Gizarte jakintza»Gizarte gaiak
Garapena eta azpigarapena
Europako estatuetan eta ondoren Estatu
Batuetan gertatu zen industri iraultzaz eta
hazkunde ekonomiko arinaz geroztik harik
eta XX. mendeko 1960ko hamarraldia
arte, iritzi hedatua zen munduak bere ekonomia
eta ongizate soziala gara zezakeela
aitzindari horien ereduaren ildotik. Garapen
zalekeria ekonomikoaren aldi hartan, kapitalismoa
bete-beteko hedaldian zegoen.
Egoera hartan, eta batez ere 1950az geroztik,
?azpigarapen? kontzeptua erabiltzen
hasi zen, europar eta ipar amerikarren neurriko
industria garapena eta hazkunde kapitalista
artean ezagutzen ez zuten herrialdeen
?anomalia? adierazteko.
Alabaina, kapitalismoak garapen homogenizatzaile
eta ekitatiboa bultzatzeko
dituen zailtasunengatik eta garapena neurtzeko
erabiltzen ziren aldagaiengatik, arazoa
bestela ikusten dute azken hamarraldietan
agertu diren pentsamendu joera
berriek, eta ez dute bere egiten arestian
aipatu dugun garapenaren determinismo
historikoa, ez baitute uste herri orok ?garatuak?
omen diren herrialdeen mailara
heltzeko bide bera jorratu behar duenik. Are
gehiago, ikuspegi berrien irudiko, ?azpigarapen?
kontzeptua, produktu historikoa
denez, ?garatua? omen den munduko aldearen
garapen motaren ezaugarriek baldintzatzen
dute.
Horiek horrela, ?garapen? kontzeptua
bera bilakatu da eztabaidagai, ikusmolde
berriak alderik alde balioetsi nahi duelako
aipatu prozesuen historiaren garrantzia eta,
era berean, baita aldaketetan partaide izan
diren giza talde eta pertsonena ere. Aurrerapen
eta ongizatearen bidean prozesu
horiek ingurumenarekin izan duten erlazioa
ere kontuan hartzen dutenez, alderdi horiek
guztiok bateraturik, kontzeptu berrien
eragile dira. Bat azpimarratuko dugu, gerora
aztertuko dugun funtsezko bat hain
zuzen: ?giza garapena eta garapen jasangarria?.
Garapenaren gaineko teoriak
Garapenaren gaineko teoria Bigarren
Mundu gerraren ondoren sortu zen, Asia,
Afrika eta Karibea deskolonizatu zirenean.
Teoria honen xedea azpigarapenaren kausak
eta horrelako egoera bat gainditzeko
estrategiak azaltzea da. Aurretik, ekonomilari
klasikoak, Marx izan ezik, ezta neoklasikoak
ere, ez ziren arazoa aztertzeaz
arduratu. Baina, esan bezala, 1940ko hamarraldian
ekin zitzaion horretaz gogoeta
egiteari, orduan ?azpigaratutzat? jotzen hasi
zen herrialdeetan oinarriturik.
Gaiari lotu zitzaizkion lehenengo autoreek
oso uste onez begiratzen zieten Hirugarren
Munduak omen zituen garatzeko
aukerei; dena dela, laster erabaki zen haien
analisia oso sinplea zela, sobera irreala, eta
funtsezko aldagai batzuk zokoratzen zituela.
Horregatik eta beste arrazoi batzuengatik,
1950eko hamarraldiaren amaieran alderdi
bitan banandu ziren garapenaren gaineko
teoriagileak, eta bi muturretara jo zuten.
Egoera horretatik bi ikuspegi nagusi sortu
ziren, nor bere interpretazioekin.
Batzuen iritziz, oroz gain, halako herrialde
behartsuen pobrezia erakusten duten
faktoreak dira aintzat hartu beharrekoak edo
analisiaren funtsezko irizpideak, besteak
beste, elikadura txarra, umeen hilkortasun
tasa etab. Hortaz, bide endogenoa edo barrukoa
proposatzen dute Hirugarren Munduko
egoera aztertzeko. Beste batzuen aburuz,
ordea, irizpideetariko askok kanpo
mendekotasunaren eta ekonomi desantolaketaren
estimaziogile egokiak izan behar
dute. Beraz, bide exogenoari heltzen diote,
nazioarteko ingurumariari kontu eginik.
