Gizarte jakintza»Gizarte gaiak
Antolaketa politikoaren jatorria eta arrazoia
Denboran zehar gizakiok hainbat bide
baliatu dugu, botere politikoa ulertzeko eta
antolatzeko. Munduan asko eta asko izan
dira gizarte antolaketarako moduak.
Soziologia, filosofia eta zientzia politikoa
gogotik ahalegindu dira, gizarte eta
politika ordena ororen oinarrizko azalpena
eta arrazoia argitzen. Funtsezko galdera
honako hau dugu: zergatik antolatzen
ditugu gizarteak politikoki? Eta hurrengo
galdera, berriz, segida logiko bati jarraiki
helduko zaigu, ezen gobernu, erregimen
eta sistema politikoetan aldaketak etengabekoak
izanik, zein da nagusi gure mundu
honetan, ordena ala kaosa?
Galdera hauen erantzunak, zientzia
politikoen Historian diren eta izan diren
ikuspegi politiko eta antropologiko desberdinen
araberakoak dira.
Indarra eta hertsapena, interes partikular
edo kooperatiboa, edota adostasuna edo
konpromisoa balio komunen inguruan,
hauek guztiak argudioak dira, antolaketa
politikoaren arrazoia argitzen saiatzen direnak,
ikuspegi desberdinetatik.
Argitze ahalegin hauetan, teoria batzuk
tesi organizistetan oinarritzen dira, eta beste
batzuek, berriz, borondate orokorra hartzen
dute elementu nagusitzat. Ostean, teoria
pluralistak saiatu dira borondate arrazional
eta iraunkorraren monismo edo unitarismoaren
kontra jotzen. Eta hauez guztiez
gain, beste hainbat tradizio ere bada, libediakrala, sozialista edo kontserbadorea, adibidez,
bakoitza eredu ideologiko bati atxikia,
gizarte ordena, gobernua eta Estatuaren
eginkizuna justifikatzeko. Beraz, argudio
teoriko garrantzitsuenei jarraituz, saia
gaitezen ordena politikoaren sorburuan diren
elementuak adierazten.
Indarra eta hertsapena, gizarte ordenaren sortzaileak
Thomas Hobbes izan da Historiako filosofo
politikorik handienetako bat. Haren
iritziz, gizarte ordena, politikoki antolatutako
gizartea, tresna bat da, ordena naturalaren
berezko ordenarik eza kaotikoaren
kontrakoa, ezen ordena naturalean pertsonak
bakardadean, miserian bizi dira, nazka,
bortizkeria eta laburtasun egoeran. Zoritxarreko
egoera horretatik irteteko, arauak eta
legeak finkatu behar dira batez ere, basa
legeko egiturazko bortizkeria geldiarazteko.
Giza eta antropologia ikuspegi negatibo
honentzat, pertsonak geurekoiak gara
funtsean, eta boterea eskuratzeko irrikaz
gaude. Beraz, indar antolatua, legea eta zigorra
nagusi diren zibilizazio “egoera” berria
izango da, inolaz ere, norberaren desirak
eskuratzeko nork bere indarra erabiltzea
galaraziko duena.
Giza garapenaren ikuspegi honek dioenez,
giza izaera ez da inondik ere aldatzen
gizartean bizi arren; izan ere, geurekoiak
eta aseezinak izanen gara beti. Gizartean,
ordea, ingurua aldatzen da, orain
soziala eta antolaketa politikoaren araberakoa
baita, eta arauak ditu, eta legea hausten
duenak zigorra jasoko du. Portaera aldatuko
dugu, isuna, kartzela edo kaleratzea
saihestearren; edonola ere, sekula ez zaigu
itzaliko botere materiala lortzeko eta plazer
partikularren gozamenerako grina.
Hobbes aipatu badugu ere, bai lehenago
Greziako filosofo sofistek, bai geroago
marxistek edo anarkistek, ahalegin hanegin dituzte ordena politikoaren izatea
azaltzeko, indarraren erabilerari estu
lotutako kontutzat azaltzeko ere. Hauen
tesiaren arabera, botere politikoa eskutan
dutenek hertsadura errepresiboa erabiltzen
dute, gobernari-klase gisa dituzten interesei
egokitutako gizarte ordena ezartzeko.
Marxismoak materialismoa erabili du
lanabes filosofiko gisa; honen bidez, erakutsi
nahi izan du nola diharduen gizarte klase
gobernatzaileak, arauak eta legeak ezartzen,
produkzio eta antolaketa politikorako
modu guztietan; eta itxuraz gizarte osoarentzat
onak diren arau eta lege horiek, nola
gertatzen diren, beti, klase nagusi horren
interesetarako komenigarri. Gainera, neurrira
antolatutako estatu baten indar hertsatzailea
izan du beti eskura klase nagusiak. Halaz,
Karl Marx-en iritziz estatua “gizon armatu
talde bat” besterik ez da, gizartea bere interes
materialaren arabera antolatzen duena.
