Gizarte jakintza»Gizarte gaiak
Trantsizio demokratikoak
Espainiako, Latinamerikako, eta Europako Ekialdeko trantsizioak
Trantsizio politikorako prozesuak
Trantsizio politikoak aipatzen direnean
erregimen politikoa aldatzeko prozesuak
adierazten dira funtsean, diktadura batetik
erregimen demokratiko edo aniztasunean
oinarritu batera iragateko aldaketak alegia;
“trantsizio politiko” kontzeptu lauso honen
baitan sartzen dira, horrenbestez, 1970 geroztik
munduko hainbat herrialdetan izan
diren prozesuak. Bilakaera horiek guztiak
ez dira, inondik ere, urrats berean eginak
izaten, eta erregimen desberdinak sorrarazten
dituzte lehen zegoen erregimenaren
ordez, esate baterako sistema erabat demokratikoak,
“diktadura arinak”, “zaintzapeko
demokraziak”, etab.
Horrelako prozesuak beti gertatu izan
badira ere, gaur egun askoz sarriagoak dira,
egitura politiko demokratikoak asko hedatu
baitira mundu osoan; hala eta guztiz ere,
“demokraziarako espainiar trantsizioa” esan
izan zaionaz geroztik heldu diote adituek
fenomeno honen azterketa sakonari.
Azken hogei urteetako trantsizio horien
eremu geografikoak Europako hegoaldea,
Latinamerika eta Europako ekialdea hartu
izan ditu gehienbat. Ezin da, jakina, trantsizio
politikoari buruzko teoria uniforme
eta orokorrik eratu, zeren eta esparrua oso
zabala izateaz gainera, asko eta oso desberdinak
baitira aztertu beharreko kasuak,
eta oraindik ere gertatzen ari baitira horrelako
prozesuak; horrenbestez, gure azterketa
honek nahitaez mugaturik beharko du
egon orain arteko trantsizioen errealitateak,
aurretikoak, eragileak eta joerak besterik ez
aztertzera, eta haiek laburtzera eta ahalik
eta argien esplikatzera orobat; beraz, ohikoenak
nabarmenduko dira lan honetan
(horiek izan baitira maizenak), eta trantsizioberezienak ere aipatuko dira, herrialde jakin
bati dagozkiolako edo bilakaera jakin
bat izan dutelako.
Trantsizioa aldaketa prozesu bat denez,
denboran zehar gertatzen den gertaera gisa
aztertuko da. Erregimen baten amaieratik
beste baten sorrerara doan epea da trantsizioa,
eta tartean hainbat aldi ditu: erregimen
baten krisialdiaz geroztik haren ordez
sortu dena finkatu den arteko bitartea, tarteko
aldi guztiak barne.
Kontuan hartu beharra dago gainera aldaketa
horiek ez direla erakundeetara mugatzen,
eragina izaten baitute orobat estatu
bakoitzaren baitako ekonomiaren, gizartearen
eta lurraldearen alderdi jakin batzuetan.
Horrelako prozesuei buruzko lehenbiziko
azterketak Almond, La Palombara eta
beste zenbait adituk egin zituzten. Aditu
horiek “garapena edo aurrerabidea” esan
izan zaion gertaera horren ondorioz sortu
ziren fenomeno politikoez arduratu ziren,
alegia, deskolonizazioaren ondoren Hirugarren
Munduan sortu ziren estatu berri ugari
haiez, eta estatu horien sorrerak, aldaketak
eta modernizazioak ekarri zituen arazoez.
Aztergaiak elkarren oso bestelakoak zirenez,
ezin izan zuten teoria orokorrik sortu
prozesu horiekin guztiekin ondo egokituko
zenik, baina adituak bat etorri ziren azkenik
bi ikuspegi nagusitan:
• Herrialde berri horien errealitatea aztertzeko,
mendebaleko eredua hartzea eredu
nagusitzat.
• Era berean, mendebaleko historiaren
aldiak bere horretan hartzea eta dagokion
herrialdeari zuzenean aplikatzea
azterketa egiteko.Hasierako ikerlan haiek aldaketa prozesuen
“aldez aurreko baldintzak” hartzen zituzten
oinarritzat, hau da, aldaketaren aurretik
herrialde jakin bateko gizartea eta
ekonomia zer egoeran zegoen jakitea (ekonomiaren
aurrerapen maila, komunikazioak,
hiritarren kultur maila, e.a.), baina geroztik
ikerlariek baztertu egin zuten irizpide hori,
eta irizpide lausoago bat hartu zuten haren
ordez, “aldaketarena” alegia, gertaera hori
eremu zabalago batean aztertzea, prozesu
horietan zerikusia izaten duten beste elementu
batzuk ere kontuan harturik arestian
aipatu direnez gainera, horiek, izan ere, demokratizazio
prozesuen ondorio izaten baitira
askotan, baldintza baino gehiago.
Trantsizioa prozesu bizi bat denez, aldaera
eta desberdintasun handiak izaten
ditu herrialde batetik bestera, eta, horrenbestez,
badago trantsitzio motak sailkatzea
bai aldez aurretik zegoen erregimenaren aldaketa
mailaren arabera –aldaketa mugatua/
aldaketa handia–, eta bai aldaketa horren
lastertasunaren arabera –bizkorra/motela–.
Bereizi beharra daude baita ere alde
batetik erregimen jakin batetik guztiz bestelako
erregimen bat sorrarazten dutenak,
eta, beste aldetik, erregimenaren beraren
baitan aldaketaren bat izaten dutenak, erregimen
hori bigundu-edo egin delako, edo
ordu arte agintean zeuden pertsonen edo
erakundeen ordez beste pertsona edo
erakunde batzuk daudelako agintari.
Kontuak kontu, gogoan hartu beharra
dago erregimen politikoak, gauza guztiak
bezala, bilakaeran egoten direla, eta, beraz,
ez da inoiz izan batere aldaketarik gabe
iraun duen erregimenik, ezta izango ere, eta
horrexegatik erregimen asko desagertu egin
dira, beste asko aldatuz joan dira, eta batzuk
hobetze bidean daude. Hortaz, erregimen
horien bilakaera urratsez-urratsezkoa
izaten da: sortu, sendotu edo ahuldu, eta,
azkenik, suntsitu edo desagertu.
Europako hegoaldean, Latinamerikan
eta Europako ekialdean 1970etik 1990era
izandako trantsizioetan hiru dira lehendik
zeuden erregimen autoritarioak ahultzen eta
eraldatzen eragina izan duten eragile nagusiak:• Orokorrak: bi motatakoak dira:
– Kanpoko eragileak: nazioarteko
presio demokratizatzailea (batez ere
mendebaleko demokrazien eta nazioarteko
erakundeen presioa) eta ekonomia
zabaltzeko prozesuak (herrialdeen arteko
harremanetarako bidea eta salgaiak
eta ideiak elkartrukatzeko bidea ematen
dutenez, nekezago iraungo du bere baitan
itxitako erregimenak).
– Barneko eragileak: herriaren mobilizazioek,
agintarien eta gidarien baitako
aldaketek, eta herrialdearen baliabideak
aldatu izanak gorabehera handiaksortzen dituzte erregimen politiko jakin
batek –erregimen autoritario batek, alegia–
oinarrian duen elkarren kontrako
indarren arteko harremanean.
• Eragile bereziak: erregimena bera (egiturak
eta gobernuko elitea bera) zaharkituta
geratzea, eta errealitate eta eskakizun
berriei (ekonomian, nazioarteko harremanetan,
arlo politiko, sozial eta bestelakoetan)
erantzuteko gauza ez izatea.
• Eragile erabakigarriak: agintariek
zilegitasuna galtzea ez direlako gizartearen
errealitatera moldatzen, eta ez dietelako
herriaren nahiei eta premiei erantzuten;
barne krisiak gertatzea gobernu
egituretan direnen artean; eta herri mobilizazioen
indarrez gobernuak gizartea
nekez menderatu ahal izatea, eta herria
gobernuarekin zeharo etsaitzea.Europako ekialdeko
trantsizioak.
Europa Ekialdean , aldaketa politikoak
errenkadan etorri ziren laurogeiko hamarraldian
. Erregimen sozialistak desagertu
ziren , Sobiet Batasuna bera barne. Aldaketa
horien eragina hiru mailatakoa izan da ,
eta adituek trantsizio politikorako prozesuen
‘ aldaketa eremua ’ esaten dio horri. Hona
hemen hiru maila horiek :.
• Eremu politiko-instituzionala
Zuzen-zuzeneko eragina izan zuen alderdi
bakarreko erregimena desagertu zedin
; alderdi aniztasuna ezarri dute erregimen
guztietan , kasu bakoitzak bere formula
instituzionalak izan arren , parlamentarismo
klasikotik ( Polonia , Hungaria ) formula
presidentzialistetara ( Errusian edo Errumanian
). Bloke sozialistako herrialde guztiak
abiatu dira aniztasun politikorantz , baina ez
dituzte zehatz-mehatz kopiatu Europako
mendebalean ohikoenak diren taldeak edo
joerak. Kasuan kasuko baldintza politiko ,
historiko eta sozio-ekonomikoen ondorioz ,
mendebaldeko kultura politikoan ikusten ez
diren taldeak eratu dituzte , nekazarien alderdiak
, adibidez.• Eremu ekonomiko-soziala.
Arlo honetan ere aldaketa nabarmena
izan da , eta ekonomia oso zentralizatu eta
planifikatutakoetik merkatu librean oinarritutako
sistema ekonomikoetara igaro dira.
Gainera , nazioarteko merkatuan sartzeko
joera izan dute. Kontu honetan , kasu bakoitzak
bere bilakaera erritmoa izan du , zeren
eta herrialde batzuetan aldaketa ekonomikoak
abian ziren jadanik sistema politikoa
aldatu aurretik , liberalizazioak eta pribatizazioak
hasiak baitziren ( Polonia eta Hungaria
); beste batzuetan , berriz , aldaketa politikoa
aldaketa ekonomikoa baino lehen izan
zen ( Errusia ). Ondorioak ere desberdinak
izan dira , zeren eta batzuetan ekonomiak hobera
egin baitu ( Txekiar Errepublika , Hungaria
), eta okerrera beste batzuetan , hasieran
behintzat ( Errusia , Errumania , Bulgaria )..
• Lurralde eremu nazionala.
Aldaketa ikusgarrienak eremu honetan
gertatu dira , Bigarren Mundu Gerraz geroztik
finkatutako mugei dagokienez batez ere.
Ziren hiru federazioak ( SESB , Jugoslavia ,
Txekoslovakia ) desagertu egin dira , eta Alemaniako
Errepublika Demokratikoa Errepublika
Federalak hartu du bere baitan. Bereizte
prozesu horietatik herrialde berriak
sortu dira : Eslovakia , Kroazia , Estonia , Letonia
, Lituania , besteak beste. Horiek guztiek
erregimen demokratikoak ezarri dituzte
, konstituzio berrietan oinarriturik..
Europako Ekialdeko herrialdeetako
trantsizioak Polonian abiatu ziren , 1980an
“ Solidarnosc ” (“ Elkartasuna ”) sindikatua sortu
zenean. Sindikatu horrek erronka egin zion
poloniar estatuko egitura sindikal eta politikoari
, eta erregimenak kontrolatzerik ez
zeukan indarra bihurtu zen. Geroago
Sobietar Batasunean halako irekitze prozesu
bat heldu zen , Mikhail Gorbatxov , Alderdi
Komunistako buru izendatu zutenean , au-tonomia handiagoa eman baitzien “ bloke ”
sozialistako herrialdeei , eta horrela prozesu
demokratizatzaileak zabaldu ziren. Prozesu
horiek Berlingo harresia erori zenean ( 1989 )
iritsi zuten adierazpide sinbolikorik gorena..