Horrenbestez, esan gabe doa batzuk eta
besteak ez datozela bat epe laburrera,
ertainera eta luzera nolako politikak hezurmamitu
behar diren proposatzen dituztenean,
zeren, batez ere pobrezia azpimarratzen
Ikuspegi konbentzionala
Ikuspegi konbentzionalari jarraiki,
herrialde guztiek estatu industrializatuen
garapen eredua imitatu eta maila berera
heldu behar dute. Horretarako nork bere
oztopoak gainditu behar ditu, barruan dituzten
baldintzapen ekonomikoak landuz.
Horrela pentsatzen dutenen iritziz, garapen
bideko herrialdeak herri industrializatuen
bidean ari direlarik, beheragoko maila batean
daude oraindik, eta ahaleginetan dabiltza
haien mailara igotzeko. Beraz, garapen
bideko atzerapenaren ideia aldezten
dute. Ikusmolde horrentzat garapena eta
hazkunde ekonomikoa bat eta bera dira,
behar den denbora hartuz eta politika egokiaren
bidez lor daitekeena.
Haien ideien artean azpimarratu behar
da hazkunde ekonomiaren etapei buruz
egiten duten azterketa, atzerapenaren kontzepturik
abiatuta. Bost etapa nagusi bereizten
dituzte, hurrenkera bakar eta finkatuan
jazotzen direnak:? Abiaburua gizarte tradizionala da.
Nekazaritza da jarduera ekonomiko nagusia
eta familiak garrantzi handia du. Boterea
lur jabe handien eskuetan dago. Tradizioa
eta ohitura dira ezagupenen iturria.
Fatalismoak biltzen ditu kultura balioak.? Balio berriak eta jarduera aldaketak
agertzen dira, hazkunde ekonomikoa
bultza dezaketen baldintzak sortzen dituztenak:
baikortasuna, nazio duintasuna
bezalako sentipen dinamikoak, mozkin pribatua
onartzea, aurrezkiaren eta inbertsioei
bide ematen dieten finantza baliabideen
gehikuntza. Ezagupen teknikoen gehikuntza
eta aplikazioa ere aipatu behar dira eragileen
artean. Faktore guztiok batera nekazaritzaren
eta industriaren ekoizpen ahalmena
sustatzen dute.
? Ondoren hazkundearen hasiera
dator. Erakundeek eta gizarte balioek hazkundea
eragin eta ekoizpenaren mugak
zehazten dituzte. Inbertsioak gehitzen dira
eta industria berriak agertu. Nekazaritza modernizatzen
da, eta horren ondorioz badago
eskulanak handik industriara bideratzeko.
Teknologia berriak zabaltzen dira. Izan
ere, oro har, egitura politikoak, ekonomikoak
eta sozialak aldatzen dira, itzulezinezko
modu batean egin ere.
? Hurrengo urratsarekin gizartea heldutasunerantz
aitzineratuko da. Aurrerapen
teknologikoak zabaltzen dira, inbertsioen
tasak ere gora egiten du. Hazkunde ekonomikoa
gizartearen lehentasuna bihurtzen da.
? Masa kontsumoko gizartea finkatzen
da. Orduan, herritar guztiek beren
beharrak asetzen dituzte, elikadura, arropa,
etxebizitza egokiak eskuratuz. Zerbitzuen
sektorea garatzen da eta sektore publikoak
ongizatezko gizartea bultzatzen du, pertsonen
gizarte segurantzako eta osasuneko
premiak neurri handi batean betez.Baina esan behar da ikuspegi honen
barruko autore batzuek beste ezaugarri
batzuk eransten dizkiotela garapen bideari,
herrialde haietako egitura ekonomiko
dualagatik. Garrantzi handia ematen diote
merkatu ekonomiak dualismoa birsortzen
izan dezakeen eraginari, nolabaiteko gurpil
zoroa edo zirkulu hertsia eratzeraino.
