu zuen, eta,
horrenbestez, handik aurrera gaiztoa ez zen
ondasunen jabea, ondasun horiek desiratzen
zituena baizik. Geroago, azkenik, ontzat
jo zituzten ondasunen jabe izateko
ametsak, amets horiek lan zintzoan eta nekaezintasunean
oinarrituta egonez gero.