Europa Ekialdeko aldaketen oinarrian
badira faktore soziologiko garrantzi handikoak
; eta eragin handia izan zuten nazioarteko
testuinguruak , gizarte zibilak eta
ekonomiaren eragin zuzenak. Gizarteen eta
erregimenen arteko harremana aldatuz joan
zen urtez urte , eta horrela prestatu ziren
aldaketetarako bideak ; adituak , nolanahi
ere , ez ziren aldaketa horiek aldez aurretik
ikusteko gauza izan..
Sistema sozialistak , beren lehen finkatze
aldian , gizarteko esparru guztiak hartzen
ahalegindu ziren ( sindikatuak , alderdia , estatuko
botereak ); are gehiago , stalinismoa
bitartean esparru pribatura heltzeko saioak
egin zituen estatuak , baina zenbait adituren
iritziz ( Havel ) orduantxe sortu ziren erregimenaren
aurkako lehenengo indarrak..
Stalinismoaren ondoren sistema horiek
aldatu egin ziren ( sistema sobietarra batez
ere ), eta estalinismoa bitartean egin ziren
gehiegikeriak jendaurrera atera zituztenean
zilegitasun handia galdu zuten erregimen
horiek ; harrezkero , itun moduko bat egin
zuten erregimenak eta gizarteak elkarri kontra
ez egiteko , eta horren arabera , sistema
politikoak uko egiten zion gizartea erabat
kontrolatzeari , eta gizarteak , ordainetan , sistemaren
beraren izatea onartuko zuen..
Egoera hark hiru elementu zituen oinarritzat
: despolitizazio handia , tolerantzia handiagoa
jarduera ekonomiko pribatuekiko , eta
bizitzako baldintza materialen hobekuntza ,
eta horren truke , herritarrek aintzat edo hartu
beharra zeukaten erregimen politikoa.
Egoera horri “ ihes-balbularen estrategia ”
deitu izan zaio. 1968an egoera hori zeharo
aldatu zuen Txekoslovakiako krisiak ( PradiktadurarenEuropako ekialdeko
trantsizioak.
Europa Ekialdean , aldaketa politikoak
errenkadan etorri ziren laurogeiko hamarraldian
. Erregimen sozialistak desagertu
ziren , Sobiet Batasuna bera barne. Aldaketa
horien eragina hiru mailatakoa izan da ,
eta adituek trantsizio politikorako prozesuen
‘ aldaketa eremua ’ esaten dio horri. Hona
hemen hiru maila horiek :.
• Eremu politiko-instituzionala
Zuzen-zuzeneko eragina izan zuen alderdi
bakarreko erregimena desagertu zedin
; alderdi aniztasuna ezarri dute erregimen
guztietan , kasu bakoitzak bere formula
instituzionalak izan arren , parlamentarismo
klasikotik ( Polonia , Hungaria ) formula
presidentzialistetara ( Errusian edo Errumanian
). Bloke sozialistako herrialde guztiak
abiatu dira aniztasun politikorantz , baina ez
dituzte zehatz-mehatz kopiatu Europako
mendebalean ohikoenak diren taldeak edo
joerak. Kasuan kasuko baldintza politiko ,
historiko eta sozio-ekonomikoen ondorioz ,
mendebaldeko kultura politikoan ikusten ez
diren taldeak eratu dituzte , nekazarien alderdiak
, adibidez.• Eremu ekonomiko-soziala.
Arlo honetan ere aldaketa nabarmena
izan da , eta ekonomia oso zentralizatu eta
planifikatutakoetik merkatu librean oinarritutako
sistema ekonomikoetara igaro dira.
Gainera , nazioarteko merkatuan sartzeko
joera izan dute. Kontu honetan , kasu bakoitzak
bere bilakaera erritmoa izan du , zeren
eta herrialde batzuetan aldaketa ekonomikoak
abian ziren jadanik sistema politikoa
aldatu aurretik , liberalizazioak eta pribatizazioak
hasiak baitziren ( Polonia eta Hungaria
); beste batzuetan , berriz , aldaketa politikoa
aldaketa ekonomikoa baino lehen izan
zen ( Errusia ). Ondorioak ere desberdinak
izan dira , zeren eta batzuetan ekonomiak hobera
egin baitu ( Txekiar Errepublika , Hungaria
), eta okerrera beste batzuetan , hasieran
behintzat ( Errusia , Errumania , Bulgaria )..
• Lurralde eremu nazionala.
Aldaketa ikusgarrienak eremu honetan
gertatu dira , Bigarren Mundu Gerraz geroztik
finkatutako mugei dagokienez batez ere.
Ziren hiru federazioak ( SESB , Jugoslavia ,
Txekoslovakia ) desagertu egin dira , eta Alemaniako
Errepublika Demokratikoa Errepublika
Federalak hartu du bere baitan. Bereizte
prozesu horietatik herrialde berriak
sortu dira : Eslovakia , Kroazia , Estonia , Letonia
, Lituania , besteak beste. Horiek guztiek
erregimen demokratikoak ezarri dituzte
, konstituzio berrietan oinarriturik..
Europako Ekialdeko herrialdeetako
trantsizioak Polonian abiatu ziren , 1980an
“ Solidarnosc ” (“ Elkartasuna ”) sindikatua sortu
zenean. Sindikatu horrek erronka egin zion
poloniar estatuko egitura sindikal eta politikoari
, eta erregimenak kontrolatzerik ez
zeukan indarra bihurtu zen. Geroago
Sobietar Batasunean halako irekitze prozesu
bat heldu zen , Mikhail Gorbatxov , Alderdi
Komunistako buru izendatu zutenean , au-tonomia handiagoa eman baitzien “ bloke ”
sozialistako herrialdeei , eta horrela prozesu
demokratizatzaileak zabaldu ziren. Prozesu
horiek Berlingo harresia erori zenean ( 1989 )
iritsi zuten adierazpide sinbolikorik gorena..
Europa Ekialdeko aldaketen oinarrian
badira faktore soziologiko garrantzi handikoak
; eta eragin handia izan zuten nazioarteko
testuinguruak , gizarte zibilak eta
ekonomiaren eragin zuzenak. Gizarteen eta
erregimenen arteko harremana aldatuz joan
zen urtez urte , eta horrela prestatu ziren
aldaketetarako bideak ; adituak , nolanahi
ere , ez ziren aldaketa horiek aldez aurretik
ikusteko gauza izan..
Sistema sozialistak , beren lehen finkatze
aldian , gizarteko esparru guztiak hartzen
ahalegindu ziren ( sindikatuak , alderdia , estatuko
botereak ); are gehiago , stalinismoa
bitartean esparru pribatura heltzeko saioak
egin zituen estatuak , baina zenbait adituren
iritziz ( Havel ) orduantxe sortu ziren erregimenaren
aurkako lehenengo indarrak..
Stalinismoaren ondoren sistema horiek
aldatu egin ziren ( sistema sobietarra batez
ere ), eta estalinismoa bitartean egin ziren
gehiegikeriak jendaurrera atera zituztenean
zilegitasun handia galdu zuten erregimen
horiek ; harrezkero , itun moduko bat egin
zuten erregimenak eta gizarteak elkarri kontra
ez egiteko , eta horren arabera , sistema
politikoak uko egiten zion gizartea erabat
kontrolatzeari , eta gizarteak , ordainetan , sistemaren
beraren izatea onartuko zuen..
Egoera hark hiru elementu zituen oinarritzat
: despolitizazio handia , tolerantzia handiagoa
jarduera ekonomiko pribatuekiko , eta
bizitzako baldintza materialen hobekuntza ,
eta horren truke , herritarrek aintzat edo hartu
beharra zeukaten erregimen politikoa.
Egoera horri “ ihes-balbularen estrategia ”
deitu izan zaio. 1968an egoera hori zeharo
aldatu zuen Txekoslovakiako krisiak ( Pradiktadurarenalderdi politiko
zailtasun handiz
demokratikoetan.. zan den kasuetan
erregimenetik beretik
den alderditik
dute sistema
bideratu ahal
hartzen baitute
Azkenean , gobernu
ez da egiten ,
gabe gainera ;
bat... ldaketa politikoak
laurogeiko hamarraldian
sozialistak desagertu
barne. Aldaketa
mailatakoa izan da ,
politikorako prozesuen
horri. Hona.. olitiko-instituzionala
izan zuen alderdi
desagertu zedin
ezarri dute erregimen
bakoitzak bere formula
parlamentarismo
Hungaria ) formula
edo Errumanian
herrialde guztiak
politikorantz , baina ez
kopiatu Europako
diren taldeak edo
baldintza politiko ,
sozio-ekonomikoen ondorioz ,
politikoan ikusten ez
nekazarien alderdiakgako Udaberria ), buruzagi txekiarrek politikaren
eta ekonomiaren demokratizazio
prozesu bat abian jartzen saiatu zirenean.
Varsoviako Ituneko beste herrialde sozialistek
arriskutsu iritzi zioten prozesu hari , eta
militarrek esku hartu zuten Txekoslovakiako
aldaketa haiek aurrera egin ez zezaten , eta
demokratizazio prozesu haiek beste inora zabaltzerik
izan ez zezaten..
Arestian esan den bezala , Polonian Solidarnosc
sindikatua sortzeak ( 1980 ) ahalegin
handia izan zen , eta arrakasta handia
izan zuen gainera , hainbesteraino non hamar
bat urteko epean bloke sozialistako
erregimenen aldaketa orokorra ekarri baitzuen
. Mugimendu sindikal bat zen hura ,
sistema politikoaren egituraren baitan zeuden
sindikatu klasikoetatik bereizia zena.
Berez , sakoneko aldaketa bat zekarkion
indarrean zen egiturari , baina horrez gainera
, sindikatu haren azpian erregimenaren
aurkako mugimendu politiko oso bat zegoen
, hasi eliza katolikotik eta ezkerreko
oposizioko sektore laikoetaraino , denak
hantxe ziren bilduta..
Oraingoan ere estatuak erantzun autoritarioa
izan zuen , Txekoslovakian gertatu
bezala hain justu , Jaruzelski jeneralaren
1981eko estatu kolpeaz..
Nolako erantzunak sortzen ziren ikusita
, aldaketarako estrategiak erregimenari
kontra egiteari utzi zion , eta gehiago bideratu
zen ekonomia eta gizarte zibiletara ,
komunismoaren monopolio politikoa zalantzan
jarri gabe. Hortaz , estatu sozialistaren
eta etxeko esparruaren artean ziren espazioak
hobeto antolatu ziren , eta gizarteak
ere egituratuago geratu ziren hainbat tokitan
, Hungarian eta Polonian esaterako ;
urrats horiez guztiez , erregimenetako buruzagi
pragmatikoenekiko negoziazioak abiatu
ziren , erregimenak aldatzeko..
Mundu sozialistaren krisiaren beste eragile
bat ekonomia izan zen : hasieran , emaitza
ekonomiko bikainak lortu zituzten , baina
gero , inbertsioen produktibitatea areagotzeko
, edota baliabideen banaketa edo
berrikuntzak eraginkorragoa behar zuen
unea heldu zenean , zeharo zentralizatutako
ekonomia haiek ezin izan zioten behar
bezala erantzun..
1970 inguruko krisiak latz tratatu zituen
herrialde sozialistak , eta hazkunde politikan
sartuta zeudela , nazioarteko kreditura jo
behar izan zuten , hura finantzatzeko. Politika
horren kostuak handiak izan ziren , eta
emaitzak , aldiz , eskasak ; buruzagiek egonkortze
politikei ekiteko asmoa izan zuen ,
baina ez zuten arrakastarik izan , gizarte
erantzunaren beldur zirelako funtsean..
Egoera hark txarrera egiten zuen , eta
protestak areagotuz joan ziren ; protesta horiek
, dagoeneko , ez zuten bizi-baldintzen
hobekuntza eskatzen , baizik eta buruzagiak
edota erregimenaren egiturako hainbat elementugako Udaberria ), buruzagi txekiarrek politikaren
eta ekonomiaren demokratizazio
prozesu bat abian jartzen saiatu zirenean.
