Gizarte jakintza»Gizarte gaiak
Merkatua
Mikroekonomiak bereziki lehia perfektua
duen merkatua aztertzen du. Merkatu
hori definitzeko esan dezakegu ezin
duela inork prezioa inposatu, hain dira handiak
erosleen eta saltzaileen kopuruak. Hala
ere, merkatuaren hutsegiteak azterturik, alde
batetik, monopolioak eta oligopolioak azalduko
dira eta, bestetik, kanpo-eraginak eta
ondasun publikoak.
Merkatua, abstrakzioz, saltzaileen eskaintzak
eta erosleen eskariak elkartzen
diren gunea da, guztia prezio jakin batean
doiturik. Beraz, lehenengo eta behin, eskaintza
eta eskaria zer diren aztertuko dugu.
Eskaria
?Eskaria? hitz orokorraz ondasunen bat
erosi nahi dutenen jokabidea deskribatzen
da. Hitz horren bidez prezioaren eta eskaturiko
kopuruaren arteko erlazioa adierazten
da.
Ondasun bati bagagozkio, erosleek beren
beharrak asetzeko aldi jakin batean erosi
nahi duten kantitateari esaten zaio eskaturiko
kopurua. Oro har, ondasunaren prezioa
zenbat eta handiagoa den, hainbat eta txikiagoa
da eskaturiko kopurua; aitzitik,
prezioa zenbat eta txikiagoa den, hainbat
eta handiagoa izango da eskaturiko kopurua.
Salbuespen bi daude: premia biziko
ondasunak eta luxu ondasunak, lehenengoei
prezioen gorakadek oso gutxi eragiten
baitiete eta bigarrenak, beharrezkoak ez
direnez, prezioa kontuan hartu gabe eskatzen
baitira.
Eskariaren kurbak grafikoki erakusten
du nolako erlazioa dagoen eskaturiko kopuruaren
eta prezioaren artean. Adierazten
du, hortaz, erosleek, produktu batetik,
zenbateko kopuruak erosteko prest dauden,
prezioa kontuan hartuta, ceteris paribus
baldintzetan, esan nahi baita ?gainerako
guztia aldatu gabe?, alegia, eskaturiko
kopurua baldintzatzen duten gainerako
faktore guztiek berdin irauten dutela,
prezioa salbu.
Eskariaren kurba behera doa ezkerretik
eskuinera, ondasunaren prezioak behera
egiten duen heinean eskaturiko kopurua
handituz doalako.Eskariaren determinatzaileak eskaturiko
kopuruari eragiten dioten prezioaz kanpoko
faktoreak dira, alegia, ondasun erlazionatuen
prezioa (ondasun ordeztaileen,
ondasun osagarrien, ondasun independenteen
prezioak), kontsumitzaileen errentak
(ondasun arruntak edo behe mailakoak
diren kontuan harturik), kontsumitzaileen
gustuak eta itxaroten diren etorkizuneko
prezioak.
Ondasun ordeztailea da beste ondasun
batek erosleen beharrak eta gurariak asetzen
dituen neurri berean asetzen dituena.
Ondasun osagarri batek beste bat osatzen
du baldin eroslearen guraria edo beharra
asetzeko elkarrekin kontsumitu behar badira.
Ondasun bi independenteak dira
baldin baten prezioak ez badio bestearen
eskariari eragiten. Adibidez, kafea eta tea
ordezko ondasunak dira, baina gasolina eta
autoa ondasun osagarriak.
Ondasuna normala da baldin eta eskaturiko
kopurua errenta gehikuntzarekin
batera handitzen bada, ceteris paribus baldintzetan.
Ondasuna behe mailakoa da baldin
eskaturiko kopurua errenta gehikuntzarekin
batera txikitzen bada, ceteris paribus
baldintzetan.
Eskariaren kurban zeharreko mugimendua:
ondasun baten prezioa aldatzearen
ondorioa da, eskariari eragiten dioten
gainerako faktore guztiek berdin dirautelarik.
Eskariaren kurbaren tokiz aldatzea
(ezker nahiz eskuinera): eskaturiko kopurua
baldintzatzen duten determinatzaileetako
edozein aldatzearen ondorioa, prezioa
izan ezik.
Merkatu eskariak adierazten du kontsumitzaileek
prezio guztietan eskuratu nahi
eta ahal duten ondasun edo zerbitzu
baten guztizko kopurua; kopuru hori banakako
eskari guztiak batuz ateratzen da.Elastikotasuna: kontzeptu hori Alfred
Marshallek sartu zuen ekonomian aldagai
bat aldatzen denean beste bat nola aldatzen
den neurtzeko.