Beste ikuspegi batetik, hurbilketa psikologiko
bat eginez, Sigmund Freud-ek adierazi
zuen hertsapen mekanismo sorta bat dela
gizartea. Gizakiok zoriontasun pertsonalerantz
bideratzen gaituzten bulkadak ditugu,
eta gizarteak bulkada horiek kontrolatu nahi
izango ditu, frustrazio-eraso ereduan oinarriturik;
horrenbestez, gizakion izaera antisoziala
zigortzeko baliabidea da indarra.
Azalpen hauek guztiak desberdinak
dira, baina guztiek indar hertsatzailea hartzen
dute gizarte bizitzaren sorburu eta arrazoi
nagusitzat. Osterantzean, gizartea eta
estatua bereizten dituzte, eta elkarren arteko
aldeak nabarmen uzten; bide batez, ongi
erakusten digute estatu-erakundearen ezkutuko
aldean, beti, indar errepresiboaren
elementuak kokatzen direla, hau da, funtzionario
eta epaileen atzean beti-beti daude
poliziak, ejertzitoak, kartzelak, borreroak
eta torturak, baita estaturik horizontalen eta
demokratikoenetan ere.
Bestenaz ere, argudio ildo honek gogorazten
digu gaur egungo adostasun eta
lasaitasun egoeren atzean daudela, besteak
beste, lehenagoko beste garai batzuetako
gatazkak, konkistak eta arma bidezko zapalkuntza.
Hertsapenaren teoriaren aurkakoek,
edonola ere, aipatu ohi dute indarra ez dela,
berez eta besterik gabe, gizarte ordena azaltzeko
gai. Izan ere, gizarte ordena guztiak
ez dira behartutako batasunean oinarritu,
eta bai Historian zehar bai gaur egun, giza
taldeak izan dira eta badira, beren gizarte
bizitza estaturik zein inolako administrazio
hierarkikorik gabe antolatu dutenak; are
gehiago, lanean eta komunitatearen jarduerako
beste zenbait alderditan, ez dute inolako
maila edo status alderik onartu.
Gauzak horrela direnez, ordena politiko-sozialeko
beste teoria batzuk ere landu
beharko dira, hertsapenaren teoriak lagatzen
dituen hutsuneak betetzearren.
Interesa lotura politikotzat
Beste teoriagile eta autore batzuek interes
pertsonalean oinarritzen dute gizarte
ordena. Gizartearen sorburu eta zelula gizabanakoa
da, eta teoriagile hauek ahalegintzen
dira gizabanakoen nahiak kolektiboaren
behar eta ordenantzekin moldatzen,
egokitzen, era harmoniatsuan betiere; lantzen
duten ildo teorikoaren xedea, gizabanakoaren
helburu partikularren eta komunitate
politikoetako bizitza-antolaketaren
arteko hesia gainditzea da.
Ikuspegi honetan, gizabanakoa da subjektu
nagusia, eta funtsean indibidualismotik
abiaturik, interes pribatua eta bizi garen
ordena sozialeko postulatuak bateratu nahi
ditu.
Hala eta guztiz ere, indar hertsatzailearen
inguruan mugitzen diren ikuspegietan
gertatzen den bezala, oinarri politikotzat interesa
hartzen duen joera teoriko honek
hainbat eskola eta teoriagileren lanetatik
edan du, oso ideologia desberdinetatik inondik
ere, eta kontraesanak ditu bere baitan.
Izan ere, interes indibidualaren defentsak
oso bide desberdinak har ditzake:
ez baita gauza bera interes indibiduala gizarte
eraikuntzarako bide modutzat anarkistek
hartzen duten bezala, –Piotr Kropotkin-ek
zioen bezala, esate baterako–,
ala liberalismo ekonomikoaren aitaren, hots,
Adam Smith eskoziarraren erretorikan aipatzen
den bezala.
Ikuspegi honen baitan, batzuek indibidualismoa
erreibindikatzen dutenean kooperazioa
dute helburutzat, eta mutualismoa,
bide batez, eredu; beste batzuek, berriz,
berekoikeria indibidualistari merituborroka
lehiakor bat atxikitzen diote, gizarte
ordenaren aberasgarri delakoan.
Horrela bada, derrigorrezko bereizketa
bat egin behar da, interes kooperatiboaren
eta interes lehiakorraren eskolen artean.
Lehenbizikoan sartuko ditugu Thomas
Payne eta J.J. Rousseau, Proudhon eta
Kropotkin anarkistekin batera inondik ere;
autore horiek ikuspegi indibidualista eta,
bide batez, igualitarista –berdinzale– batetik
abiatu ziren, eta gizarte ordena komunitarioaren
bertuteak azaltzen saiatu ziren,
pertsonaren garapena izanik xede, eta borondate
orokorraren defentsan oinarriturik.
Gizarte ordena zuzen batean, modu horizontalean
antolatuta baldin badago, lanaren
banaketak eta elkarrekiko kooperazioak
berdintasunezko sariak ekarriko dizkiete,
gizarteko kideei. Autore hauen ezaugarri
komun bat «baikortasun antropologikoa»
da, hau da, gizakiak gai dira autogobernurako,
eta aske garatzeko; horrenbestez, oreka
esparru posible bat ikusten dute, aldebatean norberaren askatasun eta nahiak
direlarik, eta bestean gizartearen berdintasun,
borondate orokor eta beharrak.