Varsoviako Ituneko beste herrialde sozialistek
arriskutsu iritzi zioten prozesu hari , eta
militarrek esku hartu zuten Txekoslovakiako
aldaketa haiek aurrera egin ez zezaten , eta
demokratizazio prozesu haiek beste inora zabaltzerik
izan ez zezaten..
Arestian esan den bezala , Polonian Solidarnosc
sindikatua sortzeak ( 1980 ) ahalegin
handia izan zen , eta arrakasta handia
izan zuen gainera , hainbesteraino non hamar
bat urteko epean bloke sozialistako
erregimenen aldaketa orokorra ekarri baitzuen
. Mugimendu sindikal bat zen hura ,
sistema politikoaren egituraren baitan zeuden
sindikatu klasikoetatik bereizia zena.
Berez , sakoneko aldaketa bat zekarkion
indarrean zen egiturari , baina horrez gainera
, sindikatu haren azpian erregimenaren
aurkako mugimendu politiko oso bat zegoen
, hasi eliza katolikotik eta ezkerreko
oposizioko sektore laikoetaraino , denak
hantxe ziren bilduta..
Oraingoan ere estatuak erantzun autoritarioa
izan zuen , Txekoslovakian gertatu
bezala hain justu , Jaruzelski jeneralaren
1981eko estatu kolpeaz..
Nolako erantzunak sortzen ziren ikusita
, aldaketarako estrategiak erregimenari
kontra egiteari utzi zion , eta gehiago bideratu
zen ekonomia eta gizarte zibiletara ,
komunismoaren monopolio politikoa zalantzan
jarri gabe. Hortaz , estatu sozialistaren
eta etxeko esparruaren artean ziren espazioak
hobeto antolatu ziren , eta gizarteak
ere egituratuago geratu ziren hainbat tokitan
, Hungarian eta Polonian esaterako ;
urrats horiez guztiez , erregimenetako buruzagi
pragmatikoenekiko negoziazioak abiatu
ziren , erregimenak aldatzeko..
Mundu sozialistaren krisiaren beste eragile
bat ekonomia izan zen : hasieran , emaitza
ekonomiko bikainak lortu zituzten , baina
gero , inbertsioen produktibitatea areagotzeko
, edota baliabideen banaketa edo
berrikuntzak eraginkorragoa behar zuen
unea heldu zenean , zeharo zentralizatutako
ekonomia haiek ezin izan zioten behar
bezala erantzun..
1970 inguruko krisiak latz tratatu zituen
herrialde sozialistak , eta hazkunde politikan
sartuta zeudela , nazioarteko kreditura jo
behar izan zuten , hura finantzatzeko. Politika
horren kostuak handiak izan ziren , eta
emaitzak , aldiz , eskasak ; buruzagiek egonkortze
politikei ekiteko asmoa izan zuen ,
baina ez zuten arrakastarik izan , gizarte
erantzunaren beldur zirelako funtsean..
Egoera hark txarrera egiten zuen , eta
protestak areagotuz joan ziren ; protesta horiek
, dagoeneko , ez zuten bizi-baldintzen
hobekuntza eskatzen , baizik eta buruzagiak
edota erregimenaren egiturako hainbat elementuordezkatzea ( esate baterako sindikatuak
oso ospe txarra zuten )..
Prozesu horren amaieran , oposizio mugimenduek
garbi ikusi zuten sistema sozialisten
muga politikoak eragozgarri nabarmenak
zirela ekonomiak erreformatzeko ;
beraz , ekonomia hobetzeko , mugak kendu
beharra zegoen , sistemekin batera ,
jakina..
Trantsizio horien hirugarren aldia , zalantzarik
gabe , “ SESB faktorea ” izan zen.
Bloke politika eta “ gerra hotza ” nagusi ziren
garai hartan , Sobiet Batasunak oso gertutik
zaintzen zuen bere inguruko herrialdeen
jokabidea. Stalinismoaren ondoren ,
komunismoa eraikitzeko “ nazio bakoitzaren
berezitasunak ” kontuan hartu behar zirela
onartu zuen , baina 1968an Txekoslovakian
izandako esku hartzeak doktrina berri bat
ekarri zuen , “ Breznev doktrina ” hain zuzen
– Breznev zen garai hartako sobietar buruzagi
nagusia –; doktrina haren arabera , herrialde
haietako burujabetza mugatua zen ,
eta zilegi zen gobernuei laguntza militarra
ematea , mehatxurik izanez gero ; SESBk
erabakiko zuen zein zen mehatxua , Varsoviako
Itunaren aurkakoa edo Sobiet
Batasunaren nagusitasunaren kontrakoa ,
sistema ekonomiko sozialistaren kontrakoa
edo alderdi komunisten nagusitasunaren
kontrakoa..
Europako ekialdeko mugimendu erreformistak
doktrina horren beldur izan ziren
, harik eta erregimen aldaketak izan ziren
arte ; dena dela , Gorbatxov boterera
heldu zenean , are gehiago Shevarnadze
izanik Kanpo Gaietarako Ministroa , Alderdi
Komunistako sektorerik “ gogorrenak ”
galtzaile izan ziren , eta doktrina horren
azkena heldu zen..
Harrezkero , eta herrialde horietako oposizioko
mugimenduak gero eta sendoagoak
zirela , 1989an mobilizazio itzelak izan ziren
erregimenen aurka. Gobernuek ez zuten
indarra erabili egoera kontrolatzen saiatzeko
, Errumanian izan ezik..
Kasu guztietan negoziazioak izan ziren
oposizioarekin , eta hauteskundeak antolatu
zituzten borroka politiko hura bideratzeko
. Oposizioko indarrak nagusitu ziren
hauteskundeetan , eta txandakatze bat izan
zen boterean , Bulgaria , Errumania eta Albanian
izan ezik , herrialde horietan alderdi
komunista erreformatuak hasieran garaile
izan baitziren..
Sobiet Batasuna , nolanahi ere , beste
kontu bat da. Herrialdeko egoera politikoa
eta ekonomikoa gero eta hondatuago zegoela
( Europako ekialdeko erregimenak
aldatzeko prozesuek , gainera , eragin geopolitikoa
galtzea ekarri zioten ), Alderdi
Komunistako sektore gogorrenek estatukolpe
ahalegin bat egin zuten , Gorbatxov
boteretik kentzeko ; hortaz , egoera haren bilakaera
zeharo bizkortu zen , eta Batasunaordezkatzea ( esate baterako sindikatuak
oso ospe txarra zuten )..
Prozesu horren amaieran , oposizio mugimenduek
garbi ikusi zuten sistema sozialisten
muga politikoak eragozgarri nabarmenak
zirela ekonomiak erreformatzeko ;
beraz , ekonomia hobetzeko , mugak kendu
beharra zegoen , sistemekin batera ,
jakina..
Trantsizio horien hirugarren aldia , zalantzarik
gabe , “ SESB faktorea ” izan zen.
Bloke politika eta “ gerra hotza ” nagusi ziren
garai hartan , Sobiet Batasunak oso gertutik
zaintzen zuen bere inguruko herrialdeen
jokabidea. Stalinismoaren ondoren ,
komunismoa eraikitzeko “ nazio bakoitzaren
berezitasunak ” kontuan hartu behar zirela
onartu zuen , baina 1968an Txekoslovakian
izandako esku hartzeak doktrina berri bat
ekarri zuen , “ Breznev doktrina ” hain zuzen
– Breznev zen garai hartako sobietar buruzagi
nagusia –; doktrina haren arabera , herrialde
haietako burujabetza mugatua zen ,
eta zilegi zen gobernuei laguntza militarra
ematea , mehatxurik izanez gero ; SESBk
erabakiko zuen zein zen mehatxua , Varsoviako
Itunaren aurkakoa edo Sobiet
Batasunaren nagusitasunaren kontrakoa ,
sistema ekonomiko sozialistaren kontrakoa
edo alderdi komunisten nagusitasunaren
kontrakoa..
Europako ekialdeko mugimendu erreformistak
doktrina horren beldur izan ziren
, harik eta erregimen aldaketak izan ziren
arte ; dena dela , Gorbatxov boterera
heldu zenean , are gehiago Shevarnadze
izanik Kanpo Gaietarako Ministroa , Alderdi
Komunistako sektorerik “ gogorrenak ”
galtzaile izan ziren , eta doktrina horren
azkena heldu zen..
Harrezkero , eta herrialde horietako oposizioko
mugimenduak gero eta sendoagoak
zirela , 1989an mobilizazio itzelak izan ziren
erregimenen aurka. Gobernuek ez zuten
indarra erabili egoera kontrolatzen saiatzeko
, Errumanian izan ezik..
Kasu guztietan negoziazioak izan ziren
oposizioarekin , eta hauteskundeak antolatu
zituzten borroka politiko hura bideratzeko
. Oposizioko indarrak nagusitu ziren
hauteskundeetan , eta txandakatze bat izan
zen boterean , Bulgaria , Errumania eta Albanian
izan ezik , herrialde horietan alderdi
komunista erreformatuak hasieran garaile
izan baitziren..
Sobiet Batasuna , nolanahi ere , beste
kontu bat da. Herrialdeko egoera politikoa
eta ekonomikoa gero eta hondatuago zegoela
( Europako ekialdeko erregimenak
aldatzeko prozesuek , gainera , eragin geopolitikoa
galtzea ekarri zioten ), Alderdi
Komunistako sektore gogorrenek estatukolpe
ahalegin bat egin zuten , Gorbatxov
boteretik kentzeko ; hortaz , egoera haren bilakaera
zeharo bizkortu zen , eta Batasunaordezkatzea ( esate baterako sindikatuak
oso ospe txarra zuten )..
Prozesu horren amaieran , oposizio mugimenduek
garbi ikusi zuten sistema sozialisten
muga politikoak eragozgarri nabarmenak
zirela ekonomiak erreformatzeko ;
beraz , ekonomia hobetzeko , mugak kendu
beharra zegoen , sistemekin batera ,
jakina..
Trantsizio horien hirugarren aldia , zalantzarik
gabe , “ SESB faktorea ” izan zen.
Bloke politika eta “ gerra hotza ” nagusi ziren
garai hartan , Sobiet Batasunak oso gertutik
zaintzen zuen bere inguruko herrialdeen
jokabidea. Stalinismoaren ondoren ,
komunismoa eraikitzeko “ nazio bakoitzaren
berezitasunak ” kontuan hartu behar zirela
onartu zuen , baina 1968an Txekoslovakian
izandako esku hartzeak doktrina berri bat
ekarri zuen , “ Breznev doktrina ” hain zuzen
– Breznev zen garai hartako sobietar buruzagi
nagusia –; doktrina haren arabera , herrialde
haietako burujabetza mugatua zen ,
eta zilegi zen gobernuei laguntza militarra
ematea , mehatxurik izanez gero ; SESBk
erabakiko zuen zein zen mehatxua , Varsoviako
Itunaren aurkakoa edo Sobiet
Batasunaren nagusitasunaren kontrakoa ,
sistema ekonomiko sozialistaren kontrakoa
edo alderdi komunisten nagusitasunaren
kontrakoa..
Europako ekialdeko mugimendu erreformistak
doktrina horren beldur izan ziren
, harik eta erregimen aldaketak izan ziren
arte ; dena dela , Gorbatxov boterera
heldu zenean , are gehiago Shevarnadze
izanik Kanpo Gaietarako Ministroa , Alderdi
Komunistako sektorerik “ gogorrenak ”
galtzaile izan ziren , eta doktrina horren
azkena heldu zen..
Harrezkero , eta herrialde horietako oposizioko
mugimenduak gero eta sendoagoak
zirela , 1989an mobilizazio itzelak izan ziren
erregimenen aurka. Gobernuek ez zuten
indarra erabili egoera kontrolatzen saiatzeko
, Errumanian izan ezik..
Kasu guztietan negoziazioak izan ziren
oposizioarekin , eta hauteskundeak antolatu
zituzten borroka politiko hura bideratzeko
. Oposizioko indarrak nagusitu ziren
hauteskundeetan , eta txandakatze bat izan
zen boterean , Bulgaria , Errumania eta Albanian
izan ezik , herrialde horietan alderdi
komunista erreformatuak hasieran garaile
izan baitziren..