Eskariaren prezio-elastikotasuna:
ondasunaren prezioa aldatzen denean eskaturiko
kopuruan gertatzen den ehuneko
aldaketa, gainerako faktore guztiek berdin
dirautela.
Adibidez, ohiko garraio baten prezioa
aldatu arren, eskaria ia ez da aldatuko, kontsumitzaileek
ezin baitute garraioa alde
batera utzi. Beraz, eskaria zurruna da. Aitzitik,
bitxien prezioak gora egiten badu,
nabarmenki jaitsiko da eskaria; beraz, eskari
elastikoa da hori.
Eskariaren errenta-elastikotasuna:
eskatzaileen errenta gorabeheren arabera
eskaria aldatzeko joera da, prezioek berdin
irauten dutela.
Eskaintza
?Eskaintza? hitz orokorraz ondasunen
bat saldu nahi dutenen jokabidea deskribatzen
da.
Saltzaileek aldi jakin batean prezio guztietan
eskaintzeko prest dauden ondasun
baten kopuruari deritza eskainitako kopurua.
Eskaintzaren kurbak erakusten du saltzaileek,
prezioen arabera eta ceteris paribus
baldintzetan, produktu batetik zenbateko
kopuruak dauden eskaintzeko prest.Eskaintzaren determinatzaileak eskainitako
kopuruari eragiten dioten prezioaz
kanpoko faktoreak dira: kapital fisikoa, teknologia,
faktore aldakorren prezioa, klimaren
baldintzak eta gobernuaren erabakiak
(diru laguntzak eta zergak).
Kapital fisikoa ondasunen eta zerbitzuen
ekoizpenean parte hartzen duten ondasun
ekoiztuak dira, adibidez, makinak,
baliabide materialak eta eraikinak.
Teknologia deritza ondasunak eta zerbitzuak
ekoizteko beharrezkoak diren bitarteko
eta metodoei buruz dauzkagun ezagupenen
multzoari.
Faktore aldakorra: adibide bat emateagatik,
pentsa dezagun enpresa batek bere
kasa erabaki dezakeela zenbat lan egingo
duen zerbait ekoizteko; beraz, faktore aldakor
baten kantitatea erabakitzen du, epe
laburrera egin ere. Berez, epe luzera faktore
guztiak dira aldakorrak.
Eskaintzaren kurban zeharreko
mugimendua: ondasun baten prezioa aldatzearen
ondorioa, eskaintzari eragiten
dioten gaineko faktore guztiek berdin dirautela.
Eskaintzaren kurbaren tokiz aldatzea
(ezker nahiz eskuinera): eskainitako
kopurua baldintzatzen duten determinatzaileetatik
edozein aldatzearen ondorioa,
prezioa izan ezik.
Eskaintzaren prezioaren elastikotasuna:
ondasunaren prezioa aldatzen denean
eskaintzaren kopuruan gertatzen den
ehuneko aldaketa, gainerako faktore guztiek
berdin dirautela.
Oreka
Hasieran esan dugunez, merkatua eskaintzaileak
eta eskatzaileak elkartzen diren
gunea da, eskema honek erakusten
duen bezala:Merkatuko prezioa: produktu bat eros
daitekeen prezioa.
Trukea: merkatuaren antzinako modua,
hau da, merkantziak zuzenean trukatzen
dira, dirurik erabili gabe.
Orekaren prezioa: prezio mota hori
izaten dugu merkatuan eskaintzen eta eskatzen
diren kopuruak berdinak direnean.
Baina gehiegizko eskaintza dago eskaintzen
den kopurua eskaturikoa baino handiagoa
denean; orduan, prezioa orekaren prezioaren
gainetik jartzen da. Alderantziz, gehiegizko
eskaria dago eskatzen den kopurua
eskainitakoa baino handiagoa denean, orduan,
prezioa orekaren prezioaren azpitik
jartzen da.
Lehia perfektuko merkatua
Teoria klasikoaren eredu ekonomikoetan
merkatu hau da nagusia eta berezkoena
(ikus Pentsamendu Ekonomikoa).
Merkatuek, lehia perfektua izango badute,
baldintza hauek bete behar dituzte:
Merkatuaren hutsegiteak
Merkatuen mekanismoak ez dira perfektuak,
akatsak dituzte. Hutsegite horiek galarazten
dute baliabide ekonomikoak akatsik
gabe banatzea. Baina, bidenabar, bidezko
egiten dute aginte publikoen esku
hartzea, hasieran bederen, zuzena baitirudi
gobernuak arauen bidez akats horiek
saihesten ahalegintzeak. Merkatuaren hutsegiteen
gaineko teoriak oinarri nagusia
ematen die bai estatuaren esku hartzeari bai
estatu modernoen banatzaile funtzioari.