Aitzitik, Smithek markatu zuen ildotik
abiatutakoak berezko desberdintasunak eta
interes egoistak hartzen dituzte ordena soziala
sortzeko lehen faktoretzat; halaz, gizartean
lorpen onak izan daitezen lehia eta
norgehiagoka dira osagarririk egokienak.
Norberaren merituaren tesi honetan oinarritu
da filosofia ekonomiko liberala, aldi
berean sistema kapitalistari euskarri teorikoa
ere eskainiz.
Antzeko ikuspegi batetik, Spencer-ek
gizarte darwinismoa proposatu zuen; haren
ustez, gizartearen baitan lehia librea bultzatu
behar da, zeren eta dinamika eboluzionista
batez, gizabanakorik prestatuenek eramango
baikaituzte aurrerapen mailarik gorenera.
Darwinismo biologikoaren teorietan
oinarritu zen, eta gizakien arteko borroka
bultzatu zuen; izan ere, borroka honek
eragin onak ekarriko dizkio giza taldeari,
izadian gertatzen den bezala hain zuzen,
eta gehiagorako gai direnek ezarriko dituzte
erritmoa eta arauak; moldatzeko gaitasunik
ez duena, horrenbestez, bazterrean
geratuko da, eta gizarte zama arinduko da
horrela.
Esanak esan, lehian aritzeko zein harremanak
izateko unean, gizabanakoek ez dituzte
baldintza berdinak izaten, eta interes
indibidualari buruzko teoriek ez dute gorabehera
hori kontuan izaten; horra zein
den teoria hauen arazo nagusia. Izan ere,gorabehera horrexek eragiten du sozialki
lortutako ondasunen banaketa desorekatua,
eta honen ildotik, etengabeko gizarte gatazkak
heltzen dira.
Ostean, interes partikularraren teoriagileek
arreta gutxi egiten diote gizabanakoen
gizarte portaerari; jokaera komunak, hots,
komunitateko bizimoduak ezarritako balio
eta jarraibideak onartu izanak eragiten du
portaera hau. Edonola ere, hurrengo ikuspegi
teorikoan aztertuko ditugu argudio
hauek.
Gizarte konpromisoaren eta balioei buruzko adostasuna
Denboran oso atzera jotzeke, teoria
konduktistak ditugu. Hauetatik abiatuta,
Talcott Parsons iparramerikarrak, adibidez,
horrelako balio komun batzuen onarpen
orokorrean oinarrituz azaltzen digu ordena
sozialaren funtsa; izan ere ordenak, iraungo
badu, ezinbestekoak ditu balio komun
horiek. Parsonsen iritzian, halako gizarte
ordena bat ezartzeko unean arau-adostasuna
garrantzitsuagoa da lehen aipatutako
interes materialak baino. Gizartean gutxieneko
egonkortasun maila bat izateko, bertan
elkarren arteko harremanetan diren gizabanakoek eta taldeek halako adostasun
maila bat finkatu behar dute, gizarte eta
politika portaerarako arauen inguruan finkatu
ere.
Sistema sozialak eta botere politikoa
antolatzeko, gizabanakoek elkarrekintzan
jardun behar dute, balio komunez osatutako
esparruan; esparru honetan, arauak
instituzionalizatu egiten dira, eta hauek
babesteko eta erreformatzeko interesak
sortzen dira.Gizarte batean, balioek eta arauek moldatzen
dute egitura eta kultura; halaz, gizarte
ordena eta kohesioa izan dadin,
ezinbesteko osagarria dira balio eta arau
horiek. Era berean, teoria funtzionalisten
aldekoek diotenez, gizarte ordenaren oinarria
erakunde moral bat da, arauz, sinesmenez
eta balioz osatua; hauek guztiak gizabanakoen
gogoan antolatzen dira. Eta E.
Durkheim-ek zioen bezala, jendearen gogoan
bilatu behar da gizarte ordenaren sorburua,hots, ikusi egin behar dugu jendeak
nola betetzen dituen eginkizunak, eginkizun
horiek norberaren sentimenduekin bat
ote datozen alde batera utzirik.
Argudio honi jarraituz, adostasunaren
teorien aldekoak gauza bat erakusten saiatzen
dira, ezarritako gizarte sistema aldatzen
ahalegintzen direnak oso gutxi direla
alegia. Halaz, ongi ulertzen da zergatik gehienek
betetzen dituzten lehendik ezarritako
arauak eta balioak. Horrenbestez, dagoeneko
gizakia ez da politikoki ezarritako
gizartearen jatorri zelularra, baizik eta gizarte
produktu bat, komunitatearen produkzioak
emandako produktu bat, balio
komun eta oro har onartuetan oinarriturik
sortua inolaz ere.
Edonola ere, teoria konduktista eta funtzionalista
hauen kontrakoek hainbat arazo
planteatzen dute; hauek diotenez, teoria
horiek balio komunak aipatzen dituzte,
baina era berean adierazten dute balioak
ez direla unibertsalak, eta gizarte batean ala
bestean, komunitate bateean ala bestean
desberdinak direla. Nolatan, bada, balio
sistema desberdinak? Zergatik, bada, balio
hauek denboran eta espazioan zehar aldatzea?