Sobiet Batasuna , nolanahi ere , beste
kontu bat da. Herrialdeko egoera politikoa
eta ekonomikoa gero eta hondatuago zegoela
( Europako ekialdeko erregimenak
aldatzeko prozesuek , gainera , eragin geopolitikoa
galtzea ekarri zioten ), Alderdi
Komunistako sektore gogorrenek estatukolpe
ahalegin bat egin zuten , Gorbatxov
boteretik kentzeko ; hortaz , egoera haren bilakaera
zeharo bizkortu zen , eta Batasunaordezkatzea ( esate baterako sindikatuak
oso ospe txarra zuten )..
Prozesu horren amaieran , oposizio mugimenduek
garbi ikusi zuten sistema sozialisten
muga politikoak eragozgarri nabarmenak
zirela ekonomiak erreformatzeko ;
beraz , ekonomia hobetzeko , mugak kendu
beharra zegoen , sistemekin batera ,
jakina..
Trantsizio horien hirugarren aldia , zalantzarik
gabe , “ SESB faktorea ” izan zen.
Bloke politika eta “ gerra hotza ” nagusi ziren
garai hartan , Sobiet Batasunak oso gertutik
zaintzen zuen bere inguruko herrialdeen
jokabidea. Stalinismoaren ondoren ,
komunismoa eraikitzeko “ nazio bakoitzaren
berezitasunak ” kontuan hartu behar zirela
onartu zuen , baina 1968an Txekoslovakian
izandako esku hartzeak doktrina berri bat
ekarri zuen , “ Breznev doktrina ” hain zuzen
– Breznev zen garai hartako sobietar buruzagi
nagusia –; doktrina haren arabera , herrialde
haietako burujabetza mugatua zen ,
eta zilegi zen gobernuei laguntza militarra
ematea , mehatxurik izanez gero ; SESBk
erabakiko zuen zein zen mehatxua , Varsoviako
Itunaren aurkakoa edo Sobiet
Batasunaren nagusitasunaren kontrakoa ,
sistema ekonomiko sozialistaren kontrakoa
edo alderdi komunisten nagusitasunaren
kontrakoa..
Europako ekialdeko mugimendu erreformistak
doktrina horren beldur izan ziren
, harik eta erregimen aldaketak izan ziren
arte ; dena dela , Gorbatxov boterera
heldu zenean , are gehiago Shevarnadze
izanik Kanpo Gaietarako Ministroa , Alderdi
Komunistako sektorerik “ gogorrenak ”
galtzaile izan ziren , eta doktrina horren
azkena heldu zen..
Harrezkero , eta herrialde horietako oposizioko
mugimenduak gero eta sendoagoak
zirela , 1989an mobilizazio itzelak izan ziren
erregimenen aurka. Gobernuek ez zuten
indarra erabili egoera kontrolatzen saiatzeko
, Errumanian izan ezik..
Kasu guztietan negoziazioak izan ziren
oposizioarekin , eta hauteskundeak antolatu
zituzten borroka politiko hura bideratzeko
. Oposizioko indarrak nagusitu ziren
hauteskundeetan , eta txandakatze bat izan
zen boterean , Bulgaria , Errumania eta Albanian
izan ezik , herrialde horietan alderdi
komunista erreformatuak hasieran garaile
izan baitziren..
Sobiet Batasuna , nolanahi ere , beste
kontu bat da. Herrialdeko egoera politikoa
eta ekonomikoa gero eta hondatuago zegoela
( Europako ekialdeko erregimenak
aldatzeko prozesuek , gainera , eragin geopolitikoa
galtzea ekarri zioten ), Alderdi
Komunistako sektore gogorrenek estatukolpe
ahalegin bat egin zuten , Gorbatxov
boteretik kentzeko ; hortaz , egoera haren bilakaera
zeharo bizkortu zen , eta Batasunaosatzen zuten errepublikak agertu ziren
egiazko botere elementu gisa , Errusia bera
batez ere ; SESBen estatu egiturak ahuldu
egin ziren , eta 1991n desagertu egin zen.
Sobietar Batasun ohiko errepubliken artean ,
lankidetza militar eta ekonomikorako egitura
bat sortu zuten , Estatu Independenteen
Elkartea ( EIE )..
Ondorio gisa , esan daiteke herrialde horietako
transformazio politikoak emaitza
desberdinak izaten dituela , nabarmenagoak
inondik ere lehenago halako tradizio
demokratiko bat izandako herrialdeetan
Txekoslovakia edo Hungarian esaterako ),
horrelakorik ezagutu gabekoetan baino
Errusia edo Bulgarian , besteak beste ). Izan
ere , azkeneko horietan lehengo “ nomenklaturako
” elementu batzuek protagonismo
ekonomikoa eta politikoa dute hala eta
guztiz ere , eta “ goitik ” zuzentzen dute prozesu
hori , eta aldaketen bidea baldintzatzen
dute ( aipatzekoa da Errusiako “ konplexu
militar industrialaren ” garrantzia , berak biltzen
baititu armagintza eta energia industria
nagusiak )..
Esanak esan , gogoan izan behar da prozesu
desberdinak direla horiek , amaitu gabeak
, autokrazia mailarik txikieneko sistemetatik
sortuak ; horietan gizarte kontrola
ahulagoa zen , eta hala sortu ziren “ gizartetik
beretik sorturiko politiko ” batzuk. Gizarte
talde horiek negoziatzen hasi ziren
erregimenaren baitan erreformaren aldekoak
zirenekin sistema politikoa erabat aldatzeko
..
Buruzagi berritzaileak sistema aldez aldatzen
saiatu ziren , sistema hala ere mantendurik
; horretarako , boterea nolabait oposizioko
mugimenduekin banatu zuten , eta
hala demokratizazio prozesu bat abiatu zen ,
eta aldaketarako mugimendu sozialak ere
indartu ziren. Azkenean , botere politikoko
politiko bigunak ” nagusitu zitzaizkien “ politiko
gogorrei ”, eta horrenbestez , sistema
aldatzeko negoziaketak hasi ziren oposizioarekin
..
Sistema autokratikoenak zituzten herrialdeetan
, erabakigarria gertatu zen bestek
eginikoa eta Sobiet Batasunean gertatutakoa
; berehala zeharo itota geratu ziren ,
orduan erregimenetako elementu kontserbadoreenak
baztertu zituzten , eta oposizioarekin
negoziatzen hasi ziren. Kasu horietan
, alabaina , aldaketak eta hauteskundeetarako
deialdiak oso azkar gertatu ziren , aldi
berean gizartea desegituratu egin zen , eta
lehengo alderdi komunistek nagusitasunari
eutsi zioten ; alderdi erreformatuak ziren ,
inolaz ere , eta lehenengo hauteskundeak
irabazi ondoren , eraldaketa prozesua zuzendu
ahal izan zuten. Lehen aldian egitura eta
ekonomia aldaketak mugatu zituzten , baina
geroago , oposizioko alderdiak antolatuago
zeudenean , aldaketak sakondu behar
izan zituzten.osatzen zuten errepublikak agertu ziren
egiazko botere elementu gisa , Errusia bera
batez ere ; SESBen estatu egiturak ahuldu
egin ziren , eta 1991n desagertu egin zen.
Sobietar Batasun ohiko errepubliken artean ,
lankidetza militar eta ekonomikorako egitura
bat sortu zuten , Estatu Independenteen
Elkartea ( EIE )..
Ondorio gisa , esan daiteke herrialde horietako
transformazio politikoak emaitza
desberdinak izaten dituela , nabarmenagoak
inondik ere lehenago halako tradizio
demokratiko bat izandako herrialdeetan
( Txekoslovakia edo Hungarian esaterako ),
horrelakorik ezagutu gabekoetan baino
( Errusia edo Bulgarian , besteak beste ). Izan
ere , azkeneko horietan lehengo “ nomenklaturako
” elementu batzuek protagonismo
ekonomikoa eta politikoa dute hala eta
guztiz ere , eta “ goitik ” zuzentzen dute prozesu
hori , eta aldaketen bidea baldintzatzen
dute ( aipatzekoa da Errusiako “ konplexu
militar industrialaren ” garrantzia , berak biltzen
baititu armagintza eta energia industria
nagusiak )..
Esanak esan , gogoan izan behar da prozesu
desberdinak direla horiek , amaitu gabeak
, autokrazia mailarik txikieneko sistemetatik
sortuak ; horietan gizarte kontrola
ahulagoa zen , eta hala sortu ziren “ gizartetik
beretik sorturiko politiko ” batzuk. Gizarte
talde horiek negoziatzen hasi ziren
erregimenaren baitan erreformaren aldekoak
zirenekin sistema politikoa erabat aldatzeko
..
Buruzagi berritzaileak sistema aldez aldatzen
saiatu ziren , sistema hala ere mantendurik
; horretarako , boterea nolabait oposizioko
mugimenduekin banatu zuten , eta
hala demokratizazio prozesu bat abiatu zen ,
eta aldaketarako mugimendu sozialak ere
indartu ziren. Azkenean , botere politikoko
“ politiko bigunak ” nagusitu zitzaizkien “ politiko
gogorrei ”, eta horrenbestez , sistema
aldatzeko negoziaketak hasi ziren oposizioarekin
..
Sistema autokratikoenak zituzten herrialdeetan
, erabakigarria gertatu zen bestek
eginikoa eta Sobiet Batasunean gertatutakoa
; berehala zeharo itota geratu ziren ,
orduan erregimenetako elementu kontserbadoreenak
baztertu zituzten , eta oposizioarekin
negoziatzen hasi ziren. Kasu horietan
, alabaina , aldaketak eta hauteskundeetarako
deialdiak oso azkar gertatu ziren , aldi
berean gizartea desegituratu egin zen , eta
lehengo alderdi komunistek nagusitasunari
eutsi zioten ; alderdi erreformatuak ziren ,
inolaz ere , eta lehenengo hauteskundeak
irabazi ondoren , eraldaketa prozesua zuzendu
ahal izan zuten. Lehen aldian egitura eta
ekonomia aldaketak mugatu zituzten , baina
geroago , oposizioko alderdiak antolatuago
zeudenean , aldaketak sakondu behar
izan zituzten.Europako ekialdeko
trantsizioak
Egonkortasuna eta zilegitasuna
Trantsizio politiko bat izateak esan nahi
du aurreko erregimenak krisialdi bat izan
duela bere egonkortasunean, eta beraz desagertu
egin dela, edo bestela aldatu egin
behar izan duela gutxi-asko. Erregimen
politiko baten egonkortasuna oso estu loturik
dago bere zilegitasun mailarekin, alegia,
kontua da bere oinarri duen gizarteak
zenbateraino onartzen duen, baina hori ez
da ezinbesteko baldintza, asko baitira zilegitasunik
gabekotzat hartu izan diren
erregimenak, oso egonkorrak izan direnak
gainera, zenbat iraun duten ikusiz behintzat.
Dena dela, ez dirudi posible denik erregimen
bat egonkorra izatea, gizarteak ez
badu gutxi edo asko onartzen, eta are gutxiago
erregimenaren aurkako oposizioak
indar handia baldin badu gizartean.
Erregimenaren eraginkortasuna oso
bestelako kontua da; hitz horrekin neurtzen
da zenbateraino den erregimen jakin bat
erabakiak hartzeko eta erabakiak betetzeko
gauza, eta baita ere erabaki horiek betez
zenbateraino ase dituen gizartearen premiak.
Erregimen autoritario batek nekez iraungo
du boterean, eraginkortasun hutsezko
arrazoiengatik soil-soilik. Adibidez, Txile
Pinocheten agindupean zegoenean, adituek
zioten Txileko ekonomia oparoena zela
eskualde hartako herrialde guztien artean,
baina, hala eta guztiz ere, Txile barnetik eta
Txile kanpotik presio handia egin zitzaion
erregimenari aldatu zedin.