Esan nahi baita, ekonomiaren arlo batzuk
oso edo erabat motelduta daudelarik, beste
batzuk, aldiz, guztiz garatu gabe egon
daitezkeela edo, artean agertu ere ez direla
egin. Gisa horretara, merkatu ekonomiak
pobrezia eta marjinazioa luzarazi ditzake.
Iritzi honen aburuz, pobreziak badu
zirkulu hertsirik, faktore askok horretara
eroaten baitute. Horrela, azpigarapena
egoera ekonomiko egonkorra da, nekez
gainditzeko modukoa, herriak paralizaturik
egoten direnez. Zirkulu hertsiari arnasa
ematen dioten faktoreak dira, besteak beste,
lehia sustatzen ez duen balio sistema,
enpresario falta, erlijioen fatalismoa, gizartearen
ikusmira mugatzen duten banaketa
etnikoak, esku lanaren arbuioa, aisiaren
lehentasuna... Zirkulu hertsitik ez da erraz
irteten, gizarteak geldituta egoten direlako.Adibide bat ematearren. Gizarte nekazari
batean, laborariak miseriaren ertzean
bizi badira, inbertsioak hain dira arriskutsuak
non nahiago baitute tradiziozko lan
moduari atxiki era berriak sartzea baino.
Hortaz, argudio horren oinarrian, pobreziak
herrialdeak pobre egiten dituelako
ideia ageri zaigu, aintzat hartu gabe, soberakinak
daudenean ere, oso desoreka
handiz banatzen direla, eta pobrezia larria
eragiten duten beste kausa batzuek ere
badirela.
Ikuspegi dialektiko-estrukturala
Ikuspegi dialektiko-estrukturalak
ikuspegi konbentzionalarenaz besteko ikusmira
eskaintzen du, azterketa globala egiten
duenez. Herrialde azpigaratuetako zein
tradizio marxistako ekonomilari batzuek
hezurmamitu dute.
Mendekotasunaren teoria azpimarratu
behar da. Periferiako ekonomiek mendekotasunezko
kanpo-harremanekin egiten
dute topo garatzeko ahaleginetan; hortxe
aurkitzen dute, bada, haien eragozpen nagusia.
Ekonomilari hauen iritziz, herrialde
batzuek beste batzuen garapen eredua ordaindu
behar dute. Horrela, herrialde batzuetako
ekonomiak beste batzuen politiken
ondorioak pairatzen baditu, menderatua
dela onartu beharko da.
Mendekotasunak era eta intentsitate
desberdinak har ditzake mendekotasun
ekonomikoa, merkataritzakoa, teknologikoa,
finantzarioa, kulturazkoa, politikoa
etab. Esate baterako, merkataritzakoa denean,
herrialde menderatuen kanpo trukeak
herrialde garautuekikoen mendean daude.
Gainera, herrialde askoren ekoizpen espezializazio
handiak larriagotzen du mendekotasuna,
sarritan, ia labore bakarra
ekoizten baitute (kafea, bananak, artoa,
tea...). Bestalde, mendekoak izaten dira
kontsumo ereduaren, finantzen eta teknologiaren
aldetik ere.
Mendekotasunaren teoriaren ildotik,
zenbait autorek diotenez, azpigarapena ez
da gertatzen biztanleko ekoizpena txikiagoa
izateagatik, bestelako eta berezko ezaugarri
estrukturalengatik baizik. Beraz, komeni
da herrialde azpigaratuak eta garatuak ez
nahastea. Hona hemen aipatu ezaugarriok:
? Periferiako herrialdeetan, muturreko
desberdintasunak gertatzen dira ekoizpena
banatzeko moduan, erdialdekoek ezarritako
prezio sistemak hala eraginda. Jakina,
periferiakoen egoeragatik jazotzen da hori,
eta errenten banaketa baldintzatzen du.