Gainera, balioak eta jokaerak ez dira
beti bat joaten. Hau da, gure psikologia eta
gure jokaera ez doaz beti bide beretik; beraz,
ez dugu beti gure balio kode onartu
horren arabera jokatzen. Ezen balioak lotuta
daude gure adimen-jarrerari, eta portaera,
berriz, gure jarduera sozialari. Eta gure
izatearen adierazpen hauen artean, kontraesanak
izaten dira.
Ondorio gisa, esan beharra dago gure
gizarte konplexuetarako oso egokia dela
hiru hurbilketa teoriko hauek kontuan
hartzea, gizarteon oinarriak eta aldaketak
aztertzeko ikuspegi desberdinak izatearren;
dena dela, beti izango dugu batera edo
bestera jotzeko aukera, teoria bakoitzak
eskaintzen dizkigun alderdirik aberasgarrienak
baliatu ahal izateko. Eta gogoan
izan, elkarren arteko aldeak asko diren
arren, elkarren osagarri ere izan daitezkeela.
Hertsapenaren teoriak erakusten digunez,
obedientziaren arrazoia zigorrari diogun
beldurra da; interesaren teoriak, berriz,
esaten digu asetasun pertsonalaren emaitza
dela obedientzia; eta balio adostasunaren
teoriari jarraituz gero, arau hutsa da
obedientzia, geure buruari galdera asko
egiteke betetzen dugun araua.
Hiru teoria hauetako lehenak, estatuaren
eta gizartearen arteko aldea erakusten
digu, eta gizarte kontrolari eta gatazkari
garrantzi handia ematen dio; behar sozialen
eta tresna politikoen arteko harremanak
argitzen dizkigu bigarrenak (hauteskundeak,
alderdiak, hedabideak, …); eta
hirugarrenak laguntzen digu, tresna horienguztien elkarrekintzak sortutako arau eta
balio konplexuak ulertzen.
Alabaina, aniztasun aberasgarriaren bidetik
jatorrizko galderatik urrundu egingo
gara, eta oso baso ilunean murgilduko, zeren
eta bete-betean eroriko baikara estatuaren
eta gizartearen, gobernatu eta gobernarien,
eliteen eta masen arteko harreman
konplexuen esparruan. Eta honetarako,
lanabes finagoak behar ditugu, hertsapenaren,
interesaren, edo balio adostasunaren
teoria interesgarrietatik harantz
eginez. Nolanahi ere, lan kolektibo honen
beste atal batzuetan ikusiko ditugu aipatu
alderdiok.
Botere politikoaren oinarri kontzeptuala
Autoritatea eta legitimitatea
Nikolas Machiavelo-k idatzi zuen bezala,
botere politikoak bi elementu nagusi
ditu, hurrenak hain zuzen:
Potestas
Hau da, indar hertsatzailea, zapaltzeko
eta beldurtzeko gaitasuna. Alderdi ekonomikora
ere heltzen da, zapalkuntza hutsetik
harantz alegia. Edonola ere, lotura estua
du egiaz gauzatu daitezkeen hertsapen
mekanismoekin.
Autoritas
Legearen erabileraz herriarengandik lortzen
den legitimitate eta onespen maila da;
horrexetatik esan ohi zaio “de iure”, zuzenbidez
alegia.Elementu hauek biak beharrezkoak ditu
botereak. Gobernari batek, bi hauetako
baten ezean, boterea galduko du berehala.
Horregatik, diplomatiko italiarra gogotik
ahalegindu zen bere “Printzeari” erakusten
zein den bide egokia botere politikoaren
elementu bi horiek eskuratzeko.
Ondoren, hurrengo galdera hau egin
behar: Zergatik obeditzen dugu? Zergatik
batzuek legeak egin, eta besteek legeak
obeditu eta bete?
Ezarritako legea bete nahi ez dugunean,
isunak, kartzela edo zigorrak jasango ditugu.
Beldurra da jendeak obeditzeko duen
eragile nagusia. Hala eta guztiz ere, beldurra
ez da obeditzeko dugun arrazoi bakarra.
Zenbaiten ustez, ez ginateke bizi izateko
gai izango, botere politiko antolaturik
gabe; gainera, egia ere bada jende askok
ohituraz onartzen duela bere gainean dagoen
gobernaria.Max Weber irakasle eta soziologo alemaniarrak,
XX. mendearen hasieran, “Politikoa
eta zientifikoa” lana egin zuen; honetan
zioenez, botere politikoak hiru bide
ditu, legitimitatea eskuratzeko, hala nola:
Legitimazio tradizionala
Denboran zehar, edota denborak igaro ahala lortua. Batzuek, halako denbora batez agindu izanaren indar hutsez lortzen dute agintzeko eskubidea.