Historiak ongi erakusten du ordea sistema
demokratiko batek errazago iraungo
duela estuasun larri batean, zeren eta aniztasunean
oinarrituta dagoenez, askoz errazago
bideratzen baitu estualdiak gizartean
sortzen duen ezinegona, eta gainera bideabaitu arazoen konponbideak eztabaidatzeko
..
Ondo bereizi behar dira erregimena
eta sistema. Erregimena erakunde politikoek
antolatzeko duten modua da , eta
sistema , berriz , erregimena baino askoz
kontzeptu zabalagoa da , eta erregimenak
oinarritzat duen oinarri soziala , ekonomikoa
eta politikoa hartzen du bere baitan :
adibidez , sistema kapitalistaren barruan era
askotako erregimenak daude : demokratikoa
edo autoritarioa , anitza izan ala ez , eta horiek
, berriz , izan daitezke zentralista , autonomikoa
edo federala , boterea lurraldean
nola banatzen den kontuan hartuta..
Erregimen baten baitan gerta daitezke
ustez ezegonkortasuna sortzen duten gertaerak
, baina azkenean erregimen horren
egonkortasunari inolako kalterik egiten ez
diotenak ( adibidez , badira demokrazia parlamentario
batzuk maiz gobernua eratzeko ,
antolatzeko eta iraunarazteko arazoak izan
dituztenak , Italian batez ere Bigarren Mundu
Gerraz geroztik , baina horrek ez du ekarri
erregimen osoa desegitea ). Era berean ,
erregimen bat une jakin batean ezegonkor
egoteak , edo baita erregimena bera aldatzeak
ere , ez dute zertan sistemaren egonkortasunean
inongo eraginik izanik , bere horretan
iraungo baitu aldaketak aldaketa ;
esate baterako , Latinamerikako herrialde
gehienetan erregimen mota asko izan dira
– diktadura militarrak , sistema sasi-demokratikoak
, sistema demokratikoak –, eta hala
eta guztiz ere sistemak ez du oinarrian aldaketarik
izan.
Aldi nagusiak trantsizio politikoetan
Trantsizio prozesu batek lau aldi nagusi
izaten ditu ( Morlino , Linz ):.
Lehengo erregimen
autoritarioaren krisia
Aldi honetan “gainbeheran” doan erregimenaren ezaugarriak hartu behar dira kontuan: nor duen alde, zer oinarria duen gizartean, nola sortua den… • Europako hegoaldeko eta Latinamerikako trantsizioetan gudarosteek erregimen ez-demokratikoak ezartzen eta iraunarazten izaten duten zeregina aztertu beharra dago. Izan ere, Europako hegoaldeko (Portugal, Espainia, Grezia) eta Latinamerikako erregimen autoritario gehienak estatu-kolpe militar batez sortu ziren (Espainian, 1936-1939ko gerra zibilaren ondotik).
Kolpe militarrak nagusitu izanak esan nahi du gizarte horiek hutsune larriak zituztela bai ordekaritza bidezko erakundeen funtzionamenduan, bai bitartekotzako baliabideetan eta batez ere gizarte horietako gidarien kultura demokratikoan. Herrialde horietako gehienetan, estatu-kolperako joera hori XIX.. endean sortu zen, orduan hasi baitziren gudarosteak politizatzen, batzuetan talde politiko jakin batzuek behin eta berriz eraematenbili zituztelako (Espainia), eta besteetan
estatu berrien independentzia eta finkatze
prozesuetan zuzenean parte hartu zutelako
(Latinoamerika), eta horrek ekarri du estatu
horietako gudarosteetan guztiz ere barneratu
izana nazioaren burujabetasunaren
benetako zaindariak berak zirela, eta berek
zutela herriaren borondatearen adierazpen
egiazkoaren giltza.
Politikan gizartea aldatzeko eta jarduteko
ohikoak diren bideen ordez, militarrek
bizitza publikoan esku hartu izan dutenean,
ez dute beti modu berean esku hartu, ikusi
beharra baitago militarrek eta beren esku
hartzea akuilatu izan duten taldeek zenbateraino
egin diren erakundeen jabe, hala,
badira militarrek administrazioko kargu
gehienak beretzat hartu izan dituzten erregimenak,
eta badira baita ere zibilek zeharo
hartutako administrazioak.
Modu honetan ezarritako erregimen
autoritarioen gainbeherak hainbat arrazoi
izaten ditu; alde batetik, gobernuko elitearen
proiektua agortzea gerta daiteke, eta
bestetik, zailtasun handiak izan daitezke
buruzagia ordezkatzeko unean, diktadorea
bera izaten baita sistemaren oinarrizko elementua
(Espainia eta Portugal). Horrelakoetan,
erregimen autoritariotik demokratikora
igarotzeak sortzen duen arazoaren konponbidea
hitzartu egin behar izaten da, eta hitzarmen
hori aldatzeak edo baliogabetzeak
tirabira handiak sortzen ditu gehienetan; arazo
horrek, nolanahi ere, bi alde izaten ditu:• Lehenik, diktadurak oposizioari egin
dion zapalketaren erantzukizuna
«ahaztu» beharra.
• Bigarrenik, gobernu berria gudarostea
bere mende edukitzeko gai izango den
jakitea.
• Europako ekialdeko herrialdeetan
“sozialismo erreala” indarrean zelarik sistema
zurrundu izanak ekarri zuen krisia, ez
baitzen gauza gizartearen eskariak inondik
inora asetzeko, ez politikan eta herritarren
parte hartzean (gobernuaren zurruntasunak
eta autoritarismoak ez zien herritarrei uzten
ez erakundeak kontrolatzen eta ez
norberaren gutxieneko askatasun mailaz
baliatzen), ez ekonomian (aurrerapena gelditu
edo egin zen, herritarrek eskatzen zituzten
bizi-baldintza hobeak ezin aserik).
Errejimen berriaren prestatze aldia
Aldi honetan boterea eta oposizioa borrokan
aritzen dira, eta gehienetan negoziatu
egin behar izaten dute erregimen berriaren
oinarriak jarri ahal izateko (1970etik
1990era bitarteko trantsizioak itun bidez
egin izan dira, eta beraz gehienetan ez da
indarkeriarik edo iraultzarik izan). Horretarako,
behar-beharrezkoa da erregimen autoritarioaaldatzearen alde daudenek eta kontra
daudenek elkar har dezaten eta hitzarmen
orokor bat sendotu dezaten egin nahi
den trantsizio horrek aurrera egin dezan.
Aldi honetan argi eta garbi geratzen da,
batetik, nortzuk diren erregimen autoritarioaren
baitan trantsizioaren aldekoak eta
kontrakoak, eta, bestetik, ea trantsizio hori
benetakoa edo “axalekoa” ote den. Erregimen
demokratiko iraunkorrerako trantsizio
antolatua lortzeko, oso-oso garrantzitsuak
dira oposizioak eta aldaketarako prest dauden
sektoreek hitzartutako akordioak; edonola
ere, tentsio handia izaten da negoziazioetan,
eta oraindik ere boterea eskutan
duten “diktaduraren aldeko sutsuek” presio
eta mehatxu gogorrak egiten dituzte;
beraz, oreka bilatu behar izaten da oposizioaren
asmo erradikalenen eta erregimen
autoritarioko sektore irekienen proposamenen
artean, azken horiek beren lekua bilatu
nahi izaten baitute egitura politiko eta
sozio-ekonomiko berrian.
Errejimen berria ezartzea
Aldi honetan argi ikusten da erregimen
berria nolakoa izango den, parte hartzeko
egitura berriak sortuko baitira, erakundeak
sortzeko antolamendu berriak askatasuna
ekarriko baitu –mugatua edo
mugagabea–, gidari berriek hartuko baitute
aginpidea, alderdi politiko berriak
sortuko baitira…
Une honetan garrantzi handia izaten
dute aldi berria abiarazteko hauteskunde
prozesuaren zer-nolakoek. Prozesu horren
urratsak hurrengo prozesuen urratsa baldintzatuko
du, eta geroztikakoek erakunde
berriak ekarriko dituzte azkenean. Ordezkaritza
proportzionaleko sistemak nagusitzen
dira (alderdi politikoek zenbat boto atera,
hartara aukera gehiago edo gutxiago izaten
dituzte legebiltzarrean sartzeko), eta
gehiengoan oinarritutako sistemak baztertzen
dira (boto gehien dituzten alderdiak
eskuratzen dituzte parlamentuko eserleku
gehienak, eta gerta daiteke alderdi “txikiak”
batere ordezkaririk ez izatea); gehiengoaren
sistemarekin badirudi erregimena egonkorragoa
dela, bi joera politiko baizik ez baitira
nagusitzen, baina sistema proportzionalak
dira politikan parte hartzeko aukera
gehien ematen dituztenak, eta sistema horixe
oinarri-oinarrizkoa izaten da trantsizio
prozesuetan, “itun demokratikoek” luzaroago
iraungo baitute gizartean oinarri zabala
baldin badute.
Trantsizio prozesuak urratsez urrats egiten
du bidea. Kasu bakoitzak bere aldaera
izaten du, eta maiz trantsizio prozesuek
atzera egiten dute, batzuk gogotik ahalegintzen
baitira hura atzerarazten; lege eta
erakunde demokratikoak indarrean jartze
hutsak ez baitu, besterik gabe, trantsitzio
bat ondo bukatuko dela ziurtatzen, eta,horrenbestez, trantsizio aldiak epe bat behar
izaten du finkatzeko eta sustraitzeko,
harik eta guztiz sendotzen den arte.
Erregimen berriak aldi autoritarioa baino
lehenagoko egiturak berriz indarrean
jartzea ekartzen du batzuetan (Argentina),
egitura berriak eratzea bestetan (Espainia,
Europako ekialdeko demokrazia asko),
edota erregimen zaharreko eta demokrazia
berriko elementuak nahastea, eta orduan
demokrazia horri “demokrazia gogorra”
esaten zaio, edo “zaintzapeko demokrazia”
bestela (Txile).
Sistema aldaketa beste kontu bat da,
inondik ere, eta Europako ekialdean nagusitu
da gehienbat, han erregimen batetik
besterako trantsizioaz gainera, ekonomia eta
jabetza sistema ere aldatu egin direlako (sozialismotik
kapitalismora), eta erakunde
politikoak baldintza horien pean eratu behar
izan dira.
Finkatzea
Aldi honetan eragile politikoen jarduna sendotu egiten da, arau eta bide instituzionalak behar bezala erabiltzen dira, eta bizitza politikoa “normalizatu” egiten da azkenean.
Pluraltasunezko sistema atzera bueltarik ez duen prozesu batez finkatzen da, baina prozesu horrek, iraun, ez du beti berdin irauten, erregimen berri bakoitzak epe jakin bat behar izaten baitu bere ezaugarriak tinko sendotzeko.
Prozesuak behar bezala egin dezan aurrera, agintari berriek lehengo eliteen “estatusa” errespetatu beharra daukate, eta, hortaz, jabeen klaseak bereak dituen jabetza eskubideak ezin dira inolaz ere aldatu, eta muga horixe izango dute hain zuzen itun bidez finkatzen diren gizarte erreformek. Era berean, gudarostean eta burokrazian ezin da depurazio handirik egin, eta kontu handiz ibili beharra dago lehengo erregimenaren zapalkuntza berraztertzerakoan (Argentina, Txile); elizarekin liskarrean ibiltzea ere ez da komeni. Azken batean, erregimen autoritario batetik erregimen demokratiko batera bidea egin duten herrialdeen prozesua aztertuz gero, garbi ikusten da itunak direla oreka lortzeko bide bakarra, eta alde bakoitzak bere eskakizunak gutxitu behar dituela, beraz, lehen boterea bere esku zutenek botere handia izango dute hala ere, eta botere demokratiko berriak, berriz, kontu handiz neurtu beharko ditu aurrerapausoak.