? Ekoizpena erdialdearen beharren arabera
bideratzen denez, halako desantolaketa
gertatzen da non galarazirik geratzen
baita mozkinak gune garatuetatik
gainerako inguruetara transferitzea.? Erdialdeko herrialdeak periferiakoen
ekonomia menderatzen dute, nazioarteko
espezializazioaren bidez eta periferiak kreditua
finantzatzeko duen egituragatik.
Lehenengo kausari buruz, esan behar da
erdialdeak nazioarteko merkataritzaren
egiturak erabiltzeko moduak eragiten duela
periferia bere interesen esanetara egotea;
bigarren kausari buruz, garrantzia duela
atzerriko kapitala pilatzeko moduak.
Mendekotasunak, beraz, ekonomia zatitzen
du, orduan, ahula da sektoreen arteko
lotura. Ekonomia integraturik ez dagoenean,
alegia, sektoreak elkarren osagarriak ez badira,
ekonomia zatitua izango da. Ekonomia
integratuan, sektore bakoitzak besteek
ekoiztutakoaren parte handi bat kontsumitzen
du, eta horrelako industria kontsumoak
beharrezkoak dira zeinahi ekonomia
garatutan.
Halaber, kanporakoitasuna omen da
ekonomia horien gaitzetariko bat, esan nahi
baita ekoizpenaren parte handi bat kanpo
merkatura begira dagoela, herrialde garatuen
ekonomia osatzera bideraturik. Hartara,
batez ere nekazaritzako, abeltzaintzako
eta esportatzeko meatzaritzako produktuak,
petrolioa eta gasa ekoizten dituzte.
Horiek horrela, argi dago ikuspegi konbentzionalaren
aurreikuspenek huts egin
dutela, zeren azken hamarraldietan herrialde
aberats eta txiroen arteko aldeak,
txikitu beharrean, handitu egin baitira. Aldi
berean, munduko biztanleriaren bizi baldintzek
txarrera egin dute, pobreziaren hazkundeak,
azpinutrizioa larriagotzeak, gaixotasunak
gehitzeak, langabeziaren emendioak
eta analfabetismoaren gorakadak
erakusten dutenez. Honez gero, onartzen
hasi da gauzatu diren garapen politikek
porrot egin dutela, ez soilik arazoak konpondu
ez dituztelako, baina gero eta larriagoak
direlako.
Bilakaera horren ondorioz beste ikuspegi
bat azaldu da, oinarrizko premiei
kasu egiten diena hain justu, argi ikusi baita
funtsezko beharrizanak asebete ezik,
oztopo handiak jartzen zaiola garapena lortzeko
ekinbideari.
Halatan, beharrezkotzat jotzen dute
horrelako arazoei aurre egiteko moduko
konponbideak eman ahal dituzten proposamenak
hezurmamitzea. Horietarikoak ditugu,
besteak beste, herritarren talde behartsuenetan
esku hartzeko beharra, politika
sektorialak, lur jabetza eraldatzea bezalako
egitura erreformak, nazioarteko laguntza...,
ezen, jarrera berri hau aldezten dutenen
ustez, oinarrizko premiak asetzea ezinbesteko
baldintza baita herrialde azpigaratuek
gaitasunean aurrera egin dezaten.
Nolanahi ere, beste eztabaida gune batzuk
agertu dira, gaur-gaurkoak, eta giza
garapena eta garapen jasangarria dute
hizpide (ikus Ekonomia eta Ekologia).
Giza garapena
Giza garapena neurtzeko metodo berri
honek beste ardatz batzuk azpimarratzen
ditu, garrantzia emanez garapen ekonomikoaren
subjektuek dituzten gaitasunen
garapenari eta, era berean, gaitasun horiek
aplikatzeko aukerak garatzeari. Garapenaren
kontzeptu berria Nazio Batuen Elkartearen
1990erako Programak mamitu zuen,
esanez giza garapena dela: ?gizakion aukerak
gehitzeko prozesua?. Hasieran aukera
horiek infinituak eta denboran barna aldatzen
joateko modukoak badira ere, hiru dira
garapen maila guztietan funtsezkoenak:
bizitza luze eta osasuntsua, ezagupenak
lortzea eta bizimodu onargarria ahalbidetzen
duten baliabideak eskueran izatea.