Erlijioak ere bere eginkizun osagarria betetzen du, eta errege/erreginaren gobernatzeko eskubidea, halaz, sakratua da, Jainkoaren nahia horixe baita. Eskubide historiko hauek dinastia batetik hurrengora igarotzen dira. Legitimazio mota honek kontzepzio antropologiko pesimista erakusten digu, eta bide batez, loturen eta gizarte kontrolerako agenteen beharra.
Legitimazio karismatikoa
Legitimazio mota honetan, pertsona batzuekiko obedientzia gauzatzen da, ohikoaz kanpoko gaitasunak dituztelako nonbait. Probidentziaren laguntzaz baliatuz, buruzagi batzuek aginpidea eskuratu, eta beren gaitasun bereziak direla-eta halako gizarte legitimazio maila handi bat lortzen dute; normalean militarrak eta diktadoreak izaten dira, ez ordea beti. Horrelakoen lekua nork hartuko, edota erregimena aldatzea, kontu latza izan ohi da. Izan ere, hauek jendeari agintzeko eta jendea nahi duten bidetik eramateko duten gaitasuna, ez da erraz aurkitzen.
Legezko , kontratu bidezko edo demokraziazko legitimitatea
Herriaren onespena lortzeko hirugarren bide honetan, gizabanako guztiak berdinak dira agintzeko zein agindua betetzeko unean; teoriak behintzat horixe dio. Inork ez du agindurik onartzeko obligaziorik, ezta agintzeko edo besteren eskubideak mugatzeko eskubiderik, harik eta besteren baimena edo onespena izan arte. Agintaria hautatu ondoren, guk hark agindutakoan obedientzia erakusten dugu, geure buruari obeditzea baita, eta betekizun politikoa, azken batean, autogobernurako tresna bat da.Hiru legitimazio mota hauek ez dira
bereizten, eta konturik ohikoena elkarren
artean nahasirik aurkitzea da.
Esate baterako, Espainiaren Historiako
errege batzuek, Erdi Aroko Txindasvintok
edo Rekaredok besteak beste, edota euskal
istorioetako Amaiak berak, komunitateak
hala erabaki ondoren eskuratu zuten
aginpide politikoa. Gero, ordea, betiko
mantendu zuten familiaren eskubide dinastikoa,
eta hasierako kontratu bidezko legitimitate
hura legitimazio tradizional bihurtu
zen. Karismaz iritsitako aginpide politikoari
dagokionez ere gauza bera gertatuohi da. Beti-beti legitimazio bide desberdinak
topatuko ditugu, elkarren ondoan.
Estatu kontzeptua eta haren adjektiboak
Nazio Batuen Erakundean, gaur egun,
190 estatu inguru biltzen dira, eta gehiengehienak
sortu berriak dira. Egun bizi-bizi
dugun estatu eredura heldu aurretik, beste
esparru eta eredu politiko asko baziren,
nahiz eta orain estatua iruditzen zaigun eredu
unibertsala.
Amerika, Afrika, Asia eta Ozeanian, oso
gutxi landuta dago, eta idatzirik apenas,
estatuaren aurretiko antolaketa moduei
buruzko historia. Izan ere, gaur egun ezagutzen
dugun estatu-antolaketa Europa zaharrak
beste kontinenteetan zehar hedatutako
eredua da, hots, azken 500 urte honetan
zabaldua. Europar tradizioaren sorburu
nagusiak bi dira, aztarna filosofiko grekoerromatarrak
batetik, eta kultura judu-kristaua
bestetik. Tradizio hau Europatik zabaldu
da, bai maila militarrean, bai ekonomikoan,
bai kultura arloan, Estatu Batuetara,
Japoniara eta Australiara ailegatuz; Ozeania,
Asia, Amerika eta Afrikako beste herrialde
askotara ere iritsi da, inondik ere.
Historialari eta antropologoek diotenez,
‘Jatorrizko Estatuak’ dira estatu-antolaketaren
sorburua; jatorrizko estatu horiek duela
5.000 edo 6.000 urte hasi ziren antolatzen
zibilizazio zaharretan, hala nola Mesopotamia,
Peru, Ertamerika, Grezia-Egeo
edo Egiptoko zibilizazioetan. Lehen estatuantolaketa
hauen bidez amaitu zen bizimodu
komunitarioa, eta era berean baita lan
komunal espezializatu gabekoari dagozkion
harremanak ere; eta hala sortu ziren jabetza
pribatua, soldaduak, poliziak eta administrazioaren
burokrazia, hau da, lanaren
gizarte banaketa heldu zen.
Estatu motak eta proposamenak asko
dira. Era berean, mota hauek guztiek badituzte
hainbat elementu denentzat berdinak.
Estatua definitzeko, esan dezakegu instituzio
politiko bat dela, gizartetik kanpo
edo gizartearen gainetik kokatua, gizarteari
arauak emateko eta gizartearen harreman
juridikoak arautzeko. Eginkizun hauek ditu
estatuak:Estatu guzti-guztiek dituzte aipatutako
bi betekizun horiek; adjektiboen kontua,
inolaz ere, desberdina da. Estatu kontzeptua
XIX. mendean hasi zen erabiltzen, monarkiak
utzi zionean estatu eredu nagusia
izateari. Edonola ere, kontzeptu hau Machiavelo
italiarrak erabilitako l’Stato-tik hartua
da. Hark politikaren autonomia eta Estatuaren
arrazoia aztertu zituen, metodo
induktiboaz baliatuz; azterketa historikoa
eta bere garaian ziren estatu formen azterketa
batera eraman zituen, eta errege ahalguztidunari
(plenitudo potestatis) buruzko
hausnarketa zientifikoa egin zuen.