Horrelako egoeretan “estrabismo politikoa” gerta daiteke, alegia, erregimen demokratiko berriak lehengo egoerari begira egon beharko du (hura gainditu nahian, baina erabat ezin ahazturik), baina aldi berean ugariak eta zabalak ditu urratu beharreko bideak.
Erregimen berria tinko finkatzen denean gizarteetan, aldaketa handiak izaten dira agintarien elitea osatzerakoan ere; alderdi politikoekzerikusi handia izaten dute aldaketa
horietan , haien bidez bideratzen baita
hiritarren parte hartzea gai publikoetan. Are
gehiago , alderdiek beren egiturak sendotzeko
eta botere gehiago eskuratzeko joera
izaten dute , estatuko erakundeetako ahalik
eta alor gehien bereganatu nahi izaten dituzte
, eta , era horretara , batzuetan alderdiak
berak izaten dira azkenean sistemaren
osagai nagusiak ; “ partitokrazia ” esaten zaio
horri , alderdien gobernua , alegia..
Ondorio kaltegarri horiek eta erregimen
berriak normaltasun politikoa iritsi izanaren
ondorioz errutina demokratikoa nagusitu
izanak “ etsipena ” sortzen dute gizartean , eta ,
hortaz , desmobilizazioa eta gai publikoekiko
interesik eza nagusitzen dira , edozein trantsizio
prozesuren hasieran gertatzen denaren
oso bestela alegia , trantsizioak bide
egingo badu , nahitaez behar baitu hiritarren
parte hartzea , hala zilegitu daitezen erregimena
demokratizatzeko borrokan ari direnen
proposamenak eta ahuldu dadin autoritarismoaren
aldekoen indarra..
Arestian aipatu den errutina demokratiko
horrek ondorio hauek izaten ditu :
gobernuak egonkortasuna izaten du , estatuaren
aparatuak normal funtzionatzen
dute ( gudarosteak batez ere ), aparatu horiek
gobernu zilegiaren mendean jarduten
dute , onartuta egoten da alderdiak boterean
txandakatzea , sendoagoa izaten da alderdi
politikoek itunak egiteko duten jarrera ,
hauteskunde prozesuak aldian-aldian errepikatzen
dira , eta erakundeek arau demokratikoak
betetzen dituzte..
Finkatze prozesu horien epea bi legegintzaldikoa
izaten da , erregimen berriaren
hasieratik kontatuta , eta eredu berriaren
arauak betez gero , epe horrek bidea ematen
baitu alderdiak baliabide demokratikoz
boterean txandaka ari izan daitezen.
Espainiako, Latinamerikako eta Europako ekialdeko trantsizioak
Trantsizio politikoaren kasu berezi batzuk aztertuko dira segidan :
Espainiako trantsizioa
Espainian prestakuntza aldia Franco jenerala hil ondoren hasi zen ( 1975-11-20 ).
Aldez aurretik zeuden erakundeen antolamenduaren erreforma izan zen hura , erregimenaren baitan aldaketa nahi zutenek pentsatua eta egina. Adituen iritzian , aldi hori beste bi alditan banatzen da : • Ariasen Gobernua (1975eko azarotik 1976ko ekainera) Erregimen autoritario haren azkeneko urteetako lehendakari berberaren agindupean hasi zen aldi hau. Estatuaren egiturak liberalizatzen hasi zen, hain zuzen ere egitura horiek iraun zezaten, baina aldaketa txiki batzuk egin behar izan zituen horretarako, batez ere parte hartzeari zegokionez.
Aldaketa horiek kanpoko laguntza izan zuten baita ere, baina laguntza horiek zer gertatuko ikusminez zeuden, ez baitziren batere fio. Bestalde, oposizioa ere klandestinitatetik ateratzen hasi zen, gobernuak ez baitzuen ordu arte bezain gogor zanpatzen.
Hala ere, lehengo egitura mantentzeko asmo sendoak batetik, krisi ekonomiko latzak eta gobernuaren kontrako mobilizazioek bestetik –oposizioa batuago eta antopolitikoeklatuago baitzegoen–, ahalegin erreformatzaile
hura geldiarazi zuten, eta, beraz, gauzak
ez atzera ez aurrera geratu ziren.
Aldi berean, oposizioak ez zuen, nahiz
ordu arte baino askoz elkartuago eta antolatuago
egon, lehengo erregimenarekin erabat
hausteko bezainbat indar.
Gelditasunezko egoera hartan etorri zen
trantsizio haren hasierako bigarren aldia:
1976ko ekainean Adolfo Suárez gobernuko
lehendakari izendatu zutenean; orduko
gertaera batzuek eragin handia izan zuten
gerora egin beharreko urratsak errazterakoan:
• Estatu aparatuek (batez ere gudarosteak)
Koroari eman zioten agintea, eta
era horretara erregeak aukera gehiago
zituen erabaki eta ekimen politikoak
aurrera eramateko.
• Erregimen autoritarioaren hondarrak
oso ahuldurik zeuden, eta hala mutur-muturrekoenek
ezin zuten eragotzi
Francoren erregimenari eman nahi
zitzaion joera berri hura edo demokraziaren
ikuspegitik homologatu bihurtzeko
ahalegin hura.
• Oposizio demokratikoa ahulegia zen
lehengo erregimenarekiko “haustura”
indarrez egiteko, eta ahultasun horrek
indarra eman zien frankista erreformatzaileei
bai aldaketa prozesu hura estatutik
beretik kontrolatu ahal izateko,
eta bai orobat trantsizioaren amaieran
eratuko zen erregimena nolakoa izango
zen aldez aurretik erabakitzeko.• Suárezen erreforma
Horrela esaten zaio erreforma Adolfo
Suárez González gobernuburu izan zuen
garaiari, 1976ko uztailean izendatu zutenetik
1977ko ekainaren 15eko hauteskundeorokorrak arte. Epe honetan eman zuten
“Erreforma Politikorako Legea” esan zitzaiona,
eta honen bidez finkatu ziren mekanismoak,
batetik hiritarrek legegintzan parte
har zezaten, eta bestetik gobernuaren
jarduera nolabait kontrolatu zezaten. Ganbera
biko parlamentua sortu zuten (Kongresua
eta Senatua), bozketa unibertsalaz aukeratua
(erregeak berak zuzenean izendatu
zuen senadore kopuru bat izan ezik); aurreko
guztiaren ezinbesteko betekizun gisa
alderdi politikoak legeztatu zituzten, amnistia
mugatu bat eman zen, giza eskubideei
buruzko nazioarteko hitzarmenak izenpetu
ziren, eta askatasun sindikala onartu zen.
Aldez aurretik hori dena bideratua zela
iritsi ziren 1977-6-15eko hauteskunde
orokorrak. Unión del Centro Democrático
zeritzan gobernuaren inguruan eta gobernuaren
bultzadaz eratutako hauteskunde
koalizio batek irabazi zituen gehiengo
erlatiboz hauteskunde haiek, bigarren alderdia
Partido Socialista Obrero Español
(PSOE) izan zen, II. Errepublikan jardundako
ezkerreko indar historikoaren irudiari
etekina ateratzen jakin baitzuen; urrunago
geratu ziren Partido Comunista de España
(PCE), diktadura bitartean egina zuen oposizio
lana kontuan harturik, bere gidariek
espero baino emaitza kaxkarragoak izan
baitzituen inondik ere, eta baita ere erregimen
frankistaren erreformaren ukatzaile
sutsuenak, Alianza Popular (AP) taldean
bilduak. Euskal alderdi abertzaleek ordezkariak
lortu zituzten parlamentuan, eta katalanek
ere bai, batik bat Eusko Alderdi
Jeltzaleak (EAJ) eta Pacte Democratic per
Catalunyak, bakoitza bere hauteskundeeremuan
nagusitu baitzen.
Aldi berean mundu osoan krisi ekonomiko
handia sortu zuen 1973/74an petrolioaren
prezioaren igoerak. Krisiaren ondorioak
berandu samar iritsi ziren Espainiara,ekonomia ez baitzuen inguruko herrialdeek
bezain aurreratua, eta gainera ordu arteko
gobernuek ez zutelako krisi hari aurre egiteko
inolako erabakirik hartu, neurri horiek
gizartean sortuko zuten ezinegonak oposizio
indartu eta jendea gobernuaren kontra
jarriko zuen beldurrez.
Alabaina, 1976az geroztik Espainiako
ekonomia krisi handi batean sartu zen, hain
zuzen ere Suárezen gobernuak aldaketa
politikoa bizkortua zuen garaian.
Lehenbiziko hauteskundeak 1977ko
ekainean izan ziren. Hauteskundeen ondoren,
gobernuak itun bat egin zuen legebiltzarreko
alderdiekin eta sindikatuekin,
eta hari esker ekonomia krisialdira moldatzeko
neurri gogorrak hartu ahal izan zituen,
bai baitzekien, itun hura zela bide,
gizarte erakundeek ez ziotela gogor erantzungo:
Moncloako Ituna esan zitzaion itun
hari (1977ko urrikoak). Itun horren bidez
gobernuak bi gauza lortu nahi zituen:
batetik, gizarteari eta ekonomiari zegokion
arloa babestu indar gehienak erreforma
politikora bideratu ahal izateko, eta, bestetik,
krisi ekonomikoari modu antolatuagoan
aurre egin; nolanahi ere, aditu batzuen
iritziz, “ekonomia gutxiestea eta politika
gorestea” izan zen garai haren ezaugarri
nagusia.
Parlamentu berria eratu zenean, konstituzio
bat erredaktatzea zen han ordezkaritza
zuten alderdien asmo garbia, estatu
frankistatik heredatutako egituretatik erregimena
behin betiko aldenduko zuena.
Beraz, “consenso” esan zitzaion horren bidez
(itun jarraitu bat, parte hartzaile guztiek
onartzeko moduko gutxieneko adostasunaz
idatzitako konstituzioa elkar harturik
bultzatzeko), 1978ko Konstituzioa
eman zen, Espainiako gaur egungo erregimen
politikoaren sorburua, ezaugarri nagusi
hauek dituena:• Eskubideen eta askatasunaren aldetik,
eta herritarren parte hartze politikoaren
aldetik Europako sistema politikoen
maila berean egotea.
• Monarkia baiestea (monarkia parlamentario
bihurtu zen) gobernu era gisa.
• Boterea bereiztea eta botere legegileak
botere betearazlea kontrolatzea, erregimen
frankistak berezkoa zuen botere
kontzentrazioaren ordez.
• Estatu zentralista autonomi estatu bihurtzea.Beste trantsitzio prozesu batzuetan gertatu
zen bezala, Espainiakoan ere gudarosteko
talde jakin batzuek ezinegona eta izua
sortu zuten bazterretan (beste talde batzuen
laguntzaz inondik ere), aldez aurreko
egoerara berriz itzuli nahian, edo bere bidea
egiten ari zen aldaketa hura desbideratu
nahian (“Galaxia operazioa”, 1981eko
otsailaren 23ko estatu kolpea, adibidez).
Latinamerikako trantsizioak
Herrialde horietako gudarosteak zeharo
bereganatua du politikan esku hartzeko ohitura,
eta esku hartze horrek baldintzatu du
ez bakarrik erregimen autoritarioen izatea
bera, baita ere erregimen horien baitan izan
diren trantsizio prozesuen nondik-norakoa
ere.
Kasu askotan, Latinamerikako trantsizioak
“politiko-instituzionalak” izan dira; alegia,
lehendik zituzten parte hartze politikorako
sistemetara itzultzeko ahaleginak egin
dituzte, itxuraz behintzat, independentziaz
geroztik den-denek bai baitzituzten tresna
konstituzionalak, independentzia ondorengo
erregimenak antolatzen saiatuak zirenak.
Herrialde haien ezegonkortasun politikoaketa ekonomikoak, «kultura demokratikoa»
herrialde haietan errotu gabe egoteak, ekonomia
eta gizarte harremanak zeharo berdintasunik
gabeak eta bidegabeak izateak,
eta kanpoko eragin kaltegarriek zeharo indargabetu
zituzten azkenerako itxuraz demokratikoak
ziren garantia haiek, militarrek
behin eta berriz esku hartu izan baitute ia
denbora guztian bizitza publikoan.