Hiru hutsegitek hondatzen dute lehia
perfektuaren idiliozko esparrua:
? Lehia inperfektuak
? Kanpo-eraginek
? Ondasun publikoek
Hiru kasuetan, antzeko arazo bat da
gakoa: merkatuaren emaitzan, prezioek ez
dituzte benetako gizarte kostu bazterrekoak
islatzen (banako gehigarri bat ekoizteak
dakarren kostu gehigarria).
Lehia inperfektua
Horrelako lehia gertatzen da merkatua
lehia garbi eta perfektuaren hastapenen
arabera antolatzen ez denean. Orduan, monopolioak,
oligopolioak... agertzen dira.
? Monopolioa
Monopolioa den merkatuan saltzaile
bakarra dago produktua baldintza jakin
batzuetan eskaintzeko, bestela esanda, ez
du ordezko onargarririk. Beraz, monopolioa
lehia perfektuaren aurkaria da. Kasu
honetan, prezioa ez du merkatuak ezartzen
enpresak baizik.
Hona hemen merkatuan monopolioa
izateko behar diren baldintzak:
? Saltzaile bakar batek eskaini behar du
ondasuna.
? Ez dago ondasun horren ordezkorik.
? Hesiak daude merkatuan sartzeko:
saltzaileek lehiatzaileei ez diete sartzen
uzten beraiek mozkinak lortzen ari diren
industrietan. Jakina, mozkinak izateko
diru sarrerek kostuek baino handiagoak
izan behar dute.
Aipa dezagun sarrerako hesiak nolakoak
izaten diren:
? Berezko hesiak: kostuak handiegiak
dira enpresentzat, adibidez, eskakizun tekniko
oso bereziak behar direlako.
? Hesi artifizialak: patente batek jarriak.
Dakigunez, gobernuak asmatzaileari
bermatutako bakarreko jabetza eskubidea
da; horrela, aldi mugatu batean bera bakarrik
balia daiteke asmakizunaz, baina jabeak
eskubide hori saltzea edo uztea dauka.
Hortaz, aginte publikoak emandako aldi
baterako monopolioa da. Horren ondorioz,aldi mugatu batez asmatzaileak bakarrik
egin eta sal dezake bere asmakizuna.
Eskala ekonomiak dira monopolioak
eratzeko arrazoi nagusietariko bat.
Eskala ekonomiak (desekonomiak):
Sektorean lehenagotik ezarrita dagoen
enpresak, tamainagatik, monopolioari eustea
dauka kostuak murriztearen bidez, lehiatzaile
txikiek ez bezala. Eskala ekonomia
da lanabesa. Eskala ekonomien kasuan,
ekoizpen faktoreetan % X gehitzen bada,
gehikuntza horrek eragiten du % X baino
gehiagoko (gutxiagoko) gehikuntza ekoizpenean.
Bestela esanda, ekoizpen unitatearen
tamaina handituz lortzen da produktuaren
kostua unitateko txikitzea.
Zenbait industriatan enpresa handiek
merkeago ekoizten dute txikiek baino.
Ekoizpen prozesuaren maila guztietan eskala
ekonomiak egonez gero, industria hori
berezko monopolioa izango da.
Monopolioen kontrako legeak ezar daitezke,
monopolioen aginpidea eta jokabideak
kontrolatzeko.
Enpresa batek industria jakin baten
ekoizpena beste askok baino eraginkortasun
handiagoz eskaintzen badu, berezko
monopolioa du, kostuetan guztizko abantaila
du-eta, normalean instalazio kostuei
eskerrak. Horixe gertatzen da oso orokorrak
diren zerbitzuak eskaintzen dituzten
enpresekin, esate baterako, hiri handietako
ur hornikuntza eta garraio publikoa eskaintzen
dutenekin. Ohikoak izan badira ere,
desagertzen ari dira gaur egun. Posta zerbitzu
ofiziala berezko monopolioa izan da,
baina egun lehiatzaileak ditu, Seur adibidez,
antzeko zerbitzuak eskaintzen dituela.
Era berean, Telefonica monopolioa izan
da oraintsu arte, baina lehiatzaileak agertu
zaizkio.