Geroago heldu zen Estatu Modernoaren
itxuraketa, iraultza burgesen eskutik; honek
botere banaketa ekarri zuen (botere betearazlea,
legegilea, eta judiziala), eta hauteskunde
sistema ere bai. Honen teoriagile
nagusiak Locke eta Montesquieu izan ziren.
Berriro abiatu ziren estatuaren izaerari
eta sorburuari buruzko eztabaida teoriko
sakonak. Kontraktualisten iritziz, estatuaren
hasieran halako gizarte itun edo kontratu
bat izan zen, eta honetan finkatu zen bake
eta segurtasunerako adostasun bat. Ideia
hauetan murgildu ziren Hobbes, Locke eta
Rousseau. Beste batzuen iritziz, estatuareneginkizuna arbitroa izatea da, polizia edo
zaindaria azken batean; teoria ildo honetan
barna abiatu ziren, besteak beste, A.
Smith, utilitaristak, eta lehen liberalak.
Hegel-en arabera, berriz, estatua izaki biziduna
da, interes propioak dituena. Honen
ustez, estatuak zurgatu egiten ditu gizartearen
interes kontraesankorrak, eta
proiektu ideal eta goren baterantz bideratzen
ditu, birmoldatuz betiere.
Karl Marx-ek beste adjektibo bat erantsi
zion estatu kontzeptuari, zapaltzaile alegia.
Marxisten iritziz, estatua bera da klaseen
arteko adostasun aukerarik ezaren,
klase borrokaren adierazpen eta emaitza
zuzena. Estatua indarrez sortu da, eta indarrez
birsortzen da, eta indarrez beharko da
amaitu; industriako proletarioen eginkizuna
izango da, inondik ere, hori.
Estatu-Nazioa lurralde baten errepresentazio
politikoa da; hau da, hartan bizi
den herriaren ordezkaria. Hasieran Estatu
liberala izan zen; ez zuen ekonomian esku
hartzen, eta ordena publikoa mantentzea eta
merkatua bakean izatea zuen helburu nagusia;
burgesiak antolatzen zuen estatuaren
alderdi politikoa. Honen beste muturrean
Estatu-Gizartea dago («contradictio in terminis»);
izan ere, anarkisten eta sozialisten
iritziz, Estatu burgesa gainditu ondoren beste
era bateko gizarte instituzio bat beharko
da, egokiagoa, eta jendearengandik hurbilago
antolatuko da boterea. Estatu esperientzia
sozialistek Estatu-Alderdia eman dute,
zeren eta alderdiak zuzentzen baitu estatua,
eta azkenean elkarrekin nahasten dirabai estatua bai alderdi bakarra. Esperientzia
honen ondoren Estatu kudeatzailea
agertu da, sozialdemokratek, sozialkristauek
eta errepublikanoek bultzaturik, Estatu
administratzailearen aldekoak baitira. Estatu
liberal kapitalista oinarritzat harturik,
baina humanismo, pluralismo eta erreformismoaren
bideak jorratuz, Estatu kudeatzaile
edo asistentzialera helduko gara; honetan,
ekonomia eta politika estu-estu egongo
dira elkarrekin lotuta. Aipatutako azkeneko
honek konponbide bat adierazten
digu, liberalismoaren eta sozialismoaren
artean, horixe gertatu da-eta mendebaleko
demokrazietan.• Estatuak sortzen eta kontrolatzen
ditu lege harremanak.
Hark ematen ditu arauak, goitik behera.
Gizarte zibilean, ohikoena onespen bidezko
obligazioa da, hau da, itunaren emaitza
da obligazioa; estatuarekin, berriz, legeak
eta arauak kanpotik ezarrita heltzen
zaizkigu, eta derrigorrez behar dira bete.• Estatuak beretzat gorde du bortxaren
monopolioa.
Indarra erabiltzeko botere legitimoa duen
erakunde bakarra da, bizitzaren segurtasuna
bermatu eta babesa ziurtatzeko. Izan
ere, bi botere balira, ezegonkortasuna eta
gatazka sortuko bailirateke.
Demokrazia, askatasuna, berdintasuna, jabetza, segurtasuna
Hitz handiak, askotariko edukiz beteak.
Testu politikoetan erabiltzen dira, oso esangura
eta testuinguru desberdinez erabili ere.
Beraz, hitzok aztertu aurretik garrantzi handiko
bi ohar egin behar dira:
– Kontzeptu hauek ez dira zentzu bakarrekoak;
ez dira hitz unibokoak, eta une
historikoaren eta erabiltzen diren kontzepzio
politikoen arabera, halako esangura izanen
dute.