Baina 1980 inguruan hasi ziren erregimen
demokratikoak indarra hartzen, batez
ere hegoaldeko eta erdialdeko herrialdeetan,
bai hiritarren beren eskakizun demokratikoengatik,
eta bai nazioarteko erakunde
eta iritzi publikoaren presioagatik.
Herrialde horietan hiru demokratizazio
mota bereizten dira:
• Demokrazia sortzezko gertaerak:
diktadura oligarkiko edo tradizionalen
aurkako borrokan sortuak dira, eta
trantsizioa iraultzaren edo gerra zibilen
ondoren heldu izan da. Erdiko
Amerikari dagokio gehienbat.
• Trantsizio hutsak: erregimen autoritario
modernoetatik –batik bat militarretatik–
demokraziara iragatea, “eten
handia” egiten dute aurreko egoerarekiko,
baina ez dira matxinadaren eta
iraultzaren bidez sortuak. Hala gertatu
da Argentinan eta Txilen.
• “Demokrazia sakontzea”: demokrazia
mugatu batetik edo erregimen sasiautoritario
batetik demokrazia sakonagorako
urratsa etenik gabe egin da;
aldez aurretik baztertuta zeuden sektoreek
politikan jarduteko aukera izaten
dute, herriak bere borondatea adierazteko
modua izaten du, eta alderdi
politikoen arteko lehiari ematen zaio
bidea. Era honetako trantsizioak Mexikon
eta Kolonbian izan dira.Berez trantsizio esan zaien horietan
militarrak bi multzotan bereizi izan dira,
batetik “gogorrak” eta bestetik “bigunak”;
lehenengoak prest zeuden diktaduraren alderdi
batzuk leuntzeko, hauteskunde mugatu
eta kontrolatuen bidez erregimenari
halakoxe zilegitasuna eman nahian (Brasil,
Uruguay 1982an) edo plebiszitoen bidez
bestela (Txile eta Uruguay 1980an). Argentinako
militarrak izan dira bazter haietako
militar gogorrenak, ez baitziren aginpidea
uzteko prest egon, harik eta Malvinetako
gerra galdu ez zuten arte.
Ekonomia indartsua eta gizartea egituratua
eta antolatua duten herrialdeetan,
Txile, Argentina eta Uruguain esaterako,
trantsizioak “goitik” zuzenduak izan dira;
Erdiko Amerikan, berriz, nekazari giroak
indar handia du, gizarte taldeak ahulagoak
dira eta ez dute aldaketak bultzatzeko indarrik,
aldaketak, hortaz, luzaroan iraun
duten gerra zibilei amaiera emateko irtenbide
gisa baliatu izan dira azkenean.
“Goitik” zuzendutako trantsizioetan,
berriz, “behean” ere izan dira mugimenduak,
indar sozial eta politikoen mobilizazioak
aldaketa ekarri baitu. Mobilizazioak
gizartean zenbat eta hedatuago egon,
hainbat eta kalte gehiago egin diote erregimen
autoritarioari, baina ez dute lortu
trantsizioak aurrera egitea; zenbat eta
politikoagoak izan, aldiz, orduan eta bultzada
handiagoa eman diote botereko militarrekiko
eta zibilekiko negoziazioari, eta,
hala, trantsizio prozesua bizkorrago abiarazi
dute.
Ekonomian, alor honetan ere aldaketak
trantsizio politikoarekin batera izaten baitira,
era askotako egoerak izaten dira;
herrialde batzuetan (Txilen), erregimen
autoritarioak egonkortu zuen ekonomia,
normalizazio politikoa iritsi aurretik; beste
batzuetan, berriz (Argentinan eta Erdi Amerikakoherrialde batzuetan), trantsiziotik
sortutako gobernuek hartu izan dute beregain
zeregin hori, eta eginkizun horretan
zeharo ahuldu dira, hartu dituzten neurrietako
askok oso kostu sozial handiak izan
dituztelako.
Azkenean, Latinamerikan izan du iragana
“berraztertzeko” arazo betiere latzak inon
izan den konponbiderik zailena, tirabira
handiak sorrarazi baititu gudarosteen eta
gobernu demokratiko berrien artean, zeren
eta gobernu militarrek izugarrizko sarraskiak
egin badituzte ere giza eskubideen
kontra, oraindik ere herrialde horietako
gudarosteek autonomia handia dute, eta
horrenbestez, Latinamerikako trantsizioetatik
sortutako erregimen demokratiko horietako
batzuk “zainpean” dira nolabait ere,
aditu batzuen iritzian.
Hala, herrialde batzuetan junta militarrek
egindako txikizioengatik erantzukizuna
eskatzeko, auzitara eraman badituzte ere
buruzagi militarrak, Argentinan esate baterako,
atzera berriz lehengo egoerara itzultzeko
arriskuaren beldurrez, “erantzukizunak
kito uzteko” legeak eman zituzten, eta
horien bidez agintari berriak uko egin zion
gudarosteko kide batzuek erregimen autoritarioaren
kontrako ekintzak zapaltzeko
eginak zituzten delituak zigortzeari,
“onezkoak egitearen” edo adiskidetzearen
izenean.
Txileko kasua berezia da; lehengo lehendakariari
erantzukizun handiko karguak
eman zaizkio estatu berriaren egituran, eta,
beraz, sistema autoritarioak berezkoak dituen
ezaugarriak eta ordena demokratiko
berriarenak nahasturik daude.
Ondorio gisa, badago esatea Latinamerikako
trantsizioek diktaduratik hala moduzko
demokrazia modu –batzuetan erabatekoa,
bestetan axalekoa– baterako urratsa
egin dutela, erregimen autoritarioa erorarazi
edo ito gabe (Argentinan izan ezik),
arrazoi hauengatik, besteak beste:
• Diktadurak ez direlako gauza izan
erregimen autoritario zilegi bat iraunarazteko.
• Erregimenaren aurkako mobilizazio
sozial eta politikoak izan direlako.
Erregimen batetik besterako urratsa izan
daiteke diktadurak berak sortutako erakunde
berrien baitan (Txile), eta orduan diktadurako
eragile politikoek esku handia izaten
dute eta erregimen berria baldintzatzen
dute, edo izan daiteke diktadura horren
aurretik zegoen erregimen berbera ezartzeko
saioa (Argentina), eta orduan negoziazioa
bizkorragoa izaten da eta arazo teknikoei
dagokio batez ere, militarren esku
hartzeak bestelakotu zuen egoera politikora
itzultzeko bidean.
Prozesu horien guztien ezaugarri komunen
artean aipatzekoak dira ez dela izanbarnean garaipen militarrik ,
baina zeharo ahuldurik egoten direla politikaren
aldetik , eta horri esker urratu ahal
izaten da demokraziarako bidea ; trantsizio
bukatugabeak izaten dira gehienak , sistema
autoritarioaren ezaugarri batzuk mantentzen
baitituzte , bai legeetan eta bai iragana berraztertzeko
kontuetan , eta , beraz , erregimen
berria ez da erabat demokratikoa egituran ,
eta sakontze aldi bat beharko du geroago..
Demokrazia “ sortu ” egin den egoeran
( Erdi Amerikan bereziki ), iraultzaren edo
gerra zibilaren eredutik hurbil egoteak zailago
egiten du beste sistema batera igaro ,
eta lehen elkarren etsai zirenak orain politikan
aurkari besterik ez izatea ; horrelakoetan
, zaila izaten da gobernuaren eta oposizioaren
arteko harremana normala izatea ;
negoziazioak bake negoziazioak izaten dira ,
eta kanpoko bitartekotzat behar izaten dute.
Iraultzan edo gerra zibilean garaile izan
direnek trantsiziozko gobernua eratzen
dute , eta indar iraultzaileak alderdi politiko
bihurtzen dira , nekez eta zailtasun handiz
bihurtu ere , erakunde demokratikoetan
jarduteko ( Nikaragua )..
Demokrazia sakondu izan den kasuetan
, berriz , aldaketak erregimenetik beretik
egiten dira , edota boterean den alderditik
, baina aldaketa horiek ez dute sistema
politiko egokirik aurkitzen bideratu ahal
izateko , oso indar gutxik hartzen baitute
parte prozesu horietan. Azkenean , gobernu
krisia areagotu besterik ez da egiten ,
ordezko inolako formularik gabe gainera ;
Mexiko da kasu horietako bat.
Europako ekialdeko trantsizioak
Europa Ekialdean , aldaketa politikoak errenkadan etorri ziren laurogeiko hamarraldian . Erregimen sozialistak desagertu ziren , Sobiet Batasuna bera barne. Aldaketa horien eragina hiru mailatakoa izan da , eta adituek trantsizio politikorako prozesuen ‘ aldaketa eremua ’ esaten dio horri. Hona hemen hiru maila horiek :.
• Eremu politiko-instituzionala Zuzen-zuzeneko eragina izan zuen alderdi bakarreko erregimena desagertu zedin ; alderdi aniztasuna ezarri dute erregimen guztietan , kasu bakoitzak bere formula instituzionalak izan arren , parlamentarismo klasikotik ( Polonia , Hungaria ) formula presidentzialistetara ( Errusian edo Errumanian ). Bloke sozialistako herrialde guztiak abiatu dira aniztasun politikorantz , baina ez dituzte zehatz-mehatz kopiatu Europako mendebalean ohikoenak diren taldeak edo joerak. Kasuan kasuko baldintza politiko , historiko eta sozio-ekonomikoen ondorioz , mendebaldeko kultura politikoan ikusten ez diren taldeak eratu dituzte , nekazarien alderdiak , adibidez.• Eremu ekonomiko-soziala.
Arlo honetan ere aldaketa nabarmena
izan da , eta ekonomia oso zentralizatu eta
planifikatutakoetik merkatu librean oinarritutako
sistema ekonomikoetara igaro dira.
Gainera , nazioarteko merkatuan sartzeko
joera izan dute. Kontu honetan , kasu bakoitzak
bere bilakaera erritmoa izan du , zeren
eta herrialde batzuetan aldaketa ekonomikoak
abian ziren jadanik sistema politikoa
aldatu aurretik , liberalizazioak eta pribatizazioak
hasiak baitziren ( Polonia eta Hungaria
); beste batzuetan , berriz , aldaketa politikoa
aldaketa ekonomikoa baino lehen izan
zen ( Errusia ). Ondorioak ere desberdinak
izan dira , zeren eta batzuetan ekonomiak hobera
egin baitu ( Txekiar Errepublika , Hungaria
), eta okerrera beste batzuetan , hasieran
behintzat ( Errusia , Errumania , Bulgaria )..
• Lurralde eremu nazionala.
Aldaketa ikusgarrienak eremu honetan
gertatu dira , Bigarren Mundu Gerraz geroztik
finkatutako mugei dagokienez batez ere.
Ziren hiru federazioak ( SESB , Jugoslavia ,
Txekoslovakia ) desagertu egin dira , eta Alemaniako
Errepublika Demokratikoa Errepublika
Federalak hartu du bere baitan. Bereizte
prozesu horietatik herrialde berriak
sortu dira : Eslovakia , Kroazia , Estonia , Letonia
, Lituania , besteak beste. Horiek guztiek
erregimen demokratikoak ezarri dituzte
, konstituzio berrietan oinarriturik..
Europako Ekialdeko herrialdeetako
trantsizioak Polonian abiatu ziren , 1980an
“ Solidarnosc ” (“ Elkartasuna ”) sindikatua sortu
zenean. Sindikatu horrek erronka egin zion
poloniar estatuko egitura sindikal eta politikoari
, eta erregimenak kontrolatzerik ez
zeukan indarra bihurtu zen. Geroago
Sobietar Batasunean halako irekitze prozesu
bat heldu zen , Mikhail Gorbatxov , Alderdi
Komunistako buru izendatu zutenean , autonomia handiagoa eman baitzien “ bloke ”
sozialistako herrialdeei , eta horrela prozesu
demokratizatzaileak zabaldu ziren. Prozesu
horiek Berlingo harresia erori zenean ( 1989 )
iritsi zuten adierazpide sinbolikorik gorena..