Sarritan, monopolioek prezio diskriminazioak
egiten dituzte. Adibidez, zenbait
medikuk eta abokatuk bezeroei erosteko
ahalmenaren arabera kobratzen diete. Ura
nekazaritzarako merkeagoa da hirietakoa
baino. Trenak merkeago edo garestiago dira
egunen eta orduen arabera. Hortaz, enpresek
prezio desberdinak zerbitzuen funtziotik
edo kostuetatik kanpo ezartzen badituzte,
prezio diskriminazioa egiten dute.
Bi diskriminazio hauek egiten dira:
? Erosleari saldutako banakoak bereiztea.
? Erosleak bereiztea. Hau gertatzen da
baldin eta erosle batzuek daudela, bakoitzak
aldi bakoitzeko banako bana erosi nahi
badu eta prezio desberdinak ordaintzeko
prest badago.
Kasu bietan monopolistak etekina ateratzen
dio prezio diskriminazioari. Hori
horrela, esan daitake ekoizpen maila orotan
prezioak bereizteko sistemaren bat dagoela,
prezio bakar batez lortzen diren diru
sarrerak baino oparoagoak eskuratzeko.Monopsonioa: erosle aberats batek aurrean
saltzaile gutxi dituenean gertatzen da,
adibidez, armadak tankeak erosten dituenean,
ez baita beste eroslerik.
Lehia monopolista gertatzen da enpresa
batzuek antzeko produktuak eskaini
arren, produktu horien artean lehia sortzeko
bezainbat desberdintasun badaudenean.
Enpresa askok produktu desberdinak baina
antzekoak (desberdinduak) ekoizten
dituzte, ia ordezkoak izan daitezkeenak,
baina ez bete-betean.
Ondorengo hauek dira lehia monopolistako
merkatuen ezaugarriak:
? Partaide asko dituzte
? Produktuak ez dira berdinak
? Askatasuna dago industrian sartzeko
edo irteteko
? Oso informazio ona du.? Oligopolioa
Merkatu mota honetan gutxi dira antzeko
produktuak edo desberdinduak eskaintzen
dituzten saltzaileak, baina erosleak,
aldiz, asko.
Oligopolioaren oinarrizko ezaugarri bat
lehiatzaileen arteko mendekotasuna da:
enpresa batek harturiko edozein erabakik
lehiatzaileen erantzuna eragingo du. Enpresak
elkarren aurkariak dira. Enpresa baten
erabakiak gainerako guztiei eragiten die.
Egoera horrek ziurgabetasun handia
sortzen du merkatuan, baina badaude aukera
batzuk txikiagotzeko:
? Enpresa lehiakideen asmoak igarri eta
aurre hartzea. Orduan, prezio gerrak sortzen
dira (enpresek behin eta berriz jaisten
dituzte prezioak lehiakideenak baino merkeagoak
izan daitezen).
? Enpresen arteko akordioak, ?kartel?
direlakoak. Kartela enpresa elkarketa bat da,
ageriko hainbat konpromisoren inguruan
bildua. Enpresak independenteak badira
ere, kontratuak egiten dituzte prezioak,
bakoitzaren ekoizpena edo merkatuaren
banaketa finkatzeko. Beraz, lehiakideen
jarduera mugatzea eta elkarrekin ahalik eta
mozkin handienak lortzea da xedea. OPEP
(Petrolioa Esportatzatzen duten Herrialdeen
Erakundea) da ezagunena. Elkarte honek
partaide bakoitzak zenbat petrolio eta zein
preziotan saldu behar duen erabakitzen du.? Kapitala kontzentratzeko beste
modu batzuk
? Trust-a: bi enpresak edo gehiagok
bat egiten dute eta bakoitzak lehen zuen
independentzia juridiko eta finantzarioa
galtzen dituzte. Fusioa gertatzen da enpresa
batzuk kontrol bakar baten azpian batzen
direnean, akzioak erosi edo trukatu
direlako edo beste nolabait batu direlako.
Fusio horizontalean enpresa lehiakideak
elkartzen dira. Fusio bertikalean elkarren
hornitzaile edo bezero direnak elkartzen
dira. Hortaz, trust horizontalak (industriabakar bateko enpresena) eta trust bertikalak
(lehengaiez elkar hornitzen duten enpresena)
daude. Adibide batzuk: US Steel Corp.. ltzairu trusta, KIO, Tyssen Taldea, etab.
? Holding-a: enpresa askoren finantza
kontrola duen elkartea, nahiz eta formalki
independenteak izan. Rumasa izan zen Espainiako
ezagunena.