Funtsezko aukera horiek izan ezik, beste
asko ez dira eskuragarriak izango.
Giza garapena ez da horietan agortzen.
Pertsona askok hagitz balioetsiriko beste aukera
batzuk dira bai askatasun politiko, ekonomiko
eta soziala, bai sromena eta emankortasuna,
baita nork bere burua errespetatzea
eta giza baliabideen bermea izatea ere.
Giza garapenak, beraz, bi alde ditu; bata
giza gaitasunak eratzea da (adibidez, osasun
hobea, ezagutza eta trebetasunetan aurreratzea),
eta bestea, gaitasunen erabilera, atsedena
hartzeko, ekoizteko, kultura jardueretarako
edo jarduera sozial eta politikoetarako.
Giza garapenak ezin baditu alde biok
orekatu, giza frustrazio handia ager daiteke.
Giza garapenaren kontzeptu honen ildotik,
argi dago dirua jendeak eskueran izan
nahi dituen aukeretariko bat dela soilik, oso
garrantzitsua, hori ez dago ukatzerik. Alabaina,
bizitza dirua baino gehiago denez,
garapenak aberastasunaren eta diru sarreren
gehikuntza baino gehiago hartu behar
du bere baitan. Gizakia da garapenaren
helbururik behinena.?
Nabari denez, ikuspegi hau ez dator
garapenarekin eta hazkunde ekonomikoarekin
bat. Horregatik, ez ditu ohiko adierazleak
erabiltzen, biztanleko errenta nazionala
(ikus Kontabilitate Nazionala) bazter utziz,
Giza Garapenaren Indizea (GGI) baizik.
Zaila da oso giza garapenaren osagai batzuk
neurtzen, eta horregatik, giza garapenaren
indizeak hiru osagai lantzen ditu:
bizitza osasuntsuaren iraupena, hezkuntza
eta diru sarrerek ematen dituzten aukerak.
Munduko egoerak erkatu beharrez, adierazle
batzuk darabiltza, besteak beste, jaiotza
uneko bizi itxaropena, osasun zerbitzuez
baliatzeko aukera, pobrezia, langabezia eta
analfabetismo tasak, ura eskuratzeko erraztasuna,
eskubide zibilak eta emakume eta
gizonen arteko berdintasun gradua.
Emaitzen arabera, emakumeak gizonen
atzetik dabiltza datuak eskaintzen dituzten
herrialde guztietan.
Kanpo zorraren arazo larria
Periferiako herrialdeetan gastuak eta
inbertsioak ordaintzeko egin zituzten kanpo-zorroren
ondorio larriak ari dira pairatzen
gaur egun. Hala da; zorpetzeaz baliatu
izan dira azken hamarkadetan, batik bat
70eko hamarraldiaz geroztik. Petrolioaren
krisiak izugarri handitu zuen kanpo zorra,
halako moduan non petrolio inportatzaileena
bost bider handitu baitzen. Izan ere,
hasiera batean oso merke eskuratu zuten
dirua, nazioartean likidezia handia zegoenean.
Arrazoia petrolio esportatzaileek
eskuratzen zuten dolar kopuru eskergan
datza («petrodolar» direlakoak). Dirutza
baten jabe zirelarik, finantza merkatura atera
zuten, handik mozkinak lortzeko amoreagatik.
Erdialdeko herrialdeetan kreditu
eskaria egonkor zebilenez, bankuek periferiara
bideratu behar izan zuten diru hori
eta, horrela, interes tasak jaitsi eta bezero
berriak antzemateko kanpaina gogor bati
ekin zioten.