Europa Ekialdeko aldaketen oinarrian
badira faktore soziologiko garrantzi handikoak
; eta eragin handia izan zuten nazioarteko
testuinguruak , gizarte zibilak eta
ekonomiaren eragin zuzenak. Gizarteen eta
erregimenen arteko harremana aldatuz joan
zen urtez urte , eta horrela prestatu ziren
aldaketetarako bideak ; adituak , nolanahi
ere , ez ziren aldaketa horiek aldez aurretik
ikusteko gauza izan..
Sistema sozialistak , beren lehen finkatze
aldian , gizarteko esparru guztiak hartzen
ahalegindu ziren ( sindikatuak , alderdia , estatuko
botereak ); are gehiago , stalinismoa
bitartean esparru pribatura heltzeko saioak
egin zituen estatuak , baina zenbait adituren
iritziz ( Havel ) orduantxe sortu ziren erregimenaren
aurkako lehenengo indarrak..
Stalinismoaren ondoren sistema horiek
aldatu egin ziren ( sistema sobietarra batez
ere ), eta estalinismoa bitartean egin ziren
gehiegikeriak jendaurrera atera zituztenean
zilegitasun handia galdu zuten erregimen
horiek ; harrezkero , itun moduko bat egin
zuten erregimenak eta gizarteak elkarri kontra
ez egiteko , eta horren arabera , sistema
politikoak uko egiten zion gizartea erabat
kontrolatzeari , eta gizarteak , ordainetan , sistemaren
beraren izatea onartuko zuen..
Egoera hark hiru elementu zituen oinarritzat
: despolitizazio handia , tolerantzia handiagoa
jarduera ekonomiko pribatuekiko , eta
bizitzako baldintza materialen hobekuntza ,
eta horren truke , herritarrek aintzat edo hartu
beharra zeukaten erregimen politikoa.
Egoera horri “ ihes-balbularen estrategia ”
deitu izan zaio. 1968an egoera hori zeharo
aldatu zuen Txekoslovakiako krisiak ( Pradiktadurarengako Udaberria ), buruzagi txekiarrek politikaren
eta ekonomiaren demokratizazio
prozesu bat abian jartzen saiatu zirenean.
Varsoviako Ituneko beste herrialde sozialistek
arriskutsu iritzi zioten prozesu hari , eta
militarrek esku hartu zuten Txekoslovakiako
aldaketa haiek aurrera egin ez zezaten , eta
demokratizazio prozesu haiek beste inora zabaltzerik
izan ez zezaten..
Arestian esan den bezala , Polonian Solidarnosc
sindikatua sortzeak ( 1980 ) ahalegin
handia izan zen , eta arrakasta handia
izan zuen gainera , hainbesteraino non hamar
bat urteko epean bloke sozialistako
erregimenen aldaketa orokorra ekarri baitzuen
. Mugimendu sindikal bat zen hura ,
sistema politikoaren egituraren baitan zeuden
sindikatu klasikoetatik bereizia zena.
Berez , sakoneko aldaketa bat zekarkion
indarrean zen egiturari , baina horrez gainera
, sindikatu haren azpian erregimenaren
aurkako mugimendu politiko oso bat zegoen
, hasi eliza katolikotik eta ezkerreko
oposizioko sektore laikoetaraino , denak
hantxe ziren bilduta..
Oraingoan ere estatuak erantzun autoritarioa
izan zuen , Txekoslovakian gertatu
bezala hain justu , Jaruzelski jeneralaren
1981eko estatu kolpeaz..
Nolako erantzunak sortzen ziren ikusita
, aldaketarako estrategiak erregimenari
kontra egiteari utzi zion , eta gehiago bideratu
zen ekonomia eta gizarte zibiletara ,
komunismoaren monopolio politikoa zalantzan
jarri gabe. Hortaz , estatu sozialistaren
eta etxeko esparruaren artean ziren espazioak
hobeto antolatu ziren , eta gizarteak
ere egituratuago geratu ziren hainbat tokitan
, Hungarian eta Polonian esaterako ;
urrats horiez guztiez , erregimenetako buruzagi
pragmatikoenekiko negoziazioak abiatu
ziren , erregimenak aldatzeko..
Mundu sozialistaren krisiaren beste eragile
bat ekonomia izan zen : hasieran , emaitza
ekonomiko bikainak lortu zituzten , baina
gero , inbertsioen produktibitatea areagotzeko
, edota baliabideen banaketa edo
berrikuntzak eraginkorragoa behar zuen
unea heldu zenean , zeharo zentralizatutako
ekonomia haiek ezin izan zioten behar
bezala erantzun..
1970 inguruko krisiak latz tratatu zituen
herrialde sozialistak , eta hazkunde politikan
sartuta zeudela , nazioarteko kreditura jo
behar izan zuten , hura finantzatzeko. Politika
horren kostuak handiak izan ziren , eta
emaitzak , aldiz , eskasak ; buruzagiek egonkortze
politikei ekiteko asmoa izan zuen ,
baina ez zuten arrakastarik izan , gizarte
erantzunaren beldur zirelako funtsean..
Egoera hark txarrera egiten zuen , eta
protestak areagotuz joan ziren ; protesta horiek
, dagoeneko , ez zuten bizi-baldintzen
hobekuntza eskatzen , baizik eta buruzagiak
edota erregimenaren egiturako hainbat elementuordezkatzea ( esate baterako sindikatuak
oso ospe txarra zuten )..
Prozesu horren amaieran , oposizio mugimenduek
garbi ikusi zuten sistema sozialisten
muga politikoak eragozgarri nabarmenak
zirela ekonomiak erreformatzeko ;
beraz , ekonomia hobetzeko , mugak kendu
beharra zegoen , sistemekin batera ,
jakina..
Trantsizio horien hirugarren aldia , zalantzarik
gabe , “ SESB faktorea ” izan zen.
Bloke politika eta “ gerra hotza ” nagusi ziren
garai hartan , Sobiet Batasunak oso gertutik
zaintzen zuen bere inguruko herrialdeen
jokabidea. Stalinismoaren ondoren ,
komunismoa eraikitzeko “ nazio bakoitzaren
berezitasunak ” kontuan hartu behar zirela
onartu zuen , baina 1968an Txekoslovakian
izandako esku hartzeak doktrina berri bat
ekarri zuen , “ Breznev doktrina ” hain zuzen
– Breznev zen garai hartako sobietar buruzagi
nagusia –; doktrina haren arabera , herrialde
haietako burujabetza mugatua zen ,
eta zilegi zen gobernuei laguntza militarra
ematea , mehatxurik izanez gero ; SESBk
erabakiko zuen zein zen mehatxua , Varsoviako
Itunaren aurkakoa edo Sobiet
Batasunaren nagusitasunaren kontrakoa ,
sistema ekonomiko sozialistaren kontrakoa
edo alderdi komunisten nagusitasunaren
kontrakoa..
Europako ekialdeko mugimendu erreformistak
doktrina horren beldur izan ziren
, harik eta erregimen aldaketak izan ziren
arte ; dena dela , Gorbatxov boterera
heldu zenean , are gehiago Shevarnadze
izanik Kanpo Gaietarako Ministroa , Alderdi
Komunistako sektorerik “ gogorrenak ”
galtzaile izan ziren , eta doktrina horren
azkena heldu zen..
Harrezkero , eta herrialde horietako oposizioko
mugimenduak gero eta sendoagoak
zirela , 1989an mobilizazio itzelak izan ziren
erregimenen aurka. Gobernuek ez zuten
indarra erabili egoera kontrolatzen saiatzeko
, Errumanian izan ezik..
Kasu guztietan negoziazioak izan ziren
oposizioarekin , eta hauteskundeak antolatu
zituzten borroka politiko hura bideratzeko
. Oposizioko indarrak nagusitu ziren
hauteskundeetan , eta txandakatze bat izan
zen boterean , Bulgaria , Errumania eta Albanian
izan ezik , herrialde horietan alderdi
komunista erreformatuak hasieran garaile
izan baitziren..
Sobiet Batasuna , nolanahi ere , beste
kontu bat da. Herrialdeko egoera politikoa
eta ekonomikoa gero eta hondatuago zegoela
( Europako ekialdeko erregimenak
aldatzeko prozesuek , gainera , eragin geopolitikoa
galtzea ekarri zioten ), Alderdi
Komunistako sektore gogorrenek estatukolpe
ahalegin bat egin zuten , Gorbatxov
boteretik kentzeko ; hortaz , egoera haren bilakaera
zeharo bizkortu zen , eta Batasunaosatzen zuten errepublikak agertu ziren
egiazko botere elementu gisa , Errusia bera
batez ere ; SESBen estatu egiturak ahuldu
egin ziren , eta 1991n desagertu egin zen.
Sobietar Batasun ohiko errepubliken artean ,
lankidetza militar eta ekonomikorako egitura
bat sortu zuten , Estatu Independenteen
Elkartea ( EIE )..
Ondorio gisa , esan daiteke herrialde horietako
transformazio politikoak emaitza
desberdinak izaten dituela , nabarmenagoak
inondik ere lehenago halako tradizio
demokratiko bat izandako herrialdeetan
( Txekoslovakia edo Hungarian esaterako ),
horrelakorik ezagutu gabekoetan baino
( Errusia edo Bulgarian , besteak beste ). Izan
ere , azkeneko horietan lehengo “ nomenklaturako
” elementu batzuek protagonismo
ekonomikoa eta politikoa dute hala eta
guztiz ere , eta “ goitik ” zuzentzen dute prozesu
hori , eta aldaketen bidea baldintzatzen
dute ( aipatzekoa da Errusiako “ konplexu
militar industrialaren ” garrantzia , berak biltzen
baititu armagintza eta energia industria
nagusiak )..
Esanak esan , gogoan izan behar da prozesu
desberdinak direla horiek , amaitu gabeak
, autokrazia mailarik txikieneko sistemetatik
sortuak ; horietan gizarte kontrola
ahulagoa zen , eta hala sortu ziren “ gizartetik
beretik sorturiko politiko ” batzuk. Gizarte
talde horiek negoziatzen hasi ziren
erregimenaren baitan erreformaren aldekoak
zirenekin sistema politikoa erabat aldatzeko
..
Buruzagi berritzaileak sistema aldez aldatzen
saiatu ziren , sistema hala ere mantendurik
; horretarako , boterea nolabait oposizioko
mugimenduekin banatu zuten , eta
hala demokratizazio prozesu bat abiatu zen ,
eta aldaketarako mugimendu sozialak ere
indartu ziren. Azkenean , botere politikoko
“ politiko bigunak ” nagusitu zitzaizkien “ politiko
gogorrei ”, eta horrenbestez , sistema
aldatzeko negoziaketak hasi ziren oposizioarekin
..
Sistema autokratikoenak zituzten herrialdeetan
, erabakigarria gertatu zen bestek
eginikoa eta Sobiet Batasunean gertatutakoa
; berehala zeharo itota geratu ziren ,
orduan erregimenetako elementu kontserbadoreenak
baztertu zituzten , eta oposizioarekin
negoziatzen hasi ziren. Kasu horietan
, alabaina , aldaketak eta hauteskundeetarako
deialdiak oso azkar gertatu ziren , aldi
berean gizartea desegituratu egin zen , eta
lehengo alderdi komunistek nagusitasunari
eutsi zioten ; alderdi erreformatuak ziren ,
inolaz ere , eta lehenengo hauteskundeak
irabazi ondoren , eraldaketa prozesua zuzendu
ahal izan zuten. Lehen aldian egitura eta
ekonomia aldaketak mugatu zituzten , baina
geroago , oposizioko alderdiak antolatuago
zeudenean , aldaketak sakondu behar
izan zituzten.