– Gure helburua abstrakzioa alde batera
uztea izango da, eta kontzeptuen erabilpen
erretorikoaren atzean dauden errealitateak
ezagutzea. Kontuan izan termino
hauei buruzko ondorio finkorik ez dela.
Gizarte errealitatearen arabera, mugikorrak
eta aldagarriak dira.
Beraz, termino hauek alderatu egin behar
dira, erabiltzen diren gizarte errealitateekin.
Demokrazia
Kontzeptu hau oso zalua da, eta adjektibo
pila itzela har dezake. Demokrazia liberala,
kapitalista, burgesa, sozialista, organikoa,
kristaua, herrikoia, zuzenekoa…
Hitzaren jatorrira joz gero, eta demokrazia
lortzeko ibilbide historikoan sakonduz, demokraziaren
teoria greko-klasikotik abiatutako
ezaugarri batzuk topatuko ditugu, oso
gogoan izan beharrekoak inondik ere:Platon eta Aristoteles-ek, bere lanetan,
demokrazia hartzen zuten aristokraziaren,
tiraniaren eta monarkiaren kontrako gobernutzat;
Erdi Aroaren amaiera aldean, terminoa
berreskuratu egin zuten, eta Europako
iraultza burgesek bere egin zuten (Locke,
Montesquieu, Rousseau); geroago, XX.. endean, demokraziari buruzko korronte
eta eztabaida berriak sortu ziren, bazireneta
elitistak, pluralistak, marxistak, sozialdemokratak,
komunitaristak, liberalak,
kontserbadoreak, etab. Edonola ere, lehengo
garaietan zein oraintxe bertan egiten den
demokraziaren balorazioan, begirunez jokatu
behar da, eta lehen aipatutako balio
horien arabera. Horrela jakingo baitugu
zertaz ari garen.• Herriaren nagusitasuna.
• Legitimitateak gobernuari emandako
oinarria, hots, gobernatuen adostasuna.
• Legearen inperioa, eta gatazkak bideratzeko
baliabide bakezkoena.• Ongizate publikoaren eta interes komunitarioaren
babesa.
• Gizabanakoa-herritarra elementu arrazionaltzat
eta aktibotzat hartzea.
• Eskubide berdinak guztientzat, denak
berdinak legearen aurrean.
Askatasuna
Hitz hau erabiltzen dugunean, hainbat
galdera egin behar dugu: Noren askatasuna?
Zertarako? Noren kontrako askatasuna?
Ezen beti gatazkaren bat sortzen da askatasunaren
inguruan. Historian zehar, era
askotako teoria eta adierazpenak izan dira
askatasunaren inguruan.
Gaur egun bizirik diraute askatasunaren
erabilera eta interpretazioari buruzko bi
kontzepzio kontraesankorrek, eta horiexen
inguruan arituko gara.
Lehen kontzepzioa askatasunaren dimentsio
negatiboa da. Honen arabera,
askatasunak berez dakar zerbait egiteko,
edota zerbait proposatzeko mugarik eza.
Hau da, egin nahi dugunaren gainean ez
kontrolik ez inolako zentsurarik ez izatea.
Halaz, ez dugu inolako debekurik, nahi
duguna egiteko. Hauxe dugu askatasunaren
ikuspegi liberala.
Bigarren kontzepzioa, berriz, dimentsio
positiboa da. Dimentsio honek ahalegin
bat egiten du, nahi duguna ebaluatzeko,
eta nahi duguna egiteko baliabideak
eta ahalmena eskuratzeko. Hau da, zentsura
edo oztoporik ezaz gain, urrunago jotzen
du, eta baldintza errealak eskatzen ditu,
askatasun teoriko edo legezko hori egiaz
gauzatu ahal izateko.
Gauzak hobeto azaltzearren, ikus dezagun,
esate baterako, adierazpen askatasuna,
sistema demokratiko orotan oinarrizkoa
baita. Dimentsio negatibotik abiatuta adierazpen
askatasunaz hitz egiten dugunean,
esan nahi dugu ez dela izango inolako mugarik,
eman nahi dugun mezua emateko,
bai hedabide publikoetan bai pribatuetan;
hau da, ez dugu inolako lege oztoporik izango.Alabaina, dimentsio positibotik ikusita,
urrunago jo beharko dugu, eta aukera eskatuko
dugu hedabideetan azaldu ahal izateko,
lege, gizarte zein ekonomia mailako
inolako oztoporik gabe. Hau da, posibilitate
errealak nahi ditugu, baldintza egokiak hedabideetara
heltzeko, erretorika hutsa gaindituz,
eta edozein ideia azaltzeko moduaz.
Berdintasuna
Kontzeptu politiko honek eta oraintxe
aipatuak, badirudi oso bestelako bideak
jorratu dituztela. Askatasuna eta berdintasuna
ez dira batera garatu. Eta munduan
gero eta askatasun handiagoa dagoela dirudien
arren, desberdintasunak bere horretan
dirau.