Egoera horrela zegoenean, beste bi
faktorek erraztu zuten delako kanpo-zorpetze
hura. Dolarraren kotizazioak ere
beherantz egiteko joera zuen eta hobetu
egin ziren periferiak ekoizten zituen lehengaien
prezioak. Horrenbestez, herrialde
haiek, garapen zalekeriaren euforian
murgildurik, dolar merkeetan emandako
kredituen bidez zorpetu ziren. Kredituek
aukera eman zieten petrolioa erosteko eta
industria garatzera bideratu beharreko
kapital ondasunak eskuratzeko. Nolanahi
ere, maiz maileguek ez zuten ekoizpen
proiektu baliagarrik ekarri, zeren, batzuetan,
periferiako gizarteen beharrak asetzenez zituzten makroproiektuak bultzatzeko
erabili baitzituzten eta, areago, agintariek
eskua luzatuz, ez baitzen falta izan kapital
ihesik. Uste denez, 1980ko hamarraldian
Latinamerikan bakarrik 200.000 milioi dolarrek
egin zuten ihes.
Gainera, 80ko hamarraldian bertan hasi
ziren ohartzen garapena ez zela uste zen
bizkor gertatzen. Inbertsioetatik lortu nahi
zuten errentagarritasuna lortzen ez zutenez,
are zor gehiago egin behar izan zuten aurreko
zorraren interesei aurre egin beharrez.
Beraz, zorpetzearen espirala piztu zen. Hori
gutxi bazen, petrolioaren bigarren krisia hasi
zen, eta erdialdeko sistema ere krisian jarri
zuen. Une hartan, gobernu kontserbadorea
izendatu zuten Estatu Batuetan, zeinek,
inflazioa kontrolatu asmoz, interes tasak
igotzea erabaki baitzuen. Neurriok berehala
hedatu ziren gainerako estatu industrializatuetara.
Jakina, interesak dolarretan ordaintzen
zirenez, gehikuntza eskerga izan zuten
ordaindu behar zutenek, eta herrialde
zorpetuek oztopo handiak aurkitu zituzten
kanpo-zorrari aurre egiteko. Horren guztiaren
ondorioz, sistemak kiebra egin zuen.
Gauzak are okerragotu ziren 60ko hamarraldiko
krisiaz geroztik, erdialdeko estatuak
periferiako inportazioak gutxitzen
hasi zirenean, Hirugarren Munduko zailtasunak
handitu ziren eta. Egoera hartan,
1982an Mexikok ordainketen atzeratzea
erabaki zuen bere aldetik, ezin baitzien
aurre egin batik bat erdialdeko bankarekin
eta gobernuekin zituen finantza beharkizunei.
Izatez, Latinoamerika zen zorrek gogorren
eragindako aldeetako bat. 1982an
periferiako herrialdeen zor guztiaren %45,4
latinoamerikarra zen, guztizko banku zorraren
%63,2 hain zuzen.
Mexikoren erabakiaren ondorioz, nazioarteko
bankuak izutu ziren, eta kreditugehiago emateko atea itxi zuten. Egoera ikusirik,
Nazioarteko Diru Fondoak doikuntza
ekonomikorako plan zorrotzak egiteko eskatu
zien zordunei, zorrak ordaintzeko
mailegu berriak eskuratu ahal izateko. Doikuntza
politika horiek ?baldintzapen klausulak?
izena dute.
Doikuntza politikek ondorio txarrak izan
dituzte politika sozialetan, zeren, doikuntzek
eskatu duten gastu publikoaren gutxiagotzeak,
zerbitzu sozialak murriztea ekarri
baitu, sanitatea eta hezkuntza adibidez.
Ahulenek ordaindu dute, oroz gain emakumeek.
Soldatak ere izoztu direnez, txarrera
egin du herritar askoren bizi egoerak.
XX. mendearen amaierara heldu garenean,
artean ez da aurkitu periferiak nazioarteko
bankarekin duen zor eskerga txikitzeko
modurik. Oraindik ez da diseinatu
estrategia komunik arazoari konponbide
globala emateko eta Nazioarteko Moneta
Fondoak eta banku pribatuek ezartzen duten
alderdi biko negoziazioa gainditzeko.