? Pool-ak: sektoreko merkatua kuota
zehatzen bidez elkarren artean banatzen
duten enpresen elkartea. Ipar Amerikako
industria siderurgikoan baliatu dira sistema
horretaz.
Kanpo-eraginak
Maiz, pertsona edo enpresa baten ekintzek
beste pertsona edo enpresa batzuei
eragiten diete. Kostuak ezartzen dizkie beste
batzuei, baina ez die konpentsaziorik ematen,
edo mozkinak irabaztera ematen, eta
hark ez du inolako ordainik jasotzen.
Egoera horretan kanpo-eraginak daudela
diogu, ondasun baten kanpo-eraginak:
ondasunaren kontsumoak edo ekoizpenak
eragina du jatorrizko kontsumitzaile edo
ekoizle ez diren beste batzuen ongizatean
edo mozkinetan, baina mendekotasun horrek
ez du ukitzen prezioa.
Bi kanpo-eragin mota daude:
? Negatiboak: pertsona edo enpresa
baten ekintzek kostuak eragiten dizkiete
beste batzuei; esate baterako, enpresa batek
sortutako kutsadura (atmosferan, ibaietan,
zarata) edo pertsona baten zigarroak
botatako kea (beste batzuentzat kaltegarri,
erre nahi ez dutenean, erretzaile pasibo
bihurturik).
? Positiboak: eragina onuragarria da
besteentzat; adibidez, enpresa batek langile
ondo prestatuak behar dituelako ikasketa
horiek inguruko herrietan kokatzen badira
eta laguntza bereziak eskaintzen bazaizkie
ikasleei karrera hori aukera dezaten. Beste
adibide ezagun bat Osakidetzak egiten dituen
txerto kanpainena da: txertoek, jasotzen
dituztenak ez ezik, ingurukoak ere
babesten dituzte, infekzioak mundu guztia
harrapa dezakeelako.
Kanpo-eragin negatiboei ?kanpo-desekonomiak?
ere esaten zaie. Eragileek kostu
osoa beren gain hartzen ez dutenez,
kanpo-eragin gehiegi sortzeko joera dute.
Kanpo-eragin positiboen beste izena ?kanpo-ekonomiak?
da. Horiek, ordea, oso
gutxitan gertatzen dira, eragileek ez baitituzte
eskuratzen kanpo-eragin positiboek
sortutako onura guztiak.
Horiek guztiak esanda, argi dago kanpo-eraginak
daudela kostu edo mozkin
pribatuak eta kostu eta mozkin sozialak
desberdinak direnean, merkatuko prezioetan
ez direlako ekoizpen edo kontsumoaren
bigarren mailako ondorioak sartzen. Adibidez,
enpresa batek ke sulfurosoak jaulkidituela kausa, kalte egin die ondoko etxebizitzei
eta herritarren osasunari. Eragin
horiek ordaindu ezean, kutsadura egoera
egongo da, eta halatan, kontsumitzaileen
ongizatea txikiagoa izango da (kanpo-eragin
negatiboa).
Ondasun publikoak
Ondasun publikoen ezaugarri nagusitzat
jotzen dugu kontsumitzaileen arteko lehiarik
ez sortzea, hots, pertsona batzuek ondasun
publiko jakin bat kontsumitzeak ez
die gainerakoei kontsumitzea galarazten.
Ondasun publiko garbiak eta garbiak ez
direnak bereizten dira:
? Ondasun publiko garbiak ez dira
baztertzaileak; kontsumitzaile gehiago agertuz
gero, gainerako kontsumitzaileen onurak
ez dira murrizten.
? Ondasun publikoak garbiak ez direnean,
ostera, nolabaiteko lehia agertzen
da; kontsumoa gehitzen denean, lehenengoen
onura txikiagotu egiten da eta, kontsumo
maila batetik aurrera, pilaketa handiegia
gertatu eta lehenengoen ongizate
maila jaitsi daiteke.Laburbilduz, ikuspegi neoklasikoaren
?lehia perfektuaren? eta oreka estetikoaren
kontra, beste autore batzuek diote, fisikatik
irudi bat hartuz, merkatua ezin dela
makina baten antzera deskribatu, ez baitituberez eta automatikoki eskueran dauzkagun
baliabide urriak kopuru mugatuetan
banatzen, eta ez baitu globaltasunez eta
lehia perfektuaren baldintzetan lan egiten.
Ekonomilari liberal horien aburuz, merkatua
etengabeko bilaketa prozesua da;
horrela, parte hartzen dutenek baliabide
urriez eraginkortasunez baliatzeko modua
aurki dezakete beren mozkinetan edo gustuetan.