Atzera Historiari atxikiz, esan dezakegu
halako batean denak berdinak izan ginela,
Jainkoaren aurrean behintzat. Kristautasunak
lortu zuen aurrerapauso hau Erdi
Aroan, baina hala eta guztiz ere, Ameriketako
indioak ez ziren berdintasun kategoria
horretara iritsi XVI. mendea arte. Gero
heldu zen legearen aurreko berdintasuna,
burgesiaren eskutik, eta aristokraziaren eskubideen
kontra. Izan ere, formula honek
moztu egin zituen nobleziaren eta goi mailako
kleroaren pribilejioak; geroago, idatzitako
konstituzioetan finkatu zen bide hau.
Hurrena aipa dezakegu hautatzeko berdintasuna,
ideia liberal eta sozialdemokraten
artean landua. Guztiok dugu aginpide
politikora ailegatzeko aukera, aberatsak izan
pobreak izan, eta guztiok bide berbera egin
beharko dugu horretarako. Bozketa unibertsalak
aukera hori finkatzen du, nahiz eta
emakumeak, hainbat urtez, bozkatzeko
aukerarik ez izan; are xelebreago atzerritarren
kontua, zeren eta hauteskunde-erroldatik
kanpo zeuden bazeuden ere, zergak
ordaintzetik ez baitzeuden libre.
Ideal sozialistak eta komunistak agindutako
berdintasuna ere gogoan izan behar
da. Sozialismoan, bakoitzari egin duenaren
arabera ordainduko zaio, eta hainbat neurri
hartuko da, produkzio prozesutik kanpoko
desberdintasunak aienarazteko. Komunismoan,
alabaina, beharren araberako
berdintasuna aipatzen da; hau da, klaseak
eta desberdintasun sozialak gainditu ondoren,
bakoitzari behar duenaren arabera
emango zaio, ez sozialki eskaintzen duenaren
arabera. Hainbat mendetan zehar
iraun duten idealak dira, baina oraintxe,
mende honen amaieran ikusi da mundu
sozialistaren desegitea.
Jabetza
Denbora luzez, eskubideetan sakratuena
jabetzarena izan da. Alabaina, eskubide
hau izugarri aldatuz joan da mendeak joan
ahala, zeren eta Historian jabetza mota asko
izan baitira.Erdi Aroan jabetza feudala zen, nagusiki
lurrean oinarritua; honek, edonola ere,
zenbait muga bazituen, lur horren erabilerari
buruz. Geroago, burgesiak garrantzia
hartu zuenean bai gizartean bai esparru
politikoan, mugarik gabeko jabetza indibiduala
agertu zen.
Gaur egun, esate baterako Konstituzio
espainiarrak jabetzaren eginkizun soziala
aipatzen du; honen arabera, estatuak zenbait
muga ezar diezaioke jabetza pribatuari,
onura komunaren edo interes publikoaren
izenean; hain zuzen ere, bide honexek
justifikatzen du hainbat desjabetze.
Dena dela, kontzeptu honen inguruko
eztabaidak oso sakonak izaten ari dira
azken aldi honetan, ezen jabetza, merkatua
eta plangintza berriro ari dira aztertzen,
are gehiago Europa Ekialdean gertatutako
aldaketen ondotik. Eta eztabaida horien
berri izan behar dugu, kontzeptu honen
bilakaera ezagutzeko. Izan ere, gogoan
hartu behar dugu lehengo sistema sozialista
burokratikoak bakar-bakarrik estatuari
onartzen ziola produkzio baliabideen jabetza,
jabetza kooperatibo eta komunitarioko
formula apalago batzuekin batera inondik
ere; eta gaur egun, merkatu kapitalistaren
arauei moldatzeko arazo latzen eragilea
horixe da, lurren eta produkzio baliabideen
jabetza publiko masiboa pribatizatzeko prozesu
zaila alegia. Eta are kontu korapilatsuagoa
da, sozialista izandako herrialde
horietako egoera ekonomiko eta soziala
gero eta txarragoa delako.
Segurtasuna
Segurtasun terminoaren erabilera ere
eztabaidagai izanen dugu, eta askatasunaren
kasuan gertatzen den bezala, gutxienez
bi ikuspegi eskaintzen dizkigu, hala nola:– Segurtasuna behar dugu, dagoeneko
eskura duguna bakean gozatu ahal izateko.
– Segurtasuna behar dugu, duintasunez
edo behar bezala bizi izateko.Eta bi ikuspegion arteko bereizketan
datza, hain justu, arazoa. Izan ere, batzuentzat
segurtasuna berme bat da, orain gozatzen
ari direna mantentzeko; besteen segurtasuna,
berriz, unibertsala da, eta segurtasuna
lortu nahi duten guztiek dute hartaz
gozatzeko eskubidea.
Oraindik ere asko dago justiziaz eta oinarrizko
beste kontzeptu politiko batzuez
idazteko, eta eremu dialektikoan sar gaitezke;
baina oraingoz, gure asmoa zera da,
irakurlea jabetzea kontzeptu hauen guztien
erlatibotasun historikoaz. Eta jabetu
ondoren, abstrakziotik jaitsiko gara, errealitate
politiko zehatzari helduz, horixe besterik
ez baitugu fenomeno politikoak ulertzeko
bide.